گام اول، معرفي؛
الف- آنچه بايد انجام داد!
همة ما داستانهائي براي گفتن داريم؛ داستانهائي كه با آنها زندگي كرده‌ايم. ما به تجربياتمان نظم مي‌دهيم و آنها را به صورت داستان سازماندهي مي‌كنيم.
تاريخ شفاهي - که مجموعة منظمی از اظهارات افراد زنده دربارة تجربيات خودشان است - به اين داستانها گوش مي‌‌دهد. مورخان، بر این باورند كه خاطرات روزانة مردم (نه فقط ثروتمندان و افراد شهير)، اهميت تاريخي دارد. اگر ما اين خاطرات و داستانها را حفظ و گردآوري نكنيم، از بیخ و بن از دست خواهند رفت.
خاطرات شما و  افراد پیرامونتان، براي خانواده‌ و جامعه‌تان گنجهائي ارزشمند و يگانه است. شما و اعضاي خانواده،‌ مي‌توانيد با استفاده از فنون تاريخ شفاهي، تاريخ نانوشتة خانواده را حفظ كنيد. همچنين، شما و اجتماعتان مي‌توانيد ريز و درشت تاريخ نانوشته را كشف و حفظ كنيد. تاريخ شفاهي آنقدر انعطاف‌پذير است كه افراد، در هر سني مي‌توانند فنون آن را فرا بگيرند.
بسياري دربارة «درست انجام دادن» روش تحقیقی تاریخ شفاهی نگران هستند؛ اما زماني كه مي‌فهمند صداي ضبط شده بر روي نوار کاست، از «هيچ‌چيز»‌ بهتر است، براي يك مصاحبة ساده تلاش مي‌كنند. حتی مصاحبة یک ساعته با يك نفر، ممکن است ده سال بعد سودمند باشد و عده‌اي برای  اين تلاش، سپاسگزار شما شوند.

ب- ‌تاريخ شفاهي چيست؟
تاريخ شفاهي - چنانچه گفته شد - مجموعة منظمي از  اظهارت افراد زنده در بارة تجربيات خودشان است. تاريخ شفاهي «افسانه‌هاي قومي»، «غيبت»، «شايعه» يا ستون پنجم نيست؛ در واقع شکل قديمي انتقال شفاهيات را نمي‌توان به نام تاريخ‌شفاهي پذيرفت.
مورخان شفاهي، تلاش مي‌كنند صحت و سقم يافته‌هايشان را مشخص كنند؛‌ آنها را تحليل كنند و در يك بافت تاريخي دقيق قرار دهند. آنان همچنين دربارة «نگهداري» يافته‌هايشان براي استفادة پژوهشگران بعدي، نگران هستند.
در طرحهاي تاريخ شفاهي، راوي واقعه‌اي را براي مصاحبه‌گر نقل مي‌كند. مصاحبه‌گر خاطرات را ثبت مي‌كند و يك سند تاريخي خلق مي‌كند.

واقعه ←   راوی ←   مصاحبه‌گر ←   سندتاریخی

تاريخ شفاهي، خاطرات بشري و كلمات گفته شده را جمع مي‌كند. ابزار جمع‌آوري اطلاعات، مي‌تواند از يادداشت‌‌برداري تا استفادة ماهرانه از وسایل الكترونيكي ضبط صدا و تصوير، متفاوت باشد.
گستردگي زندگي بشري حد و مرزي براي موضوعي كه ما از طریق تاريخ شفاهي ثبت مي‌كنيم، به وجود می‌آورد. ما فقط مي‌توانيم به  اندازة طول دوران زندگي يك نفر، به عقب برگرديم. اين محدودیت، به «سندرم اضطراب مورخان شفاهي» انجامیده است؛  هراس از اينكه اطلاعات بازگشت‌ناپذیر هر لحظه ممکن است از دست بروند.
 تاريخ شفاهي خوب گردآوری شده، به فرد حس پيشرفت مي‌دهد. با ثبت تاريخ شفاهي، انگیزة نگه‌داشتن چيزی ارزشمند و نجات آن را از عقب ماندن داريم.
با اینکه فناوری عامل گسترش و پیشرفت روشهاي تاريخ شفاهي است، مانعی برای تاریخ‌نگاری سنتی محسوب می‌شود؛ برای مثال، ارسال نامه‌های  الكترونيكي از طريق اینترنت، اسناد نوشتاري را  كمياب‌تر از قبل كرده است. از این رو، مورخان سنتي با داشتن وابستگی به اسناد مكتوب، نگران می‌شوند.

