فراربزرگ

عملیات بزرگ بیت‌المقدس که آزادی قریب 6 هزار  کیلومتر  مربع ازسرزمین‌های‌اشغالی و انهدام بخشی از ارتش عراق را به همراه داشت، باعث شد که همگان، حتی حامیان و دوستان صدام به پیروزی  قاطع  ایران و شکست تاریخی  عراق  اعتراف کنند. به همین دلیل صدام حسین برای فریب جهان و تظاهر به صلح طلبی، ولی درحقیقت به دلیل ناتوانی دررسیدن به هدف‌های ادعاشده از جمله مالکیت جزایر تنب بزرگ و کوچک، ابوموسی، حاکمیت مطلق بر اروند رود، شط‌العرب و تشکیل حکومت عربی در خوزستان، به همه آنها پشت پا زد و از سربازان خود می‌خواهد، بدون دریافت هیچ امتیازی از شهرهای سومار، مهران، قصرشیرین به مرزهای بین‌‌‌المللی برگردند، صدام خطاب به سربازان خود چنین می‌گوید:
«استدعا دارم ازاینکه زمینی را به اراده  خودتان ترک می‌کنید، احساس تلخی و مرارت نکنید ،چرا که این عقبنشینی طبق برنامه است و البته به شما نگفته بودیم و هیچ‌گاه  در ذهن شما خطور  نمی‌کرد  که این زمین  را برای خود نگه دارید. ما مکرر اعلام کردیم که این سرزمین را و زمین‌های دیگر را که گرفتیم فقط بخاطر این بوده است که از سرزمین و ملت خودمان دفاع کنیم.»
این پیام صدام به سربازان در حالی صادر شد که، صدام حسین درچهارم دیماه 1359 در مورد عقب‌نشینی از ایران  اعلام کرده بود:
«بنابراین هر قدر  که عقب‌نشینی کنیم. آنها تعقیبمان خواهند کرد و بار دیگر  ما را مورد حمله قرار خواهند داد و وارد جنگ خواهیم شد. با عقب‌نشینی، بصره در تیررس توپخانه  آنان قرار خواهد گرفت  و در زمانی  دیگر توپخانهای را در منطقه آبادان قرار داده بصره را خواهند کوبید. از شما می‌خواهند، در جائی قرار بگیرید که ایرانیان نتوانند به شهرهای  دیگر عراق  دست یابند، این مسأله در عقب‌نشینی از خاک ایران برای عراق جدید و عراقیان اتفاق نخواهد افتاد. این وضع برای ضعیفان، بی خردان، مردمی‌که سرزمین  خود را دوست ندارند، آنان که به ملت خود علاقمند نیستند و برای  کسانی که می‌خواهند پشت میزها بنشیند و روزها و ساعت‌ها و ماه‌ها باقیمانده رابشمارند، پیش می آید.»(1)

بدین ترتیب عراق درتاریخ 17/04/1361 از منطقه عمومی‌سرپل ذهاب و قصر شیرین وسایر مناطق غرب کشور عقب‌نشینی  کرد، جعفر مظاهری،که دراین زمان مسئولیت جانشینی جبهه میانی سرپل ذهاب را به عهده داشت، درمورد این عقب‌نشینی می‌گوید:
«چند روز بود که ازرفتن علی شادمانی به همدان می‌گذشت، صبح روز هفتم  تیرماه 1361 کنار بی سیم نشسته بودم، ناگهان  صدای بی سیم بلند شد، بگوش شدم محمد منوچهری معروف به محمد گره بود، دیده‌بان قراویز،گفت «نمی‌دانم چراهیچی از دشمن نمی‌بینیم خیلی عجیب است، هیچ رفت و آمدی نیست، دشمن دراین ساعات  در منطقه خودش  تردد داشت. ولی امروز  خبری نیست» بعد از پایان  مکالمه  او، با دیده‌بان تپه شهرک المهدی تماس گرفتم آنها هم گفتند: «ما چیزی نمی‌بینیم !» یکی‌یکی با همه مواضع تماس گرفتم آنها هم موضوع را تأیید کردند.»(2)

