شماره 57    |    5 بهمن 1390

   


تأملات کتابدارانه پیرامون تاریخ شفاهی(1)

واژه‌شناسی (1)

با این‌که بیش از 20 سال از ورود جدی به مطالعات تاریخ شفاهی می‌گذرد اما هنوز این گونه علمی جایگاه مناسبی در تفکیک علوم ذیل دانش کتابداری و اطلاع‌رسانی ندارد و هنوز در زمره نوع‌شناسی‌های کتابخانه‌ای قرار نگرفته است و جویندگان منابع از جست‌وجوی این واژه در بانک‌های کتابخانه‌ای ره به جایی نمی‌برند.
شاید مهم‌ترین دلیل آن باشد که به‌رغم تلاش برخی از کارشناسان تاریخ، علوم اجتماعی و ادبیات، هنوز اجماعی در نوع‌شناسی «تاریخ شفاهی» به‌وجود نیامده است. برخی آن را گونه‌ای میان‌رشته‌ای می‌شمارند برخی دیگر در زمره تاریخ می‌دانند و کارشناسان تاریخ و مورخان را اصلح برای ورود به آن می‌شمارند و عده‌ای نیز با نزدیک کردن آن به سایر گونه‌ها همچون خاطرات و زندگینامه‌ها، آن را با ادبیات و مباحث اجتماعی قرین می‌کنند.
کتابخانه‌ها، به‌ویژه کتابخانه‌های مرجع و تخصصی مهم‌ترین زیستگاه پژوهشی منابع به‌شمار می‌آیند. با این ملاحظه ممکن است درصورت عدم تخصیص موضوعات و نبود جایگاه مناسب برای آنها در نظام کتابداری و اطلاع‌رسانی، صدماتی به رشد و توسعه یک دانش به‌ویژه در عرصه ملی وارد شود. نگارنده این سطور در تلاش است تا با طرح برخی سؤالات و گسترش موضوع، عمدتاً از منظر دانش کتابداری و اطلاع‌رسانی، نقاط متمرکزی برای مطالعات پیرامون برخی از حوزه‌های علمی و، در اینجا، برای تاریخ شفاهی ایجاد کند و با پیشنهاد ره‌یافتی جدید به این دانش نوظهور، علاقه‌مندان را به‌سوی آن دعوت نماید تا از حاصل داد و ستد مطالعاتی، شاید گشایشی در زندگی کتابخانه‌ای این موضوع پدید آید.
این تذکر در ابتدا لازم می‌نماید که خوانندگان، در این یادداشت‌ها، با واژگان و عباراتی همچون «به‌ نظر می‌رسد»، «شاید»، «گمان می‌رود»، «ظاهراً» و امثالهم، فراوان مواجه خواهند شد و مؤید آن است که نگارنده از ذکر این مطالب فقط قصد طرح مسئله و گسترش موضوع و ذکر مفروضات اولیه را دارد و خود را ذیصلاح در «کارشناسی تاریخ شفاهی» نمی‌شناسد.
یکی از این مسئله‌ها، مبحث «واژه‌شناسی» اصطلاح «تاریخ شفاهی» است. از منظر ملی به نظر می‌رسد این واژه نیز وارداتی و ترجمه «اُرال هیستوری» (oral history) است. هنوز به درستی نمی‌دانیم که قبل از رواج ترجمه این اصطلاح در ایران، در پیشینه‌شناسی فرهنگ مکتوب و شفاهی ما، نظیره‌ای به غیر از خاطرات داشته است یا نه؟ اما مهم‌ترین مسئله‌ای که باعث نگارش این یادداشت شده است، توجه دادن مخاطب به ترجمه واژه oral history به تاریخ شفاهی است که ظاهراً مثل اکثر سهل‌انگاری‌های ما در ترجمه، منشأ پدیدآمدن بسیاری از شبهات شده است.