ج- توالي تحقيق تاريخ شفاهي!
1. تنظيم يك سؤال يا نكتة محوري، به عنوان هدف اصلی در مصاحبه‌ها؛
2. برنامه‌ريزي پروژه (بررسي مسائلي مانند محصولات نهائي، ‌بودجه، گزینش کارکنان، تجهيزات و قالب زماني)؛
3. مطالعات و تحقيقات زمينه‌اي؛
4. آمادگی و هماهنگی مصاحبه؛
5. به انجام رساندن مصاحبه‌ها؛
6. ارزيابي تحقيقات و مصاحبه‌ها و بازگشت دوباره به مرحلة یکم یا پیش رفتن تا مرحلة هفتم؛
7. سازماندهي و آماده‌كردن نتايج؛
8. آرشیو کردن اسناد.
باتوجه به هدف پروژة تاریخ شفاهی، مراحل کار به صورت ساده یا پیشرفته طراحی می‌شود.

گام دوم، رهنمود‌ها و پيشنهادها؛
الف- فهرست يادآور تاريخ‌شفاهي!
1. دربارة اهداف تحقيق خود تصميم بگيريد و مشخص كنيد که آيا تاريخ شفاهي براي رسيدن به آنها به شما كمك خواهد كرد؟ ممكن است به نتيجه برسید كه اهدافتان تغيير خواهد کرد، هرچند براي تحقق آنها تمركز كرده باشید.
2. تحقیقات  مقدماتي را با استفاده از منابع مكتوب  انجام دهید.
3. فهرستی از افراد موردنظر برای مصاحبه تهیه كنيد. چطور آنها را انتخاب مي‌كنيد؟ بهتر است زماني که با مصاحبه‌شونده‌ها تماس می‌گيريد و هدف پروژه را شرح  می‌دهيد، از آنها جهت معرفی افراد، درخواست كمك كنيد.
4. تجهيزات خود را براي هماهنگ سازی با روند كارتان، بسنجيد. نوع ضبط و تجهيزات لازم را برحسب تحقیق انتخاب كنيد. براي مثال، آيا مصاحبه بايد كيفيت پخش سراسري داشته باشد؟ آيا لازم است مدت زمان طولاني‌ باقي بماند؟
5. از يك صدابر (ميكروفن) خارجی
[external microphone] براي كيفيت صداي بهتر، مخصوصاً براي  ضبط ويديوئي استفاده كنيد.
 6. تجهيزات ضبط را پیش از استفاده امتحان كنيد تا بدانيد كه در شرايط گوناگون چطور كار مي‌كنند.  بهتر است پیش از مصاحبه، کار کردن با آنها را تمرين كنيد.
7. باتوجه به نوع تجهیزات ضبط (دیجیتال یا آنالوگ)، موارد مصرفی  را آماده کنید.
8. فهرستی از موضوعات يا سؤالهای موردنظر تهیه کنید.
9. چگونگي مصاحبه كردن را تمرين كنيد.
10. فهرستی از كارهائي تهیه کنید كه خودتان بايد قبل، در حين و بعد از مصاحبه انجام دهيد.
11. قرار ملاقاتتان را يك يا دو روز قبل از مصاحبه مشخص و قطعي كنيد.
12. روز مصاحبه، براي خودتان زمان بيش‌تري براي رسيدن به محل تعيين كنيد.
13. مصاحبه و ضبط آن را در محيطی ساكت و آرام انجام دهيد. زماني كه آغاز به كار كرديد، به مدت يك دقيقه  با دقت گوش دهید و صداهای  مزاحم را مهار کنید. برای مثال آونگ ساعتهاي تيك‌تاكي را راکد كنيد؛ ‌حيوانات خانگي را از محیط دور کنید، و در ترافيك پر سر و صدا، در و پنجره‌ها را ببنديد.
14. مطمئن شويد كه مصاحبه‌شونده چگونگی بهره‌برداری شما را از مصاحبه می‌داند و دریافته است كه اين اقدام، مكالمة خصوصي نيست.
15. هر ضبط را با معرفی کلی و با بيان اينكه با چه كسي، چرا، چه زماني و كجا سرگرم انجام مصاحبه هستيد، ‌آغاز كنيد.
