|
«خرمشهر در جنگ طولانی»؛ کتابی موثق درباره فتح خرمشهر
 |
با نگاهی اجمالی به کارنامه‌ی فرهنگی جنگ، درمی‌یابیم که اساساً سه جریان و حوزه تبلیغاتی، هنری و تاریخی از آغاز تا به حال عهده‌دار تعریف و تبیین دفاع مقدس بوده اند؛ حوزه رسانه‌های فراگیر ـ به صورت گفتاری و نوشتاری (روزنامه‌ها و نشریات ادواری، صدا و سیما)؛ حوزه ادبیات و هنر و حوزه پژوهش فرهنگی و تحقیقات تاریخی-سیاسی.
در این جریان در پژوهش‌های فرهنگی، متاسفانه بجز دو سه عنوان و مورد خاص، پژوهش قابل توجه و ارزنده‌ای سراغ نمی‌توان کرد. در حوزه سیاسی هم تقریباً جز مقاله‌ها و مقاله‌واره‌هایی که فراهم شده است، کار درخور و قابل توجهی انجام نشده است. اما در حوزه تاریخ‌نگاری و تاریخ‌نگری و پژوهش‌های تاریخی-سیاسی به نظر می‌رسد جریان هدفمندی در طول سال‌های دفاع مقدس عهده‌دار این مهم بوده است که به صورت پیوسته و روش‌مند به قصد روایت و تاریخ‌نگاری دفاع مقدس قدم به این وادی نهاده است. این‌که این حرکت تا چه اندازه توانسته است بر اساس معیارهای روشن علمی شناخته شده یا ابداعی قابل توجیه و بایسته استوار باشد، سخن دیگری است و ما را با آن در این گفتار کار نیست. منتها اصل این اندیشه و اقدام حائز اهمیت و جای تأمل فراوان دارد.
«مرکز اسناد دفاع مقدس سپاه پاسداران انقلاب اسلامی» که پیش از این با نام «مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ» و پیش‌تر از آن هم با نام «دفتر سیاسی» آزمون‌های مقدماتی را برای نگارش تاریخ جنگ پشت سر گذاشته است، به تازه‌گی چاپ چهارم کتاب «خرمشهر در جنگ طولانی» ـ برگزیده جشنواره ربع قرن کتاب سال دفاع مقدس ـ را با ویرایش مجدد، در قطع رقعی و 528 صفحه و با شمارگان 2000 نسخه منتشر کرده است. این کتاب به قلم مهدی انصاری، محمد درودیان و هادی نخعی، جامع‌ترین اثری است که تاکنون درباره چگونگی اشغال خرمشهر و دفاع و پایداری 35 روزه‌ی این شهر منتشر شده است.
کتاب در ده فصل پیاپی و دقیق براساس سیر رویدادها و موضوعات، تدوین و نگارش شده است که در آن به چهار موضوع اصلی و اساسی می‌توان دست یافت. این چهار موضوع عبارتند از: الف: موقعیت سیاسی و مذهبی خرمشهر در قبل و بعد از پیروزی انقلاب اسلامی و زمینه‌های اولیه بروز جنگ. ب: آغاز تجاوز و چگونگی هجوم به خرمشهر. ج: دفاع و پایمردی نیروهای انقلابی و قوای نظامی در برابر دشمن. د: سقوط و اشغال آن به وسیله نیروهای عراقی.