علی رضا رضایی مفرد، یکی از رزمندگان سپاه استان همدان درجبهه میانی، هنگام ورود به منطقه مشاهدات خود را چنین بیان می‌کند:
«... وقتی  به منطقه وارد شدم، و از تنگه ذهاب گذشتم، دیدم  وضعیت با همیشه  فرق می‌کند، متعجب  شدم،چرا که نیروها  به راحتی  تردد می‌کردند. من در سه راهی منتهی به پادگان ابوذر، پیاده شدم و دوستان ملایری را دیدم. گفتم چه خبر؟ گفتند ؛مگر خبر نداری؟! که عراق عقب‌نشینی کرده است.»(3)
درمورد عقب‌نشینی عراقی‌ها نباید فراموش کرد، همان‌طور که صدام خطاب به سربازان عراقی اعلام کرده بود، آنها با برنامه،آمادگی و هدفمند این عقب‌نشینی  را انجام  داده بودند. عراقی‌ها نهایت سعی خود را کردند که نیروهای ایرانی ازاین  حرکت  بی خبر مانده و واکنشی  نشان ندهند. عراقی‌ها برای  عملی کردن  این  منظور  از ماکت ها و شیوه‌های  مختلفی بهره گرفتند.
دشمن با این تدابیر  عقب‌نشینی را انجام داده بود، تا از هر گونه مزاحمت و دردسر از سوی نیروی‌های  ایرانی در امان باشد، البته این پیش بینی دشمن بی‌مورد نبود، چنانکه احمد حکمی‌ در این خصوص می‌گوید:
«درپادگان ابوذر، جلسه ای با هدف بررسی عقب‌نشینی نیروهای عراقی برگزار شد، من [احمد حکمی‌] نیز از جانب ستادپشتیبانی  و مهندسی جنگ جهاد حضور داشتم. درهمان جلسه گفته شد که عراقی‌ها  منطقه را تخلیه کرده‌اند، اگر بتوانیم  به گونه‌ای برنامه‌ریزی کنیم و آنها را دور بزنیم شاید بتوانیم نیروهایشان را اسیر، یا در عقب‌نشینی آنها دخل و تصرفی کنیم، تا بدین وسیله دشمن تجهیزات و امکانات خود را نتواند ببرد، مسیرهایی را بدین منظور مشخص کردند، تا ما با ایجاد موانعی در آنها از خارج شدن امکانات  دشمن  جلوگیری کنیم و آنها را غنیمت گیریم. به همین خاطر تعدادی را به عنوان نیروی تأمین در اختیار  ما گذاشتند تا در منطقه تنگه کورک کار را آغاز کنیم. وقتی تقسیم کار شد، انصافاً حجم کار آن قدر زیاد بود که وجود نیروهای  مضاعفی را می‌طلبید، تا در کنار،کارهای قبلی، این کارها را نیز بتوانیم انجام دهیم. هوا گرم بود، بویژه وقتی که به طرف قصر شیرین می‌رفتیم  در سمت خودی تپه ماهورها، مسیرهایی را مشخص کردیم. گروه راه سازی ما به اتفاق  12 نفر نیروی تأمین حرکت کردند. راننده بلدوزر جعفر ایمانی بود که از جلو حرکت و مسیر را باز می‌کرد. گرچه آسمان مهتابی نبود، اما روشنایی ستارگان سیاهی مطلق شب را شکسته  بود. تحت چنین شرایطی حدود ساعت 9 به جایی رسیدیم که دیگر می‌توانستند با اسلحه سبک ما را نشانه بگیرند،اسلحه شان " کلاش " بود، احساس کردیم به نیروی  بیشتری نیاز داریم. بنابراین، سپاه ازارتش استمداد خواست، ارتش هم با تانک و توپخانه آتش تهیه کرد و برروی مواضع عراقی‌ها ریخت. تیر‌اندازی دشمن خاموش شد و ما مجال پیدا کردیم تا ظرف دو، سه ساعت مأموریتمان را انجام دهیم و به عقب برگردیم.»(4)