16. مشتاقانه و فعالانه گوش دهید.
17. هر از گاهي صحبت كنيد.
18. با سكوت، اجازه دهيد مصاحبه‌شونده زمان فكر كردن داشته باشد.
 19. هر از گاهي سؤالي بپرسيد.
20. جواب سؤال خود را، پیش از اينكه به سراغ سؤال بعدي برويد، به طور كامل پيگيري كنيد.
21. سؤالها را به اندازة كافي باز بپرسيد تا جوابهاي  مقاله‌وار بگيريد؛ مگر اينكه به دنبال يك «واقعيت» با جواب كوتاه و مشخص باشيد.
22. با سؤالهائی شروع كنيد که کم‌تر حالت بازپرسانه (استنطاقی) داشته باشند.
23. سؤالهاي استنطاقي‌تر را در مراحل بعدی مصاحبه بپرسيد.
24. مصاحبه را با پرسشهای سبك‌تر به پايان ببريد. مصاحبه‌شونده را ناگهان بعد از يك سؤال اساسی، رها نكنيد.
25. نسبت به قدرتهاي رواني در طول مصاحبه آگاه و حساس باشيد.
26. مصاحبه را به يك تا دو ساعت (بسته به ميزان خستگي شما و مصاحبه‌شونده‌) محدود كنيد.
27. پاكتهاي بزرگی براي اسناد و عكسهاي  امانت گرفته به همراه داشته باشيد.
28. تمام نوار و  لوحهای فشردة مصاحبة ضبط شده را بلافاصله رو نویسی کنید و شماره بزنيد.
29.  توصیه می‌شود امضاي مصاحبه‌شونده را جهت توافقنامة سطح دسترسی، قبل از اينكه محل مصاحبه را ترك كنيد، بگيريد. در صورت خودداری از امضا، نسخه‌ای از متن مصاحبه را برای مطالعه و تصحيح نزد مصاحبه‌شونده بفرستيد.
30. بعد از مصاحبه، يادداشتهاي ضمني مصاحبه را بنويسيد.
31. برای مصاحبه‌شونده بعد از پایان جلسات مصاحبه، نامة تشكر یا تقدیرنامه بفرستید.
32. قواعد مشخصی براي برچسب زدن و تنظیم و تنسیق همه چيز داشته باشيد.
 33. عكسهاي به امانت گرفته را بسرعت تکثیر یا اسکن كنيد و اصل آنها را بازگردانید. عكسها را با احتياط از لبه بگیرید و در پاكت  مقوائی محکم حمل كنيد. بهتر است برای محافظت بهینه، بین هر عکس کاغذ سفید قرار دهید.
34. در صورت استفاده از نوار كاست در ضبط مصاحبه، از هر کاست نسخة بدل تهیه كنيد و نسخة اصلي را در مكان  مناسب نگه دارید و فقط از نسخة بدل استفاده كنيد.
35. مصاحبة ضبط شده را خارج نويسي و تنظيم كنيد. بهتر است مقطعهای ده دقیقه‌ای زمان را از نسخه‌ای که متن مصاحبه از روی آن پیاده می‌شود،  ذكر كنيد تا در مرحلة بازشنود و اعمال اصلاحات، با سرعت بیش‌تری کار کنید.
36. مصاحبه را تحليل كنيد. صحت و سقم وقايع را مشخص كنيد. نتايج را با طرح تحقيق خود بسنجید. آيا به آنچه مي‌خواستيد، رسيده‌ايد؟ چه سؤالهای جدیدی از نتيجة مصاحبه پديد آمده است؟ نتيجة مصاحبه، چه پيشرفتي در روش كار شما به وجود آورده است؟
37. اگر لازم است، براي  جلسة بعدی مصاحبه قرار بگذاريد.
38. اگر قصد داريد يك نسخه از صدا، تصویر يا متن مصاحبه را به مصاحبه‌شونده بدهيد، براي تصحيح متن پیاده شده از او کمک بگیرید.
39. جهت نگهداري و آرشیو طولاني مدت اسناد به دست آمده، برنامه بریزيد.