به نظر می‌رسد پیدایی این اصطلاح در فرهنگ غیر ایرانی و لاتین، با هدف جداسازی سرگذشت‌ها به ویژه سرگذشت‌های مکتوب از شفاهی صورت گرفته است اگر این احتمال درست باشد سرگذشت‌های مکتوب، زندگینامه (biography) محسوب شده‌اند و سرگذشت‌های شفاهی، تاریخچه شفاهی (oral history).
توجه کنید که پسوند «گرافی» (graphy)، که معادل پسوند «نامه» (مکتوب و کتابت) در زبان فارسی است، اگر در واژه‌ای وجود داشته باشد نمی‌توان آن واژه را، با واژه oral (زبانی یا شفاهی) توأمان به‌کار برد. در زبان انگلیسی، که زبان مبدأ این‌گونه اصطلاحات محسوب می‌شود، تا حد امکان این ملاحظات به درستی رعایت شده است اما در زبان فارسی سهل‌انگاری‌های متعددی در این خصوص به چشم می‌خورد، مثل اصطلاح «کتاب صوتی»، «کتاب شفاهی»، «زندگینامه شفاهی» و مواردی نظیر این‌ها؛ که در آن‌ها پسوند «نامه» به مثابه پسوندی که دال بر مکتوب بودن است یا واژه «کتاب»، در کنار واژه «شفاهی»، برای خلق اصطلاحی جدید به‌کار رفته است.
همچنین نگارنده با توجه به قرائن موجود گمان می‌برد که کیفیت و کمیت این دانش ـ تاریخ شفاهی ـ در مبدأ پیدایی نیز سیر تحولی داشته است و آنچه که امروزه به عنوان oral history در مبادی اولیه، مطرح می‌شود الزاماً همانی نیست که در ابتدا منظور آن فرهنگ بوده اما شکل گسترش یافته‌تری از مقصود ابتدایی است که از آن چندان دور نشده و تغییر مفهومی ویژه‌ای نیافته است.
بنابراین، اگر این تلقی واژه‌شناختی فوق، درست فرض شود، همان‌ روشی که دانش کتابداری برای تخصیص رده و موضوع برای سرگذشت‌نامه‌ها، اعم از زندگینامه‌های افراد یا تاریخچه‌های وقایع و مناطق و امثالهم، در نظر می‌گیرد می‌تواند برای تاریخ شفاهی هم به کار گرفته شود. یعنی چنانچه محتوای این‌گونه آثار، به‌بهانه مطالعه سیر مشارکت فعالان در گسترش یک دانش و واقعه پدید آمده باشد، می‌توان صرف نظر از ظاهر آنها که روایت‌هایی از زندگی اشخاص هستند، عملاً آنها را تاریخچه دانشی خاص دانست مثل ادبیات، حقوق، اقتصاد، شیمی، فیزیک، پزشکی و غیره. در این صورت، مسلماً، آن‌ها ذیل همان موضوعات رده‌بندی و تفکیک خواهند شد و اگر فارغ از حوزه علوم و فنون، صرفاً معرف شخصیتی از عناصر سازنده عامه مردم یا بیانگر نقش اجتماعی آنها در دوره‌های تاریخی متعدد باشند در زمره منابع تاریخی و اجتماعی به‌شمار می‌روند.