ضربه زدن به نیروهای عراقی منحصر به جبهه سرپل ذهاب نبود، بلکه در مهران هم چنین  تلاش شد ؛ غلامعلی شجاعیان، مسئول عملیات  جبهه‌های  مهران، دراین خصوص می‌گوید:
«... رفتیم با ختران و با محمد بروجردی ملاقات کردم، دراتاق جنگ، وضعیت منطقه تشریح شد. عنوان کردیم«اینها [عراقی‌ها] دارند حساب شده عقب می‌روند. خوب است استعدادی را در نظر بگیرند و دراختیارمان بگذارند تا به آنها  حمله کنیم و تلفات رو دستشان  بگذاریم» بروجردی با رغبت گفت؛ «حرفی نیست. موافقم.» اما عملاً برای جمع‌آوری  نیرو به مشکل برخوردیم. این مکان، با توجه به شرایط، از ما سلب شده بود، به مهران برگشتم.»(5)

تاکتیک یا صلح‌طلبی
صدام حسین درگام اول سعی کرد، عقب‌نشینی نیروهایش از غرب ایران را تلاش برای برقراری صلح جلوه دهد، درپاسخ به درخواست کمیته صلح سازمان کنفرانس اسلامی ‌برای متوقف کردن جنگ و با توجه به تجاوز اسرائیل به لبنان درتاریخ 19 خرداد 1361، جلسه شورای فرماندهی انقلاب  عراق  به ریاست صدام حسین تشکیل شد، دراین جلسه به عقب‌نشینی از خاک ایران تصمیم گرفته شد و آن را با صدور  اعلامیه ای درتاریخ 20 خرداد  اعلام گردید. در همین روز نماینده عراق در سازمان ملل متحد متن اعلامیه دولت عراق را برای دبیر کل سازمان ملل  ارسال کرد. دراین اعلامیه  درباره مکان و زمان عقب‌نشینی آمده بود:
«... آمادگی عراق را برای عقب‌نشینی فوری نیروهای خود از کلیه شهرها و اراضی ایران ازجمله قصر شیرین؛ مهران، سومار و خسروی تا مرزهای بین‌‌‌المللی اعلام می‌دارد. عقب‌نشینی در مدت دو هفته به اتمام  خواهد رسید.»(6)
همچنان که گذشت  صدام حسین‌اشغال سرزمین‌های ایران را برای  دفاع از خود قلمداد کرد و عقب‌نشینی  را امر عادی و انسانی برای نیرو‌هایش  عنوان می‌کند. در مقابل  امام خمینی (ره) به ملت  ایران در  برابر این ترفند دشمن هشدار می‌دهد:
«شما بدانید این چیزی که در عراق و چندی پیش، از مجلس عراق صادر شد که ما بلاد  ایران را خالی
می‌کنیم، این توطئه است، نه اینکه می‌خواهند خالی کنند، اینها می‌خواهند تحذیر کنند مارا و جوان‌های ما را  و جوان‌های ما را از جبهه منصرف کنند.»(7)
بدنبال عقب‌نشینی عراق شورای عالی دفاع تشکیل جلسه داد که حجت‌الاسلام هاشمی‌ رفسنجانی نماینده  شورا پس از پایان  جلسه چنین اعلام موضع نمود:
«دراین حال ما وضع سابقمان را داریم و هیچ  چیز تازه‌ای پیش نیامده است، همان طور که عراقی‌ها ازنقاطی مثل پادگان  حمید یا جاهایی مثل هویزه فرار کردند، اینجا هم همین طور، چیزی شبیه آنها است وقتی که آنها اطلاع پیدا کرده‌اند که ما قصد حمله داریم، فرارکرده‌اند.  