در مقدمه کوتاه و سودمند کتاب، پیشینه تاریخی خرمشهر از دوران حکومت محمدشاه قاجار و حمله حاکم بغداد به این بندر در سال 1253 و پیمان ارزوم و اهمیت منطقه خرمشهر بررسی می‌شود و پس از آن اشغال و آزادسازی این شهر در جنگ تحمیلی مورد تحلیل قرار می‌گیرد و به شرح این نکته می‌پردازد که خرمشهر دو حماسه در خود جای داده است: حماسه مقاومت و حماسه آزادی. در این مقدمه پس از معرفی مدخل و محتوای کتاب، مأخذ و منابع این اثر را برای خواننده این‌گونه بازگو می‌شود: «... مطالب کتاب مستند به اسنادی است که طی مدت طولانی تحقیقات اولیه و تحقیقات تکمیلی به دست آمده است. این اسناد شامل مصاحبه‌های حضوری با شاهدان و حاضران در میدان نبرد خرمشهر و همچنین کسانی است که اطلاعات دقیقی از این نبرد داشتند. بخش دیگر اسناد، مجموعه گزارش‌ها، بخشنامه‌ها و تلفنگرام‌ها و ... کتبی است که توسط ارگانهای مختلف نظامی، انتظامی و نهادی انقلابی و دیگر سازمان‌های کشوری صادر گردیده یا منتشر شده است و ...» جمله‌ی دیگری که در ادامه‌ی این عبارت آمده چنین است: «... آنچه در کتاب آمده است، آن چیزی است که در استطاعت این مرکز بوده است ...» به نظر می‌رسد که توضیح دو مطلب مهم در اینجا لازم بوده و هست. یکی ارائه روش و شیوه مؤلفان برای تألیف کتاب و دیگر نقد و بررسی جامع منابع و مأخذ مورد استفاده و استناد در متن. در واقع پرداختن به این دو موضوع می‌تواند خواننده را با شیوه و دست‌افزار پدیدآورندگان آشنا سازد و پیشاپیش سؤالات و شبهات خواننده‌ی وسواس و کنجکاو را جوابگو باشد. به عنوان مثال آیا نقل خبر واحد مورد وثوق و استناد می‌تواند باشد، چرا و چگونه؟ یا آن‌که همه‌ی کتاب‌های نوشته شده‌ی ارگان‌ها و نهادها یا نامه‌های صادره و تلفنگرام‌ها از حیث صحت و سقم و مرتبه‌ی اعتبار از پایه و مایه‌ی واحد برخوردارند و دیگر این‌که اتکا‌ی اصلی مؤلفان بر کدام‌یک از گونه‌های مدارک یادشده بوده است. البته خواننده در مرور و مطالعه‌ی متن ـ به ویژه در بخش دوم کتاب ـ متوجه می‌شود که اساس مطالب و تکیه‌ی اصلی بر گفته‌های شفاهی شاهدان عینی رویدادها استوار است و سایر منابع یادشده جنبه‌ی فرعی و مکمل داشته‌اند.
بخش اول کتاب، در چهار فصل پیاپی به شرح گذشته سیاسی و اوضاع و جریان‌های فکری و مذهبی قبل از انقلاب در خرمشهر مربوط می‌شود. در فصل اول با عنوان «خرمشهر تا پیروزی انقلاب اسلامی» به گرایش‌های قومی و جریان‌های مذهبی، شرح کوتاهی از فعالیت‌های آن‌ها و همچنین اقدامات عراق و تلاش این رژیم برای بهره‌برداری از عرب‌زبان بودن مردم این منطقه، اشاره دارد. در ادامه به شرح فعالیت جریان‌های مذهبی در خرمشهر و موقعیت آن‌ها پرداخته شده و در پایان فصل به‌طور کوتاه روزهای انقلاب و مواضع آیت‌الله شبیر خاقانی در آن روزها، مرور شده است.
فصل دوم با عنوان «درگیری بد فرجام گرایش قومی در خرمشهر» به شروع فعالیت‌های قوم‌گرایانه در خرمشهر پس از پیروزی انقلاب و تلاش آن‌ها برای سیطره بر خرمشهر با پشتوانه رژیم عراق و حمایت شیخ شبیر می‌پردازد. در ادامه به اقدامات نیروهای مذهبی-انقلابی خرمشهر برای مقابله با فعالیت‌های ضدانقلابی و قوم‌گرایانه و درگیری‌های فیمابین اشاره شده است که در این بین عراق با تحرکات خود به عوامل داخلی‌اش روحیه می‌داد و آن‌ها را به ادامه تشنج ترغیب می‌کرد و این‌که ضدانقلاب با محوریت قراردادن شیخ شبیر و با اقدامات خراب‌کارانه، راهپیمایی‌های مسلحانه و شعارهایی چون «خودمختاری برای عربستان، دمکراسی برای ایران» به تشدید غائله می‌پرداخت. این فصل با تشریح چگونگی ایجاد تحرک انقلابی و موجی که به غائله خودمختاری و قومیت‌گرایی خاتمه داد، پایان می‌پذیرد.
در فصل سوم با عنوان «جایگاه جدید عراق در راهبرد امریکا» به دوران آمادگی عراق برای ورود به یک جنگ تمام عیار نظامی پرداخته شده است. در این فصل ضمن بررسی علل برکناری حسن البکر و رسیدن صدام حسین به قدرت مطلقه عراق، به تشریح آینده‌ای که با به قدرت رسیدن صدام در پیش است، می‌پردازد. در ادامه‌ی این فصل محاصره اقتصادی ایران و قطع رابطه آمریکا با ایران بررسی شده و جمع‌بندی مجموعه تحلیل‌های رسانه‌های غربی چنین ارائه شده است که احتمال روی دادن جنگ عراق-ایران جدی است و در این درگیری عراق دست بالا را خواهد داشت و پیروزی‌اش قطعی خواهد بود. در پایان این فصل به شکست حمله طبس و کودتای نوژه و نیز شمارش معکوس برای آغاز جنگ تحمیلی اشاره می‌شود.
