نگاهی به خاطرات بزرگ علوی

خاطرات بزرگ علوی، کتاب نخست از مجموعه مصاحبه‏های حمید احمدی در طرح تاریخ شفاهی چپ ‏ایران است که طی 29 جلسه گفتگو با آقابزرگ علوی در سال 1995/1374، یعنی 14 ماه قبل از فوت وی در سن 91 سالگی، در خانه ‏ایشان انجام و 24 ساعت فیلم ویدیویی از آن فراهم گردیده است. مطابق توافقنامه مشترک، ‏این خاطرات می‏بایست بعد از حیات بزرگ علوی انتشار یابد که چنین نیز شد.(1) ‏این کتاب یک سال پس از آلمان، در‏ایران و بدون هرگونه تغییر منتشر گردید.
آقا بزرگ علوی فرزند ابوالحسن علوی، از مبارزین آزادیخواه دوران مشروطیت، نواده حاج آقا محمد صراف مشروطه‏خواه و نماینده دوره اول مجلس شورای ملی است. شاید بیشترین شهرت بزرگ علوی به خاطر جایگاه رفیع او در عالم ادب و داستان‏نویسی مدرن ‏ایران معاصر باشد. نویسنده‏ای که با آثار ماندگار و تاریخی خود از قبیل داستان‏های «چمدان»، «چشمهایش» و بعداً با ورود به عرصه سیاسی و زندانی سیاسی شدن با داستان «ورق‏پاره‏های زندان» به شهرت رسید. آشنایی او با امثال «صادق هدایت» و «ش. پرتو» او را به یکی از نوابغ داستان‏نویسی مدرن ‏ایران تبدیل کرد و آشنایی ناخواسته او با «تقی ارانی»، از او شخصیتی سیاسی در دوران پهلوی اول ساخت.
همکاری بزرگ علوی با «تقی ارانی» نخستین مرتبه پس از سه سال دیدار و آشنایی با هم در ‏ایران، در انتشار مجله «دنیا» بود. پیوستن‏ «ایرج اسکندری» به آنان، اندیشه‏های او را بارورتر ساخت.‏ این سه عضو هیئت تحریریه مجله دنیا بودند. مجله‏ای که هیچگونه گرایش سیاسی و حزبی نداشت و علیه هرگونه نژادپرستی و فاشیسم، موضع می‏گرفت. گروه اولیه با پیوستن گروهی از روشنفکران، تحصیل‏کردگان و محصلین و جوانان، حول محور مجله دنیا و دکتر ارانی شکل گرفت.
با نفوذ عناصر چپی در‏ این نشریه، شهربانی‏ این گروه را در اردیبهشت 1316 به عنوان یک جریان کمونیستی وابسته به کمینترن تلقی کرده و با یک پرونده‏سازی توسط ریاست شهربانی وقت، همه فعالین‏ این گروه، که به نادرست 53 نفر نام گرفتند، تحت عنوان فعالیت کمونیستی و  براندازی حکومت، متهم و به حبس‏های طولانی مدت از 3 تا 10 سال محکوم شدند. بزرگ علوی بعد از شهریور 1320 و تحمل چهار سال و نیم حبس آزاد شد.(2)  در اتهامات بزرگ علوی، وجود اوراق مضره در بین نوشتجات و کمونیست بودن برادر و پدرش آمده بود.(3) 
با‏ این وجود، در یکی از جدیدترین تحقیقات تاریخ چپ، کمونیست بودن ‏این گروه، تحریف تاریخ دانسته و به طور مفصل و مستند به نقد دیدگاه‏ها و نقطه نظرات مختلف پرداخته شده است.(4)  در نهایت این اقدام را بزرگ جلوه‏دادن اقدام شهربانی رضاشاه در دستگیری یک گروه به اصطلاح کمونیست و اشتراکی می‏دانند. عنوان دبیرکلی نیز برای دکتر ارانی از طرف فعالان سیاسی چپ مانند «عبدالصمد کامبخش» جعل شده بود. «ارانی خود به جعلی بودن تشکیلات ادعایی شهربانی اقرار کرده است.»   (5)
بزرگ علوی نیز هرگونه سیاسی‏کاری گروه ارانی را ردّ کرده، می‏گوید: «بهرحال، ‏این مجله دنیا خوانندگانی در بین جوانان پیدا کرده بود و جمعی دور دکتر ارانی حلقه زدند و از همین گروه دانشجویان، رییس شهربانی وقت، گروه 53 نفر را ساخت و پرداخت و به 5 تا 10 سال حبس{محکوم} و به مرگ دکتر ارانی در زندان منتهی شد. باید در ‏این مورد تأکید کنم که در ‏این آمد و رفت و درس و بحث، هرگز گفتگویی از حزب یا حزبی کمونیست و یا گروه و دسته‏بندی وجود نداشت.»(6)