هیچ چیز جدیدی پیش نیامده است و صرفاً برای رفتن به یک موضع مستحکم تر اقدامی‌کرده‌اند. خواسته‌های ما، حتی شرایط اولیه‌مان هنوز تأمین نشده، یعنی خروج بی‌قید و شرط نیروهای متجاوز عراقی، زیرا ارتفاعات بسیاری ازسرزمین‌های ما وحتی قسمت کمی‌درجنوب درشلمچه دراختیار آنهاست و تازه همان طور که خودشان گفته‌اند ازکشورمان بیرون بروند و درمرزهای پیش از جنگ مستقر شوند یک شرط ما تأمین شده است. و ما برای  گرفتن سایر خواسته‌هایمان  به راهی که انتخاب کرده بودیم، ادامه می‌دهیم. البته روش معمول ما این است که وقتی حرکتی انجام دادیم و ضرب شصتی نشان دادیم مهلتی به دشمن می‌دهیم که فکر کند، بفهمد و تسلیم حق شود. اگر دیدیم  آنها بنا ندارند که تسلیم حق شوند. قدم بعدی را برمی‌داریم.»(8)
در سخنان هاشمی‌رفسنجانی دلایل متعددی برای عقب‌نشینی صدام ارائه شده است که تلاش می‌شود با آوردن  مطالب  طرفین و واقعیت‌های جنگ این دلایل را دسته‌بندی کنیم. دربررسی اولیه، این عقب‌نشینی ناشی از پیروزی درخشان رزمندگان در آزادسازی خرمشهر بود، چنانکه کمال خرازی سرپرست،ستاد تبلیغات جنگ وقت، اعلام می‌کند:
«عقب‌نشینی صدام یک عقب‌نشینی تاکتیکی است که با همفکری مصر، اسرائیل و آمریکا انجام می‌گیرد، زیرا که دشمن  می‌دانست بعد از آزادسازی خرمشهر توسط نیروهای رزمنده اسلام، هدف بعدی حمله وسیع به نیروی دشمن در غرب کشور و پاک کردن میهن اسلامی‌ازآنهاست. صدام که قبلاً نتایج تلخ و زیان باری از حملات دلاورانه نیروهای اسلام داشت تصمیم گرفت قبل از دادن تلفات سنگین درغرب به عقب‌نشینی  دست زده و با اعلام آتش بس و ابراز صلح‌طلبی به خیال خود از شکست حتمی‌اش جلوگیری می‌کند.»(9)
قبل از عقب‌نشینی عراق از منطقه غرب کشور،قرار بود که نیروهای استان همدان عملیاتی را برروی ارتفاعات گاومیشان و باغ کوه انجام دهند، درباره ارائه طرح این عملیات و چگونگی شناسائی‌ها و سرانجام این طرح، جعفر مظاهری می‌گوید:
«... جنب وجوش زیاد در جنوب  و عملیات‌های پیاپی، بچه‌های ما را کلافه کرده بود و مرتب به ما فشار می‌آورد  که باید  اینجا [غرب] هم عملیات شود. خوب با توجه به مشکلات پیش آمده در عملیات 11 شهریور  و تنگ کورک باید به گونه‌ای عمل می‌شد که آن حوادث دوباره پیش نیاید، لذا در جلسه ای  با حضور ناصح، علی شادمانی، حاجی بابائی ومسئولین منطقه غرب روی موضوع زیاد فکر شد. در ابتدای بررسی مقرر شد جائی انتخاب شود که سه ویژگی داشته باشد:
1- دسترسی عملیات
2- امکان پدافند مناسب
3- متناسب با نیرو و امکانات موجود
پس از مطالعات و شناسایی‌های مقدماتی،کل منطقه «باغ کوه و گاو میشان» برای  عملیات پیشنهاد شد.
این منطقه درشمال سرپل ذهاب، درست بعد از دشت ذهاب قرار دارد. به این شکل که در انتهای قراویز، تنگه حمام و ارتفاعات  آهنگران  و در ادامه آن ارتفاعات بشکان وجود دارد و باغ کوه و گاومیشان در واقع روبه روی  ارتفاعات بشکان یعنی  درشرق آن قرار  گرفته است.
بعد از مشخص شدن منطقه پیشنهادی خیلی سریع کارها در سه قسمت آغاز شد:
1- آماده سازی منطقه ؛ با گشت‌های شناسایی که دراین  بخش انجام شده بود توفیق کاملی بدست آمد.