«خرمشهر در جنگ انفجارات» عنوان فصل چهارم و به تغییر مشی و تاکتیک عراق پس از شکست «عربستان‌سازی» عراق در خوزستان توسط گروه‌ها و عوامل وابسته داخلی از طریق فعالیت‌های علنی در پوشش خودمختاری طلبی و قومیت‌پرستی می‌پردازد. در این فصل پس از بررسی انفجارات و ماهیت عوامل بمب‌گذار و آثار انفجارات و میزان وسعت آن در مقاطع مختلف، فهرستی از انفجارات متعددی که در نقاط مختلف استان خوزستان طی یک ساله قبل از شروع جنگ تحمیلی توسط عوامل عراق صورت گرفت با ذکر زمان، مکان و شرح مختصری از حادثه به همراه منبع خبر آمده است.
بخش دوم کتاب تحت عنوان «خرمشهر در تهاجم سراسری عراق» شامل 6 فصل است که در آن به‌طور مفصل به جریان آمادگی‌های نهایی عراق برای شروع هجوم نظامی مستقیم تا اشغال کامل خرمشهر پرداخته شده است.
نخستین فصل از بخش دوم کتاب، «خرمشهر در آستانه تهاجم عراق» عنوان گرفته است، در ابتدا به اوضاع مرز و شهر خرمشهر در اواخر شهریور سال 1359 پرداخته شده و سپس به وضعیت نظامی و اقداماتی که به دنبال تحرکات مرزی عراق صورت گرفته، اشاره شده است. در ادامه‌ی این فصل با نگاهی کلی به عملیات و تحرکات مرزی عراق پس از پیروزی انقلاب و واکنش‌هایی که ارگانهای مسؤول جمهوری اسلامی به عمل آورده‌اند، اشاره دارد. در پایان این فصل طرح تهاجم و سازمان رژیم عراق در جنوب ارائه گردیده است.
عنوان فصل ششم «در تصور اشغال آسان خرمشهر» است. این فصل در آغاز به وضعیت خرمشهر در 31 شهریور 1359 و چگونگی شروع هجوم سراسری دشمن در این منطقه و آتش سنگینی که روی مردم بی‌دفاع این شهر شروع شد و واکنش مردم در برابر آن می‌پردازد. در ادامه، نحوه‌ی هجوم زمینی و شروع تجاوز به مرز و سرزمین جمهوری اسلامی در منطقه خرمشهر، یگان‌های متجاوز، محورهای تجاوز و چگونگی مقابله با آن طی سه روز اول هجوم بررسی شده است. ادامه‌ی فصل زیر عنوان «آغاز مقاومت‌های اساسی» به شکل‌گیری و سازماندهی نیروهای مقاومت اختصاص یافته و سپس با اشاره به محورهای هجوم، اقداماتی که در هر محور طی نخستین هفته هجوم برای مقابله با دشمن صورت گرفته است را تبیین می‌کند. در پایان فصل به شکست عراق در کسب یک پیروزی سریع و اعلام آتش‌بس از جانب این رژیم و واکنش جمهوری اسلامی در این مورد اشاره شده است.
«اصلی شدن اشغال خرمشهر و تمرکز نیرو» عنوان فصل هفتم و درباره‌ی شکست عراق در راهبرد اولیه خود مبنی بر اشغال سریع خوزستان، تمرکز قوا و توجه اصلی رژیم عراق به اشغال خرمشهر و آبادان نوشته شده است. در ادامه، مرحله دوم هجوم دشمن که در روز 7/7/1359 از دو محور پل نو و ساختمان‌های پیش‌ساخته و همچنین ادامه‌ی آن در روزهای هشتم و نهم مهر از سه محور بندر، دوربند و ساختمان‌های پیش‌ساخته صورت می‌گیرد و چگونگی مقابله مدافعین با آن و عدم موفقیت دشمن در این حملات بیان شده است و این‌که روز دهم مهر ماه دشمن با هجوم سنگین قوای زرهی قصد یکسره‌کردن کار خرمشهر را داشت که با مقابله‌ی جانانه‌ی مدافعان، شکست سنگینی به دشمن وارد شد. در پایان فصل نمونه‌ای از آثار اجرای آتش توپخانه روی محل استراحت مدافعین شهر آورده شده است.