ب- چه طور بايد سؤالها را بپرسيم؟
1. مي‌توان با توجه به هدف پروژه، فهرستی از  سؤالهای موردنظر را آماده کرد تا در طول مصاحبه از آن کمک گرفت و یا کافی است موضوع این سؤالها را  در ذهن داشته باشيد و با توجه به موقعیت و حفظ توالی تاریخی، سؤال را مطرح کنید.
2. باتوجه به موضوع و هدف مصاحبه، سؤالهای اساسي را بعد از مرحلة مقدماتی مطرح كنيد. سؤالي بپرسيد كه نیاز به جواب طولاني داشته باشد و ‌باعث پیگیری موضوع شود.
3. بهتر است سؤالها را با شجره‌نامه و زندگینامه  شروع کنید.
 4. چند سؤال را همزمان نپرسید، بلكه هر بار فقط يك سؤال بپرسيد.
5. برای گرفتن جواب، به مصاحبه‌شونده اجازة فکر کردن دهيد. منتظر شويد؛ زیرا  گاهی سكوت براي شما اثربخش می‌باشد.
6. شنوندة خوبی باشيد. از حرکت اعضای بدن کمک بگیرید. با نگاه مشتاقانه، تكان ‌سر و لبخند، مصاحبه‌شونده را برای بیان بیش‌تر مطالب دلگرم کنید.
7. اگر لازم است، از تشويقهاي زباني مانند «چه اطلاعات فوق‌العاده‌اي!»‌ يا «چه جالب»، استفاده كنيد. البته مراقب باشيد كه مصاحبه را با تشويقهاي زباني مانند «اوه!» و «آه!» تند و تيز نكنيد؛ آن هم زماني كه مصاحبه‌شونده سرگرم صحبت كردن است.
8. براي رفع برخی ابهامات، حتماً سؤال كنيد. اگر مصاحبه‌شونده يك عبارت كلي مي‌‌گويد و شما لازم است بيش‌تر بدانيد، بگوئيد: «من نفهميدم. ممكن است اين موضوع را با جزئيات بيش‌تر توضيح دهيد؟»
9. از مصاحبه‌شونده بخواهید، معنی كلمات تخصصی را - كه در مصاحبه استفاده مي‌كند - توضيح دهد. براي مثال، از منبتکار بپرسيد كه منظورش از  گره چینی چيست؟ چه طور استفاده مي‌شود؟
10. اگر بايد اطلاعات كاملي از مصاحبه‌شونده  به دست آوريد، يك سؤال مهم را چندين‌بار به صورتهاي مختلف و با جمله‌بندیهاي متفاوت بپرسيد.
11. بجز زماني كه مي‌خواهيد پاسخ يك كلمه‌اي بگیرید، پرسشهای  خود را طوري بيان كنيد كه بسادگي با «بله» يا «خير» جواب نگیرید. برای مثال، به جای اینکه بپرسيد «آيا در  سال 57  مبارز انقلابی بوديد؟»، بپرسيد «مبارزه‌های انقلابی در سال 1357 چگونه بود؟» تا جائي كه مي‌توانيد، ‌سؤالهای مقاله‌وار بپرسيد تا جواب طولاني بگیرید.
 12. سؤالها را به گونه‌ای بپرسيد که توالی تاریخی حفظ شود، آنگاه وارد جزئیات شوید.
13. انعطاف‌پذير باشيد؛ اگر مصاحبه‌شونده موضوع پیش‌بینی نشده‌ای پيش آورد، سريع با مطرح کردن سؤالهای مختلف، زوایای گوناگون آن واقعه را   ثبت کنید.

گام سوم، تشريفات کار؛
الف- يادداشت‌ برداری در هنگام مصاحبه!
توصيه می‌شود در طول مصاحبه، عناوین اصلی گفتگو را یادداشت کنید. در اولین فرصت  بعد از اتمام مصاحبه، مصاحبه‌گر بايد قبل از اينكه جزئيات مشمول مرور زمان شود، يادداشتها را سازماندهي کند. اين يادداشتها، چيزي مشابه فهرست‌نویسی است. بهتر است برگه‌هائی جهت يادداشتهاي مصاحبه‌گر طراحی و آماده شود و در آنها جدا از کلیدواژه‌های گفتگو، مشخص شود که با چه كسي، چرا، چه وقت و كجا مصاحبه انجام شده است. این یادداشتها، به خارج  نويس مصاحبه [پياده‌كنندة متن مصاحبه] يا پژوهشگران آتي، براي فهميدن بهتر متن مصاحبه كمك می‌كند. این اطلاعات می‌تواند در ابتدای متن یا فیلم مصاحبه تدوین شود.