30 دیماه 1390
نصرت‌الله صمدزاده
کتابدار کتابخانه تخصصی جنگ حوزه هنری
nsepost@gmail.com


زیتون سرخ (۵۷)
خاطرات‌ناهید‌یوسفیان
گفت و گو و تدوین: سیدقاسم‌یاحسینی
انــتــشـارات‌سـوره‌مــهــر(وابسـته‌بـه‌حـوزه‌هنـری)
دفتـرادبیات و هنر مقـــاومت
نقل و چاپ نوشته‌ها منوط به اجازه رسمی از ناشر است.


دستپاچه شدم و نمي‌دانستم چه كار كنم. مأمور راهنمايي آمد و گفت: «خانم! چرا حركت نمي‌كنيد؟‌ برويد!» شوهر خاله‌ام گفت: «آقا! اين خانم هنوز ناشي است!» خوشبختانه در همين موقع ماشين روشن شد و حركت كردم. برايم خيلي سخت بود. هرطور بود رسيديم منزل مادرم. كمي مانديم. وقت برگشتن شوهر خاله‌ام گفت: «من نمي‌آيم. تو خودت برو!»
ـ چه مي‌گوييد؟
ـ شنيدي!
ـ من بلد نيستم رانندگي كنم.
ـ به من چه ربطي دارد!؟
ـ بچه‌هايم خانه خاله مانده‌اند. بايد بروم سراغشان.
ـ برو. چه كسي گفته نرو. اما من همين‌جا مي‌خواهم بمانم. با تو هم نمي‌آيم! مي‌خواهي تو هم بمان، فردا با هم مي‌رويم.
ـ بچه‌هايم چه مي‌شوند؟ خانه شما هستند.
ـ اين ديگر مشكل خودت است!
خيلي عصباني و ناراحت شدم. با قهر و غضب از منزل مادرم بيرون آمدم، سوار پيكانم شدم و از همان‌جا تا منزل خاله‌ام رانندگي كردم و گريستم. به مظلوميت و بي‌پناهي خودم گريه كردم. نفهميدم كي به مقصد رسيدم. وقتي با چشمان سرخ و ورم‌كرده به خانه خاله‌ام رسيدم، خاله‌ام ترسيد و گفت: «چيزي شده خاله‌جون!» همان‌طور كه گريه مي‌كردم گفتم: «يحيي‌ خان مرا ول كرد. مجبور شدم تنها بيايم سراغ بچه‌هايم.»
نزد خاله‌ام به شوهرش فحش دادم، با قهر بچه‌هايم را سوار ماشين كردم و به خانه بردم. وقتي به خانه رسيدم با خود گفتم: «اِ ناهيد! اين‌همه راه را تنهايي آمدي. اتفاقي هم نيفتاد!» همان‌جا متوجه شدم كه يحيي ‌خان چه خدمتي به من كرده است. بعدها به من گفت: «اگر آن شب با تو برمي‌گشتم، به دلگرمي من هرگز رانندگي ياد نمي‌گرفتي. لازم بود خودت به تنهايي بروي تا اعتماد به نفس پيدا كني.»
بابت خدمتي كه به من كرده بود خيلي از او تشكر كردم و از فحش‌هايي كه نزد خاله‌ام داده بودم خيلي خجل شدم.



 

آخرین اطلاعات و توصیه‌ها برای هفتمین نشست تخصصی تاریخ شفاهی(11 بهمن 1390)

به اطلاع علاقه‌مندان و پِژوهش‌گرانی که برای شرکت در هفتمین نشست تخصصی تاریخ شفاهی (11بهمن 1390) ثیت‌نام کرده‌اند، می‌رساند؛ تمامی دعوتنامه‌ها به رایانامه آنها ارسال شده است. هریک از شرکت کنندگان دارای یک «کدحضور» هستند، که باید در روز برگزاری نشست، این کد را همراه خود داشته باشند.


برپایی هفتمین نشست تاریخ شفاهی در ساختمان مشروطه

هفتمین نشست تاریخ شفاهی سه‌شنبه، یازدهم بهمن سال 90 در دو نوبت 8 صبح تا 5 عصر با حضور پژوهشگران، مورخان، دانشگاهیان و تمامی علاقه‌مندان به مباحث تاریخ شفاهی در ساختمان مشروطه کتابخانه مجلس شورای اسلامی در میدان بهارستان برگزار می‌شود. سایت تاریخ شفاهی ایران؛ به منظور آشنایی با چرایی و چگونگی برگزاری این نشست با علی ططری، دبیر اجرایی هفتمین همایش ملی تاریخ شفاهی گفت‌وگویی انجام داده است که پیش روی شماست:


«گزارش روزانه جنگ» شهيد حسن باقري رونمايي مي‌شود

آيين رونمايي از مجموعه 5 جلدي «گزارش روزانه جنگ» شامل گزارش‌ها و دست‌نوشته‌هاي سردار سرلشكر غلامحسین افشردی (حسن باقري) از جنگ‌تحميلي عراق عليه ايران، روز شنبه هشتم بهمن ماه، به همت مرکز نشر آثار شهید حسن باقری‏ در تالار ايوان شمس برگزار خواهد شد. اين مراسم با حضور جمعي از فرماندهان سال‌هاي دفاع‌مقدس و سخنراني «سردار فتح‌الله جعفري» مسوول مرکز نشر آثار شهید حسن باقری برپا مي‌شود.


«سفير 7هزار روزه» به نقد گذاشته مي‌شود

نخستين نشست ماهانه نقد كتاب‌هاي دفتر مطالعات و ادبيات پايداري مراكز استاني حوزه‌هنري، با كتاب «سفير 7هزار روزه» اثر حسين روحاني صدر ساعت 10 و 30 دقيقه يكشنبه (نهم بهمن ماه) با همكاري دفتر تاريخ‌شفاهي حوزه‌هنري در سالن شماره 2 تالار انديشه آغاز خواهد شد.


مجموعه تاریخ شفاهی سازمان ملل راه اندازی شد

نیویورک، 20ام ژانویه- مجموعه‏ای مشتمل بر بیش از 200 مصاحبه که حوادث تاریخ سازمان ملل را در بر می‏گیرد روز چهارشنبه، 18ام ژانویه 2012، در ستاد مرکزی این سازمان جهانی در نیویورک راه‏اندازی شد و از طریق یک وب سایت در اختیار عموم قرار خواهد گرفت. مجموعه تاریخ شفاهی کتابخانه سازمان ملل شامل مصاحبه‏هایی می‏شود که در طول 25 سال با نمایندگان سابق سازمان ملل، کارکنان این سازمان و روزنامه‏نگاران انجام شده است و طی آن این افراد به بیان تجربیات خود از حوادث مهم جهان پرداخته‏اند.


نوارهای بلفاست

یکی از مسائل مبتلا به تاریخ شفاهی بهره‏برداری از مصاحبه‏های تاریخ شفاهی به عنوان اعترافات در محاکم قضایی است. اخیراً در بررسی پرونده‏ای جنایی در آمریکا که بخشی از آن به فعالیت‏های ارتش آزادیبخش ایرلند شمالی مربوط می‏شود، نوارهای مصاحبه یک طرح تاریخ شفاهی برای بررسی قضایی به دادگاهی در آمریکا فراخوانده شده‏است. خواندن خبر مربوط به این دادگاه برای علاقمندان تاریخ شفاهی از جهت توجه به موضوع وظائف حقوقی اجراکنندگان یک طرح تاریخ شفاهی می‏تواند جالب باشد.


رشد چشمگير كيفيت نوشته‌هاي مطبوعاتي درباره دفاع مقدس

حجت‌الاسلام سعيد فخرزاده، دبير دوازدهمين جشنواره خبرنگاران و مطبوعات دفاع‌مقدس در آيين اختتاميه اين جشنواره با اشاره به بررسي 624 عنوان اثر ارسالي از سوي خبرنگاران و نويسندگان مطبوعات گفت: اين آثار از نظر محتوا و كيفيت نسبت به آثار سال گذشته ارتقا پيدا كرده بودند. رتبه دوم بخش گزارش به «خون خنده (روايتي متفاوت از جلسه نقد كتاب شنام)» نوشته «محسن كاظمی» در هفته‌نامه الكترونيكي تاريخ شفاهي تعلق گرفت.