این حزب توده‏ ایران بود که با انتشار دهها مقاله و سروده، سعی کرد از نام ارانی به عنوان حامل اندیشه کمونیستی و کمینترنی بهره‏برداری سیاسی و تبلیغاتی به عمل آورد. «واقعیت‏این است که شکل‏گیری بینش مارکسیسم_ لنینیسم و بینش استالینی بعد از دکتر ارانی و مسلط شدن آن در بخشی از گروه ارانی، آنانی که پس از شهریور 1320 به عرصه زندگی سیاسی آمدند، از درون زندان شکل گرفت و ناشی از حضور و نقش برخی از شخصیت‏های حزب کمونیست ‏ایران در درون زندان در آن سال‏ها بوده است.»(7)
نگاهی به 12 شماره مجله دنیا نیز نشان می‏دهد ‏این نشریه، هیچ ارتباطی با اندیشه کمینترنی ندارد.(8) این همه در حالی است که هنوز هم، گروه ارانی را بازوی سیاسی و تبلیغی کمیته مرکزی حزب کمونیست شوروی سابق می دانند.(9) خاطرات بزرگ علوی از جهت تأیید تحقیق فوق و ردّ اظهارنظرهای غیرعلمی چندین دهه تاریخ جنبش چپ در مورد گروه ارانی حائز اهمیت فراوان است. بزرگ علوی به غیر سیاسی‏بودن خود نیز اعتراف می‏کند و ‏اینکه حضور و ابقای او در حزب توده ‏ایران به دلیل پافشاری دوستان دوران زندان مانند «رضا رادمنش» و‏ «ایرج اسکندری» بوده است.(10)
نویسندگی علوی در همه ‏این سالها و پس از آن ادامه یافت. «ورق‏پاره‏های زندان» یادها و یادداشت‏های دوران زندان علوی است. او ‏این یادداشت‏ها را روی ورق‏پاره‏های کاغذ سیگار، میوه و قند و... می نوشت و به بیرون زندان می‏فرستاد. در ‏این یادداشت‏ها، استبداد حکومت وقت و فضای زندان، با بیانی عاطفی و به گونه‏ای  روایت و یا داستان توصیف شده است.(11)
خاطرات به صورت خامِ پرسش و پاسخ و بدون هرگونه فهرست‏بندی در ابتدای کتاب و تنها با ذکر موضوعات فرعی در لابلای روایات است. کلمات و جملات کوتاه تکمیلی بین قلاب]  [ آمده و مصاحبه‏کننده از اسناد مکتوب برای تأیید و تکمیل پرسش‏های خود یا پاسخ‏های مصاحبه‏شونده، استفاده کرده است. لحن سخن راوی در ویراستاری حفظ شده است. به عنوان نمونه: «هر دوش درسته. هر دوش درسته، واقعیت‏این است که در چنین موقعیتی شورویها یکی را می خواستند که صد در صد تحت نظر آنها باشد.»(12)
مصاحبه‏کننده ‏این اجازه را به راوی داده است تا درباره دوران کودکی خود به طور مفصل سخن بگوید. دلیل عمده آن ‏این بوده که ‏این دوران مقارن با مشروطه، قدرت‏یابی رضاخان و رضاشاه است و برای ثبت در تاریخ اهمیت دارد. مصاحبه‏گر با مطالعه دقیقِ تاریخ سیاسی، تاریخ ادبیات و نشریات در دوران معاصر، به مصاحبه اقدام کرده است زیرا در خلال گفتگوی دو طرف، در تنقیح، تأیید، تصحیح یا تکمیل سخنان راوی، حضور فعال دارد. اطلاعات او از خانواده علوی حتی عموهای او کامل است.(13)
بخش اول زندگی علوی، خواننده را با دوران مشروطه، مبارزین و فضای سیاسی حاکم بر جامعه‏ ایران آن‏روز آشنا می‏سازد. همچنین ‏ایرانیان مقیم اروپا خاصه در آلمان و زندگی و مشکلات آنان در ‏این خاطرات بازتاب یافته است. علاوه بر ‏این، اوضاع آلمان در بین دو جنگ جهانی و فعالیت احزاب سیاسی در آن کشور و رابطه آلمان با ‏ایران عصر پهلوی اول، همه از خاطرات و تجربیات و دیده و شنیده‏های علوی بیرون می‏تراود.