ب- ساختار ‌بانک اطلاعات شخصی!
ساختار ‌بانک اطلاعات شخصی، بسته به اهداف پروژه، مي‌تواند حجم کم یا زیادی از اطلاعات داشته باشد. اطلاعات شخصي خيلي مفيد است بخصوص اگر هدف مصاحبه در پروژه، تهیة تاريخ خانوادگي یا شجره‌نامه باشد. بجز نام، نشانی، شمارة تلفن، تاريخ و زادگاه مصاحبه‌شونده، در پرسشنامه ممكن است نام، تاريخ تولد و درگذشت پدر و مادر، خواهر و برادران، همسران و فرزندان مصاحبه‌شونده هم پرسيده شود. همچنين، مي‌توان از محلهاي سکونت، تحصيلات و سابقة كاري فرد سؤال کرد و  نیز، ‌فهرستي از آثار و  فعالیتها در سازمانها و نهاد‌هاي مختلف تهیه کرد.
ج- نمونة امضا و دستنوشته!
یکی دیگر از کارهائی که در طرحهای تاریخ شفاهی پیشنهاد می‌شود، گرفتن نمونة امضا و دستنوشته  از مصاحبه‌شونده است. داشتن کاغذ و قلم مناسب  برای این کار، شما را برای داشتن گنجینه‌ای منظم و هماهنگ از این گونه اسناد هدایت می‌کند.

د- توافقنامة سطح دسترسی از مصاحبه!
توافقنامه را مي‌توان بسیار حقوقی تنظیم کرد؛ اما بيش‌تر مورخان شفاهي، تلاش مي‌كنند فرمي بیابند كه با آن سطح دسترسی را آسان‌تر ‌كنند. توافقنامه‌ها، براي مصاحبه‌شونده مشخص مي‌كندكه مصاحبه چگونه و در چه سطحی ‌استفاده خواهد شد و سوءتفاهم را به حداقل مي‌رساند . علاوه بر توجه به حقوق مصاحبه‌شونده، توافقنامه، مورخان شفاهي را خاطرنشان مي‌سازد كه مصاحبه‌شونده به ما امتياز استفاده از چيزي را داده است كه به ما تعلق ندارد.
توافقنامه را در صورتهاي گوناگوني تنظیم می‌کنند. می‌توان از نمونه‌های موجود، در سازمانهائی که تاریخ شفاهی کار می‌کنند ،کمک گرفت. اطلاعات توافقنامه، اغلب شامل ‌نام مصاحبه‌شونده، امضاي او، تاريخ و عباراتي است كه اجازة استفاده از مصاحبه را، در سطوح مختلف تعیین می‌کند. نام شخص يا سازمانی كه اجازه را دريافت مي‌كند و هدفي كه به آن منظور مصاحبه انجام شده است. پيشنهاد مي‌شود توافقنامه همچون قرارداد، با نظر مشاور حقوقي تنظيم شود. مصاحبه‌گر‌ها (در صورت نياز و صدابرداران) هم لازم است توافقنامه‌ها را امضا كنند تا از سوءاستفادة احتمالی کارکنان پروژه جلوگیری شود، بخصوص اگر مصاحبه‌ها قرار است براي استفاده‌هاي آتي در سازمان مربوط آرشيو شوند.

ﻫ - پيگيري روند كار!
بسته به اهداف پروژه و ساختار آرشيوي، می‌توان برای تمام مراحل کار، پرسشنامه‌های ساده یا پیشرفته با کلیة جزئیات طراحی کرد. براي  ثبت مراحل هر مصاحبه، داشتن يك فايل رایانه‌ای توصیه می‌شود. تمام اسناد، عکسها، متن، پرسشنامه‌ها و کلیة اطلاعات هر مصاحبه در حافظة رایانه  نگهداري شود. مراحل كار می‌باید در فايل  فهرست شود و پس از انجام هر مرحله‌، كنار آن علامت زده شود.

و - ارسال نامة تشكر یا تقدیرنامه!
بعد از اتمام مصاحبه، برای مصاحبه‌شونده نامه‌ای تشکرآمیز ارسال کنید. بهتر است لوحهای تقدیر، با امضای مسئول مربوط برای این منظور آماده شود.