روایتی از انقلاب

بنگاه سخن‏پراکنی انگلستان British Broadcasting Corporation یاBBC ، در سال 1927 تأسیس شد. این بنگاه، تا سال 1952 انحصار پخش برنامه‏های تلویزیونی و تا سال 1970 انحصار پخش برنامه‏های رادیویی را در انگلستان داشت. برغم وابستگی این بنگاه، به وزارت امور خارجه‌ی انگلستان، به منظور امکان رقابت با رادیوهای دیگر، تا حدودی آزادی عمل در گفتارها و تفسیرهای خبری به آن داده شد.


یادداشتی بر نبرد کرخه کور

روایت وقایع تاثیرگذار و راهبردی در طول هشت سال جنگ تحمیلی از جمله موضوعات مورد علاقه تاریخ‏نگارانی است که به منظور حفظ ارزش‏های دفاع مقدس، دست به آفرینش آثاری می زنند که علاوه بر آگاه ساختن به نسل‏های آینده از تاریخ جنگ هشت ساله، نام و یاد شهدا و رزمندگانی را زنده نگه دارند که دراین عرصه جانفشانی کرده‏اند.


دستورالعمل‌هایی برای پیاده کردن نوار مصاحبه، ویرایش متن و آماده‌سازی نهایی

با وجودی که پیاده کردن نوار مصاحبه تاریخ شفاهی و ویرایش متن آن امری است که سبک و سلیقه شخصی در آن دخالت دارد، اما چند دستورالعمل مهم را در اینجا برای مرحله اساسی تهیه متن اولیه به شما پیشنهاد می‌کنیم.


کشاکش میان شاه و آمریکا در فصل سقوط

بحران در روابط ایران و آمریکا در واقع از سال 1970 میلادی آغاز شده بود. یکی از مسایلی که وزارت دفاع آمریکا در زمینه واگذاری سلاح‌های مدرن به ایران با آن روبه‌رو بود، نگرانی از دستیابی شوروی به این گونه سلاح‌ها بود. در همین سال یک شرکت هواپیماسازی آمریکایی درصدد فروش هواپیماهای مدرن «اف ـ 14» به ایران برآمد. بحران روابط ایران و ایالات متحده با انتقاد از برنامه فروش جنگ‌افزار در کنگره آمریکا که منجر به تصویب قانون محدودیت کمک های خارجی در سال 1974 گردید، آغاز شد. به موجب این قانون، کنگره می‌توانست ظرف سی روز هر یک از معاملات فروش اسلحه را متوقف سازد.


کتاب چهار سال در سرزمین تیمور

برخی سفیران جمهوری اسلامی ایران، با درک حساسیت‌های زمانی و مکانی مأموریت خود، در چند سالی که در کشور محل مأموریت خود اقامت دارند، با نوشتن خاطرات و تجربیات خود، به سفرای بعدی این فرصت را می دهندکه کار خود را از صفر شروع نکنند. این نوشته‏ها به فرآیند یادگیری و مطالعات دیپلماتیک و دانشجویان روابط بین‌الملل نیز کمک نماید. با توجه به این دو نکته نقش یک سفیر باسابقه می‌تواند با انتشار خاطرات و تجربیاتش در برقراری هر چه مناسب‌تر روابط سیاسی دو چندان گردد.


درنگی بر سفرنامه‌نویسی در تاریخ ایران

سفرنامه، گزارشی است که نویسنده در قالب آن مشاهدات خود را از اوضاع شهرها یا سرزمین‌هایی که به آنها مسافرت کرده است شرح می‌دهد و اطلاعاتی از بناهای تاریخی،‌ مساجد، کتابخانه‌ها،‌ بازارها، بزرگان، آداب و رسوم ملی و مذهبی مردم و موقعیت جغرافیایی، جمعیت،‌ آب و هوا، زبان اهالی و مناطقی که بازدید کرده است در اختیار خواننده قرار می‌دهد. سفرنامه‌ها گنجینه‌ای از اطلاعات به‌شمار می‌آیند که از طریق آنها گاه می‌توان به واقعیت‌هایی از وضع اجتماعی، سیاسی، اقتصادی از تاریخ مردم یا منطقه‌ای پی برد که دستیابی به آنها از طرق کتب تاریخی میسر نیست.