فصل هشتم «جنگ ده روزه پشت دروازه‌های خرمشهر» نام دارد. که در ابتدا وضعیت ناامید کننده‌ی پشتیبانی و فرماندهی و اوضاع نیرو و سازماندهی تشریح می‌شود. سپس به عبور دشمن از کارون و بی‌توجهی به هشدارها اشاره می‌شود. در ادامه‌ی فصل روند حملات و درگیری‌هایی که طی روزهای 11 تا 21 مهر ماه پشت دروازه‌های خرمشهر و تلاش دشمن برای ورود به شهر و مقاومت مدافعان برای جلوگیری از آن صورت گرفت و سرانجام چگونگی کسب جاپایی در ورودی شهر توسط مهاجمان بیان می‌شود.
فصل نهم با عنوان «دشمن در شهر خونین» به چگونگی نفوذ دشمن در شهر پس از 22 روز تلاش و تحمل تلفات بسیار اختصاص یافته است. همچنین وضعیت نیروهای خودی و بی‌توجهی به پشتیبانی اساسی خرمشهر و فرماندهی اتاق جنگ، نحوه‌ی پیشروی دشمن در شهر و محورهایی که به این منظور انتخاب کرده است، از دیگر مطالب تشکیل‌دهنده‌ی این فصل هستند.
این فصل با تشریح جنگ شدید خیابانی و مقابله‌ی جانانه مدافعان خرمشهر در روز 24 مهر با مهاجمان که از خرمشهر، خونین‌شهر ساختند و مانع از سقوط حتمی شهر شدند، پایان می‌یابد.
در فصل دهم «تهاجم نهایی و اشغال خونین شهر» به چگونگی ادامه مقاومت مدافعان و جنگ خانه به خانه برای جلوگیری از سقوط خونین شهر اشاره شده است. سپس به وضعیت بحرانی پشتیبانی با توجه به قرار گرفتن مسجد جامع در تیررس و زیر آتش دشمن و تلاش برای جلوگیری از دست‌یابی دشمن می‌پردازد. در ادامه‌ی فصل به طرح‌ریزی دشمن برای هجوم نهایی و اشغال خونین‌شهر، وضعیت قوای خودی و دشمن قبل از این هجوم و اقدام دشمن برای آغاز هجوم نهایی و علت توقف یا تأخیر سه روزه‌ی آن پرداخته شده است. هجوم نهایی دشمن با یگان‌های مجهز، تازه‌نفس و با پشتیانی قوی در محورهای متعدد در بامداد روز دوم آبان به اجرا درآمد و اندک مدافعان باقی مانده خرمشهر با تمام توان به مقابله برخاستند، اما سرانجام با تسلط دشمن بر تنها مسیر باقی مانده (پل کارون) و دستور به بازماندگان این حماسه عظیم برای تخلیه شهر، خونین‌شهر به اشغال دشمن درآمد که فصل دهم به این ترتیب پایان می‌یابد.
دو ضمیمه کتاب تحت عنوان «نقش زنان در حماسه خونین شهر» و «یادی از شهید شیخ محمدحسن شریف قنوتی» ذکری است از تلاش زنان متعهد در خرمشهر در جریان مقاومت خرمشهر و فعالیت‌هایی که در زمینه نبرد مستقیم با دشمن، پشتیبانی رزمندگان و امدادگری انجام می‌دادند. ضمیمه‌ی دوم بیان گوشه‌هایی از زندگانی و مبارزه شهید شیخ شریف که در روز 24 مهر 1359 توسط ارتش عراق به گونه‌ای فجیع به شهادت رسید.
افزون بر آنچه به مقدار مجال گفته شد، اشاره به نثر متن و آغاز و پایان مناسب کتاب، حسن مزیدی که افزون بر محتوا و موضوع کتاب از آن یاد باید کرد. توجه نویسندگان این کتاب به نثر تقریباً یکدست و خصوصاً غیرشعاری و احساساتی است که تقریباً در سراسر کتاب مشهود است. آغاز و انجام منطقی و انسجام درست فصل‌ها و بخش‌ها و روانی و روشنی متن به خوبی در کتاب احساس می‌شود. الحاق ضمیمه‌های پایانی کتاب و فهرست اسناد، منابع و اعلام، درخور توجه است که کتاب را به عنوان یک کتاب کاملاً مرجع در حوزه جنگ/ دفاع مقدس معرفی کرده و به فتح خرمشهر ـ عملیات بیت‌المقدس ـ معطوف می‌کند.
عسکرعباس نژاد
|