گام چهارم، فيلمبرداري و صدابرداري مصاحبه‌هاي تاريخ شفاهي؛
الف- رهنمودهائی جهت انتخاب لوازم  ضبط!
1. با یک دستگاه  ضبط صوت ساده و  قابل اعتماد   همراه با صدابر (ميكروفن) یقه‌ای خوب، می‌توان یک مصاحبه تاریخ شفاهی با کیفیت عالی آماده کرد.  تجهيزات گرانقیمت - تا زمانی که نخواهید تولید خود را به رادیو و یا تلویزیون بدهید - نیاز نیست.
2. ضبطی پیدا کنید که بتوانید نوار آن را در حین کار کردن ببینید. در بعضی از ضبطها، قسمت نوار را با پلاستيك سیاه یا روکش چرمی پوشانده‌اند که بررسی مقدار باقی ماندة نوار را در زمان انجام کار مشکل می‌سازد.
3. نشانگر روشن ضبط/ باتری، خیال شما را در حین انجام مصاحبه راحت می‌کند. زیرا می‌توانید با نیم نگاهی به چراغ، متوجه شوید که دستگاه در حال ضبط است.
4. همیشه از صدابر (ميكروفن) خارج از دستگاه استفاده کنید که به دستگاه  ضبط شما متصل می‌شود. صدابرهای داخل دستگاه، کیفیت ضبط خوبی ندارند؛  چونکه بسیار ضعیف هستند و اغلب صدای داخل دستگاه را هم ضبط می‌کنند. لذا صدابرهای رومیزی و یقه‌ای بهتر است.
5. ضبطی انتخاب کنید که هم از باتری و هم از برق  استفاده کند. چون این خصوصیات به شما قابلیتهای بیش‌تری در طول مصاحبه می‌دهد. برق از باتری قابل اعتمادتر است. اما همیشه یک رابط با سیم بلند به همراه داشته باشید. زیرا شما نمی‌دانید که پریز برق در کجاست.
6. نوارهای کاست ارزان هستند و در همه جا براحتی پیدا می‌شوند؛ اما از نوارهای معتبر با کیفیت خوب استفاده کنید.
7. از نوار کاستهای 60 دقیقه‌ای(30 دقیقه در هر طرف) یا 90 دقیقه‌ای (45 دقیقه در هر طرف) استفاده کنید. نوارهای طولانی‌تر خیلی نازکند و ممکن است کشیده، جمع و یا پاره شوند.
8. بهتر است که از نوارهائی استفاده کنید که به جای چسب از پیچهای کوچک در گوشه‌های آن استفاده شده است. زیرا چنانچه نوار خراب شود یا بشکند، می‌توانید قاب را باز و آن را تعمیر کنید و دوباره ببندید. با استفاده از نوارهای فاقد پیچ، ناگزیر هستید برای رسیدن به نوار ، قاب را خراب کنید.