2- تهیه مقدمات و امکانات  پشتیبانی  عملیات. در این بخش مشکلات زیادی بود. هم از نظر مهمات، هم از نظر آتش؛ ازنظر پشتیبانی، مهندسی و غیره، خیلی سریع مسئولان درصدد حل این مشکلات برآمدند.
1- فراهم آوردن نیروی انسانی. دراین باره قرار شد که از همدان. سنندج وکرمانشاه نیروی لازم تأمین شود، خوشبختانه ما موفق شدیم از همدان دو گردان  نیرو به  منطقه بیاوریم. ولی از آن جا هیچ نیروی نیامد. ما برای بسیج نیروی انسانی مشکل زیادی نداشتیم. کادر این دو گردان  ونیروهای آن از کل استان آماده شد، آنها را در پائین گردنه پاتاق، کنار رودخانه مستقر کردیم.
یکی از گردان ها به فرماندهی  حسن زمانی و معاونت حسن تاجوک و آن دیگری به فرماندهی محمد دلاوری  بود، ابتدای  امر این  دو خیلی  نگران بودند، می‌گفتند: «نکند دوباره قضیه 11 شهریور  و تنگ کورک اتفاق بیفتد !» چون آن بچه ها درعملیات 11 شهریور شرکت داشتند  و چشمشان  از آن عملیات ترسیده بود و البته  نگرانی شان بجا بود. خود ماهم  این نگرانی  را داشتیم.  برای همین با آنها هم صحبت کردم وبه آنها قوت قلب دادم. توضیح دادم که تا وقتی  نیرو و امکانات به‌اندازه یک عملیات عالی فراهم نشود، اعلام آمادگی  نخواهیم کرد. بعد از این صحبت‌ها کار آنها با نیروها شروع شد. حال و هوای عجیبی بود. صبح ها به سینه کش کوه ها می‌رفتند ومشغول رزم و تلاش می‌شدند. در همین ایام بود که دوباره حبیب مظاهری سری به ما زد و من به اتفاق  او و دو سه نفر دیگر  برای گشت به دشت ذهاب رفتیم تا وضعیت منطقه را بررسی کنیم. وقتی به اواسط دشت رسیدیم، ناگهان با شلیک گلوله‌های رسام از طرف دشمن روبه‌رو شدیم. آن ها از تمامی‌خطوط و سلاح‌هایشان تیراندازی می‌کردند. ما علت را نمی‌دانستیم، ولی حدس می‌زدیم که یا آنها می‌خواهند عملیات کنند ویا عملیات ما، لورفته  است، اما بعدها متوجه شدیم که دشمن چند روز بعدش قصد عقب‌نشینی داشته است، لذا ماسریع به شهرک المهدی برگشتیم. دراین زمان برادرشادمانی هم به منطقه آمده بود و ما همچنان  دنبال بحث عملیات بودیم اما به دلیل عدم تأمین امکانات لازم، بحث عملیات تا حدودی درپرده ابهام قرار گرفت. بعد که عملیات درشرف لغو قطعی قرار گرفت، برادر شادمانی، حاجی بابایی را به همدان  فرستاد. هرچه حاجی بابایی اصرار کرده بود که جعفر هم با من به همدان بیاید، برادر شادمانی قبول نکرده بود.»(10)

با توجه به سخنان هاشمی‌رفسنجانی و شروع طرح‌های عملیاتی در مناطق محدودی از غرب کشور، و از طرف دیگر آسیب پذیری و پراکندگی نیروهای عراقی، فرماندهی ارتش عراق وادار شد که پس از شکست درخرمشهر، جلو شکست دیگری را بگیرد. به همین دلیل طرح عقب‌نشینی  ارائه گردید. در واقع عراق بااین حرکت (عقب‌نشینی )  درپی اتخاذ  مواضع  مناسب درمقابل رزمندگان ایران بود. درست است که با آزادسازی خرمشهر  نیروهای عراقی بخش وسیعی از مناطق‌اشغالی درغرب کشور و مواضع نامناسب خود را تخلیه نمود،اما در حاشیه داخل نوار مرزی دو کشور درارتفاعات مرزی مواضع دفاعی مناسبی اتخاذ کرد و استحکامات ترکیبی و متراکم شامل سیستم‌های پیچیده از کانال، خندق ضد تانک،خاکریز و انواع میادین مین  ایجاد نمود. در نتیجه تعداد قابل توجهی از یگان‌های دشمن رها شده و نیروهای مستقر در جنوب به شدت تقویت شدند.