اوسوالدو بلند شو، فیدل آمده! (2)

بخش اول را در شماره پیش خواندیم. بخش دوم در ادامه می آید: مردم کوبا لقب اسب به کاسترو داده بودند، سمبول نجابت و شجاعت. با همین لقب با او صحبت می‌کردند. با شرکت در سخنرانی‌های او، خود را در سیاست‌های داخلی و خارجی دولت سهیم می‌دانستند. در میدان انقلاب، ساعت‌ها زیر آفتاب سوزان با شوق و هیجانی تصورناپذیر با پرسش و پاسخ‌‌هایی فی‌البداهه، حرفّ‌های کاسترو را کلمه به کلمه می‌بلعیدند.


اسناد داخل صندوقچه خانه فروغی

در هفدمین دوره جایزه کتاب فصل، پژوهش «تاریخ آغازین فراماسونری در ایران» که بر پایه‌ی اسناد منتشرنشده به اجرا درآمده شایسته قدردانی شناخته شد. دو جلد نخستین مجموعه پنج جلدی این کتاب توسط حمیدرضا شاه‌آبادی و سه جلد پایانی به همت یحیی آریا بخشایش به رشته تحریر درآمده است.


تاريخ شفاهي جنوب شرق‌آسيا ـ36

چند روز پس از جنگ بود كه م.ر.سني از «پرايدي» نايب‌السلطنه تلگرامي دريافت كرد كه در آن از وي خواسته بود به تايلند برگردد و سمت نخست‌وزيري را به عهده گيرد. اما او پاسخ داد كه خيال ندارد نخست‌وزير شود و خدمات او در دوره جنگ را بايد به عنوان وظيفه او و حق‌شناسي ساده يك شهروند تايلندي منظور كرد. او اصرار داشت حكومت جديد به او اجازه دهد به عنوان همان سفير در ايالات متحده باقي بماند.


وقتي براي ما مي‌نويسيد...
وقتي براي هفته‌نامه الکترونيکي تاريخ شفاهي مطلبي مي‌نويسيد، دوست داريم نکته‌هايي را در نظر بگيريد.
اين هفته‌نامه نوشته‌ها و دانسته‌هاي ما را درباره مباحث مهم؛ خاطره‌گويي، خاطره‌نگاري، يادداشت‌نويسي روزانه، سفرنامه‌نويسي، وقايع‌نگاري، روزشمار نويسي و... نشان مي‌دهد. حتي براي زيرشاخه‌هاي رشته تاريخ هم جا باز کرده‌ايم؛ و چشم به راه خبرها، گزارش‌ها، مصاحبه‌ها، مقاله‌ها، يادداشت‌ها و... شما هستيم.
خوب است نام و فاميل‌تان را کامل بنويسيد. سابقه علمي و نشاني الکترونيکي را هم حتماً بنويسيد، چکيده مقاله‌ها هم که جاي خود دارد!
به ما اجازه بدهيد دست‌مان براي ويرايش، اصلاح، چينش و ترجمه مطالب شما باز باشد. در اين‌باره با خودتان هم مشورت خواهيم کرد.
دل‌مان مي‌خواهد شأن علمي و ادبي تاريخ شفاهي و اين هفته‌نامه، با نوشته‌هاي متين و موقر شما حفظ شود. حيف است خداي نکرده قلم‌مان از دايره اخلاق بيرون برود.

 
 

       تمام حقوق اين نشريه متعلق به سايت تاريخ شفاهي ايران [oral-history.ir] است.
counter UPDATE error: 1054, Unknown column 'count' in 'field list'