ب- ابزارها و وسايل مورد نياز جهت ضبط تصويري مصاحبه!
وسائل اصلي مورد نياز شامل پرده، جهت پشت سر مصاحبه‌گر، دو عدد صندلي و يك دوربين فيلمبرداري است.
پرده: پرده‌اي تيره‌رنگ (سرمه‌اي، مشكي، سبز و...) از جنس جير با طول و عرض 3 متر، در پشت سر مصاحبه‌گر - جائي كه وي مي‌نشيند - آويزان كنيد. براي آويزان كردن، مي‌توانيد از پاية پرده يا ميخ پرچي استفاده کنید كه مخصوص نصب اين‌گونه پرده‌هاست. نيازي نیست پرده كاملاً صاف باشد، بلكه مي‌توانيد هنرمندانه آن را به شكل پرده‌هاي چيندار صحنة نمايش آويزان كنيد.
صندلي: مصاحبه‌شونده را حداكثر دو متر جلوتر از پرده قرار دهيد. استفاده از صندلي چرخدار توصيه نمي‌شود؛ چونکه مصاحبه‌گر ممكن است با چرخش صندلي درست در كادر فيلمبردار قرار نگيرد. همچنين صندلي‌‌ئی انتخاب كنيد كه مصاحبه‌شونده روي آن راحت بتواند بنشيند. بهتر است قبل از شروع مصاحبه، از نظر خود او كمك بگيريد. صندلي مصاحبه‌گر، بهتر است روبه‌روي مصاحبه‌شونده قرار بگيرد.
دوربين: دوربين و سه پايه را، در سمت چپ و نزديك به صندلي مصاحبه‌گر قرار دهيد. در این استقرار، صندلي مصاحبه‌شونده، مصاحبه‌گر و دوربين، سه نقطه از يك سه ضلعي خواهند ساخت. دقت كنيد دوربين تراز باشد.
عدسی (لنز) دوربين: ارتفاع عدسی دوربين، بايد در حد چشمان (eye level) يا كمي بالاتر باشد.
كادر بندي: توجه داشته باشيد كه دوربين اغلب مردم را مضطرب مي‌كند. پس مصاحبه‌شونده را وادار به نگاه كردن به عدسی دوربين نكنيد. بهتر است نگاه او به فرد مصاحبه‌شونده باشد.
كادر اصلي براي تصويربرداري، سر و بخشي از شانه ها خواهد بود. سر و شانه‌ها، باید در كادر دوربين باشد. زماني كه مصاحبه‌شونده حركت مي‌كند يا دستانش را تكان مي‌دهد، ممكن است از كادر خارج شود. در این هنگام باید به آرامي دوربين را روي پايه حركت داد. اين كار را سريع انجام ندهيد، بلکه با يك حركت آرام و ماهرانه، مصاحبه‌شونده را وارد كادر كنيد و حركات او را ضبط كنيد. اگر مصاحبه‌شونده عادت به استفاده از دستان خود در حين صحبت كردن داشت، كادر را باز كنيد. دائم فاصلة تصوير را دور (وايد) و نزديك (زوم) نكنيد. تصوير بهتر است ثابت باشد.
نور: براي تنظیم نور داخل اتاق، پرده‌ها را بكشيد. نور بيرون، طيف رنگي متفاوتي نسبت به نور داخل دارد و ممكن است نور آبي برروي مجموعه ايجاد كند. همچنين با حركت خورشيد تنظيم نور را تغيير مي‌دهد. با آمدن دوربينهای رقمی (ديجيتال) و تنظيمات خودكار آن، نيازی نیست كه فيلمبردار حرفه‌اي باشيد، بلكه با رعايت نكات ذكر شده، مي‌توانيد تصوير خوبي از مصاحبه‌هاي تاريخ شفاهي تهیه کنيد. تصوير را از صفحة نمايش دوربين نظارت كنيد. بهتر است صفحة نمایشی به دوربين وصل كنيد و آن را در سمت راست يا چپ مصاحبه‌شونده قرار دهيد و در تمام طول فيلمبرداري، وضعیت نور و تصوير خود را بررسي كنيد.
از مشكلاتي كه نور مي‌تواند در داخل اتاق ايجاد كند، سايه‌اي است كه بر صورت مصاحبه‌شونده مي‌افتد و باعث مي‌شود حفرة چشم، بسيار تاريك به نظر برسد و چشمها در تصوير ديده نشود. براي حل اين مشكل، نور بالاي سر را خاموش كنيد و نور را از روبرو به طرفين صورت بتابانید و از فاصلة 2 تا 5/2 متر باشد. اگر شدت نوري كه به صورت مصاحبه‌شونده مي‌تابانيد قوي باشد، سايه‌هائي در پشت او ايجاد مي شود.

ج- چگونگي تصويربرداري از اسناد، عكس و يادبودها!
گاهي مصاحبه‌شونده در حين مصاحبه تصميم به نشان دادن برخي اسناد، تصاوير و يا نشان دادن يادبودهاي خود مي‌كند و مي‌خواهد آنها را جلوي دوربين بگيرد. بهتر است با عجله روي آنها تمرکز (زوم) نكنيد، بلكه زاوية دوربين را آنقدر باز بگذاريد كه همه چيز در كادر آن ديده شود. بعد از پايان صحبت وي، با كارگرداني صحيح، از تك‌تك آنچه مي‌خواهيد، تصوير زوم بگيريد و بخواهيد روايت كننده روي هر تصوير با صداي خود توضيح دهد. هنگامي كه مي‌خواهيد از تصاوير با دوربين فيلمبرداري عكس بگيريد، اجازه دهيد كه نوار DV ، 30 ثانيه بدون آنكه دوربين تكان بخورد، جلو برود. بهتر است از زواياي متفاوت و درجات مختلف زوم، از آنها عكس بگيريد؛ مثلاً عكسي از چند نفر گرفته شده است: ابتدا از كل عكس و سپس از افراد خاص آن مجدد عكس بگيريد.
اگر به اسكنر يا دستگاههائي از اين قبيل دسترسي داريد، عكسها و نامه‌ها را به جاي ويديو، اسكن كنيد. دقت كنيد آنها را با اندازة بزرگ و وضوح بالا اسكن كنيد.