عراق به هنگام حضور درخاک ایران به دلیل اینکه ازچند محور حمله کرده بود، از پیوستن و الحاق بازوهای  نظامی‌خود، درمحورهای متعدد ناتوان بود، درنتیجه در آرایش استقرار  نیروهایش دارای دو ضعف عمده بود: 1- دادن جناح 2- دردسترس قرار گرفتن عقبه‌هایش از اینرو تهاجم رزمندگان اسلام به جناحین دشمن و نیز دورزدن نیروهای  عراق و دست یافتن به عقبه‌های آنها منجر به فروپاشی و در هم ریختگی  خطوط  مقدماتی عقبه‌های دشمن شده، امکان هرگونه مقاومت و ادامه نبرد رااز آنها سلب می‌کرد. بر این اساس با عقب‌نشینی سراسری خود سعی کرد سه ضعف عمده‌اش را مرتفع کند:
1- با اتخاذ خطوط پدافندی مناسب، متکی برعوارض طبیعی نوارمرزی،ازفکه به بالا،مسئله جناح‌هایش را حل کند.
2- خطوط پدافندی رسمی‌خود را عملاً کاهش داد.
3- صرفه جویی در قوا و در نتیجه ایجاد نیروهای احتیاط متحرک، درکنترل سپاه ها، را ایجاد کرد.
این مشکل  و دلایل عقب‌نشینی اززبان صدام در جلسه  فرماندهان ارتش عراق چنین بیان می‌شود؛ «دلایلی که باعث بهبود  وضع ما پس از بازگشت به مرزهای  بین‌‌‌المللی شد عبارتند از:از جمله طولانی بودن راههای  مواصلاتی ما به جبهه در خاک ایران که این امر  موجب مسائل زیر می‌شد: 1- مشکل مانور 2 – نیروهای  خودی به مسائل دفاعی در خاک ایران کمتر اهمیت می‌دادند.
4- راههای مراسلاتی و تدارکاتی طویل و در خاک دشمن بود. از سوی دیگر ارتباط مرکز فرماندهی با قرار گاه‌های میدان جنگ به علت طولانی بودن مورد تهدید قرار می‌گرفت؛ دراین حالت نیروهای جلو در معرض انزوا قرار می‌گیرند، به خصوص وقتی  بطورمستقیم وارد عمل شود. دشمن برروی این تاکتیک (جناح گرفتن و دور زدن ) خیلی تکیه می‌کند. ما مجبور بودیم برای حفظ آن جاده ها (عقبه ها) نیروهای پشتیبانی بیشتری تشکیل دهیم. این موضوع برای مسدود کردن معابر نفوذی بسیار سخت  و غیر ممکن  است، نیروهای موظف به این امر، چون اکثراً ازنیروهای ذخیره‌اند و آمادگی ندارند قادر به مسدود کردن همه معابر نفوذی نیستند و لیکن الان کلیه امکانات دفاع برای حفظ خط مقدم فراهم شده و بخش‌های ذخیره نیز تجربه کافی کسب کرده‌اند.
5- احساس سربازان و ارتشیان ما در هنگامی‌که از اراضی و حقوق خود دفاع می‌کنند با حالتی که در عمق هشتاد کیلومتری سرزمین دشمن دارند، متفاوت است.
6- یکی از عوامل مهم دیگر این بود که دشمن درسرزمین خود می‌جنگید و با‌الطبع‌اشنایی کامل با محیط داشت،مثلاً دشمن ازرودخانه و انشعابات آن و رود کارون استفاده می‌کرد و مسائل مترقبه ای را برایمان ایجاد می‌کرد (اصل غافلگیری) و نسبت به نیروهای خط مقدم احاطه داشت.»(11)