از شگردهای مصاحبه‏کننده ‏این است که با توجه با مطالعات دقیق و کافی در مورد تاریخ معاصر‏ ایران و تاریخ جنبش چپ، هرگاه راوی نکته‏ای را به اشتباه بیان کرده، اعم از اسامی، آدرس‏ها یا تاریخ‏ها، با احترام و با چرخش خاص زبانی به اصلاح آن می‏پردازد و مراقب است که راوی ‏این کار را به منزله فخرفروشی یا نکته‏گیری از او تلقی نکند.(14) البته آنجایی که راوی بر نظرش اصرار کند، با دلیل و منطق و سند، حرف او را ردّ می‏کند.(15) راوی به دلیل سن بالا در زمان مصاحبه یعنی 90 سالگی، در موارد فراوانی، به تکرار و یا اشتباه‏گویی می‏افتد و اسامی را به اشتباه ذکر می‏کند اما آگاهی مصاحبه‏کننده، موجب تصحیح مطلب و ادامه مصاحبه شده است.
در ابتدای هر جلسه، با طرح‏این مسأله که: «اگر نکته‏ای از جلسه قبل باقی مانده می‏توانید بفرمایید و بگویید»، هم برای راوی احترام قائل می‏شود و هم‏ اینکه حداکثر اطلاعات را از وی استخراج می‏کند.
جنبه دیگر اهمیت خاطرات بزرگ علوی، بازگویی و نمایاندن گوشه‏هایی از تاریخ ادبیات مدرن و معاصر ‏ایران است. شخصیت‏هایی مانند «صادق هدایت» و آثارش، تفکر غالب ادبی و اجتماعی در دهه‏های 1310 و 1320 شمسی، «نیما یوشیج»، «مجتبی مینوی» و آثارش، «سعید نفیسی»، «رشید یاسمی»، «پرویز ناتل خانلری»، «علی‏اکبر دهخدا»، «مسعود فرزاد»، «عبدالحسین نوشین» و بسیاری دیگر از شخصیت‏ها و مسائل ادبی و گرایشات سیاسی و اجتماعی ادبا و نویسندگان آن زمان، مسأله باستان‏گرایی در دوران رضاشاه و اهداف آن، روزنامه‏نگاری و ژورنالیست‏ها و هنرمندان ‏این دوران، چندین جلسه گفتگو و صفحات زیادی را به خود اختصاص داده است.(16) تحلیل‏های او درباره شخصیت‏های ادبی، به عنوان یکی از نزدیکان و شاهدان‏ این افراد، دارای ارزش تاریخی و قابل تأمل است.
دیگر اهمیت مصاحبه‏ها، در تلاش و دقت مصاحبه‏کننده در جلوگیری از انحراف جریان مصاحبه بوده است.(17) وی حتی مراقبت داشته تا خاطره‏ی تکراری بازگو نشود و در صورت مشاهده ‏این امر، که از ویژگی‏های خاطره‏گویی افراد مسّن و کهن‏سال است، به راوی تذکر داده و از آن به سرعت گذشته است.(18) ‏این امر، روند تاریخی خاطرات را حفظ کرده است. مصاحبه‏کننده سعی دارد بحث‏هایی را مطرح کند و راوی سخن بگوید که تجربه جمعی و جنبه تاریخی داشته باشد و از خاطره‏گوییِ صرفِ شخصی خودداری کند.(19)
اعتماد مصاحبه‏شونده به مصاحبه‏گر و نزدیکی مصاحبه‏کننده به راوی به حدّی بوده است که بزرگ علوی از شرح و توصیف دقیق خصوصی‏ترین مسائل گذشته‏اش(مانند داستان عشق‏بازی‏ها(20) نیز خودداری نکرده است. به عنوان نمونه حتی ماجرای فریب نامزدش و بردن او به نزد برادر شاه و خطر تجاوز و تعرض به او را بی‏ریّا و بی‏پرده بازگو کرده است. ‏این شاید علاوه بر حس اعتماد، از اعتقادات چپی و کمونیستیِ علوی نیز بوده باشد که بدون تعصب، حمیّت و غیرت دینی و شخصی ‏اینگونه سخن گفته است.‏ این  موضوع در خاطرات دیگر فعالین جنبش چپ (غیرمذهبی) مشاهده می‏شود.
مصاحبه‏کننده سعی دارد در موارد حساس از کلی‏گویی راوی جلوگیری کند و نگذارد سخن و نظری تعمیم غیرِعلمی یابد. مثلاً وقتی از عملکرد رهبران و اعضای کمیته مرکزی حزب توده حرف زده می‏شود و بحث جاسوس بودن آنان پیش می‏آید، راوی را تشویق به تفکیک قائل شدن در مورد افراد می‏کند و از عوامانه سخن‏راندن منع می‏نماید.(21) یعنی مصاحبه‏کننده همچنان نقش فعّال دارد نه منفعل و مقهور شخصیت راوی نیز نمی‏گردد و به صرف جایگاه راوی، هر سخنی را از او به سادگی نمی‏پذیرد و ضبط و ثبت نمی‏کند.
ذکر‏ این نکته ضروی است که، به علت شخصیت اثرگذار و مهم بزرگ علوی در عرصه ادب و فرهنگ ‏ایران معاصر، بخش اعظم خاطرات او به فعالیت‏های ادبی و فرهنگی و روابط با دیگر شخصیت‏های فرهنگی هم‏دوره‏اش اختصاص یافته است و از ‏این جهت، با دیگر کتب و مصاحبه‏های «حمید احمدی» تفاوت دارد. بنابراین، گاه حوادث و وقایع سیاسی تحت الشعاع قرار گرفته است.
خاطرات دوران زندان، شکنجه‏ها و اعترافات و اقرارها، تشکیل حزب توده ‏ایران و دوران پس از شهریور 1320 در حزب توده، نشریات حزب توده، فعالیت‏های ادبی و فرهنگی و ادامه داستان‏نویسی‏های او، فعالین حزب توده به ویژه «ایرج اسکندری» و «خلیل ملکی»، تشکیل نخستین کنگره نویسندگان ‏ایران در سال 1325 و فعالیت در نشریات حزبی و همکاری با «جلال آل‏احمد» و سرانجام مسافرتی که بازگشت نداشت در بهار 1332 به اروپا و تدریس در دانشگاه «هومبولت» آلمان شرقی و ادامه کارهای ادبی و تحقیق و پژوهش در عرصه ادبیات و تاریخ معاصر‏ایران، بخش دوم ‏این خاطرات را تشکیل می‏دهد.
خاطرات دوران اقامت اجباری علوی در اروپای شرقی را باید تکمیل کننده خاطرات دیگر نیروهای چپ مانند «پرویز اکتشافی»، دانست. ‏این خاطرات بخشی نیز به اوضاع سیاسی اجتماعی دو بلوک شرق و غرب در دوران جنگ سرد پرداخته است. وضعیت کشورهای کمونیست و رژیم‏های دیکتاتوری پرولتاریا و احزاب کمونیست، اعمال نفوذ حزب توده ‏ایران حتی در اروپا بر روی پیروان حزبی، تلاش رژیم شاه برای بازگرداندن علوی به ‏ایران و بهره‏برداری تبلیغاتی علیه نیروهای چپ، بازگشت موقت به‏ ایران به همراه خواهرش نجمی علوی، حوادث پس از انقلاب و وضعیت حزب توده و رهبری آن در ‏این سال‏ها، سفر دوم به‏ ایران به همراه همسرش و دیدار با نویسندگان و فعالان سیاسی فرهنگی و اجتماعی ‏ایرانی(به سرعت از‏این وقایع می‏گذرد) بخش‏های دیگری از خاطرات بزرگ علوی است. با این همه،  راوی، در مورد تحقیقاتِ خود در سال‏های پایانی عمر، سخن چندانی نمی‏گوید.

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
 ۱. حمید احمدی، خاطرات بزرگ علوی، دنیای کتاب، تهران، 1377، ص 12.
  ۲.همان، صص 30-29.
  ۳.حسین فرزانه( به اهتمام)، پرونده پنجاه و سه  نفر، نگاه، تهران، 1372، ص 342.
  ۴.حمید احمدی، تاریخچه فرقه جمهوری انقلابی‏ایران و گروه ارانی، اختران، تهران، 1379، صص 97-27.
  ۵.همان، ص 93.
  ۶.خاطرات بزرگ علوی، ص 155.
  ۷.تاریخچه فرقه جمهوری انقلابی‏ایران و گروه ارانی، ص 97.
  ۸.خاطرات بزرگ علوی، ص 158.
  ۹.کیهان هوایی، 1/2/1372، ش 1027، ص 2.
  ۱۰.خاطرات بزرگ علوی، صص 163-162.
  ۱۱.همان، ص 31.
  ۱۲.همان،ص 366.
  ۱۳.همان، ص 48.
  ۱۴.به عنوان نمونه، همان، صص 49و 51 و 75 و 79 و 81 و 95 و 104.
  ۱۵.همان، ص 281.
  ۱۶.همان، صص 193 – 163.
  ۱۷.رک: همان، صص 70 و 89.
  ۱۸.رک: همان، صص 100-98.
  ۱۹.رک: همان، ص 75.
  ۲۰.همان، ص 270.
  ۲۱.رک: همان، صص 369-368.

دکتر مهدی ابوالحسنی ترقی