گام پنجم، موارد قابل توجه در تاريخ شفاهي؛
الف- آشنائی با مشكلات و محدوديتها!
با در نظر داشتن اينكه تاريخ شفاهي کوششی در جهت به دست آوردن اطلاعات تازه و جدید و مکمل در بازسازی گذشته است، باید از محدوديتهاي آن نیز آگاه شد. زیرا مانند هر شيوة پژوهشى ديگر، با مشكلات متنوعي روبرو بوده و هست.
1. یکی از این محدوديتها، وابستگی منابع تاريخ شفاهي به افراد زنده و منابع گفتاری است و اینکه نمي‌توانيم به اندازة درازنای زندگي فرد به عقب بازگرديم.
2. سن زياد، ضعف شنوائى و مشكلات جسمى نامناسب برخى شخصيتهاى مصاحبه‏شونده که ناشی از تحلیل رفتن حافظة بشری است.
3. مصاحبه‏شوندگان، از بيان برخى مطالب به دلايل متفاوت خوددارى مى‌‌‌کنند. برخى، درصدد آزمودن مصاحبه‏كننده هستند. برخى او را در حد خود نمى‏دانند. برخى پايبند ارزشهاى اخلاقى هستند. برخى وفادار به ‏روابط گذشتة خود با مقامات مافوق هستند و بنا به هر دليلى، از بيان كل ماجرا سرمى‏پیچند.
4. راوی، اغلب از موضعى مثبت به بازگفت وقایع مى‏پردازد و می‌کوشد خطاهای خود را مخفی کند.
5. گاه تصورات شخصى پا به حيطة تاريخ مى‏گذارد؛ به اين ترتيب كه ذهن قهرمان‏پرور برخى، شاخ و برگ اضافى به رخداد‏هاى تاريخى مى‏دهد و رنگ و بوى غيرواقعى به آنها مى‏بخشد.
6. بیان رخداد تاريخي از ديدگاه فردي و به صورت گزينشى؛ مصاحبه‏شونده، گاهی بنا به ميل و سليقة خود، از بين خاطرات انتخاب و جهت‌گيري می‌کند.
7. اما مصاحبه‏كننده نيز خود مي‌تواند منشأ مشكلاتي باشد. همچنان كه مصاحبه‏شونده در محتواي مصاحبه نقش اساسي دارد، مصاحبه‏كننده نيز با رفتار خود و با اظهارنظر ناشيانه، مي‌تواند بر افكار و احساس مصاحبه‏شونده سایه بیندازد و از محتواي مصاحبه بكاهد.
8. مصاحبه‌شونده، از تجهيزات ضبط و تصویربرداری مي‌ترسد.
9. مصاحبه‌شونده، باور نمي‌كند كه چيز ارزشمندي براي گفتن داشته باشد و نمي‌فهمد كه چرا شما مي‌خواهيد با او مصاحبه كنيد.
10. مصاحبه‌شونده، يك رشته داستانهاي دم‌دست دارد كه آنها را حسابي شاخ و برگ می‌دهد و عادت دارد تعريف كند. او نمي‌خواهد بگذارد شما از متن او منحرف شويد.
11. مصاحبه‌شونده، عادت ندارد خاطراتش را در ملأ عام بگويد و نيازمند تقويت و دلگرمي بيش‌تري است. باید با چندین سؤال گرم شود تا برای پاسخ به سؤالهای بيش‌تر، راه بيفتد.
12. مصاحبه‌شونده با صحبت كردن دربارة موضوعاتي كه در ذهن شماست، احساس راحتي نمي‌كند. براي مثال، زن باحيا ممكن است در صحبت كردن با مرد دربارة تجربه‌هاي ازدواجش احساس راحتي نكند.
13. مصاحبه‌شونده، شما را از ميان داستان مي‌چرخاند و مطابق با نمونة آغاز، ميانه، پايان - كه در ذهن شماست - عمل نمي‌كند. خاطرات، ساختار و توالی تاریخی ندارند و شما مجبوريد كشف كنيد كه چه طور راوي را وادار كنيد كه اين خاطرات را به صورتي نقل کند كه هم براي گوينده و هم براي شنونده مفهوم باشد.
14. مصاحبه‌شونده، از دادن اطلاعات شخصي يا خصوصي مي‌ترسد. بنابراين اطلاعاتي به شما مي‌دهد كه «نقاب» بيروني او را حفظ کند.
15. مصاحبه‌شونده ترجيح مي‌دهد يا عادت دارد، به جاي يك نفر در جمع چندین نفر صحبت کند.

ب- پیاده‌سازی و تنظیم!
پیاده‌سازی متن مصاحبه، یکی دیگر از مراحل هر پروژة تاريخ شفاهى است که آن را به سند مكتوب تغيیر شكل مى‏دهد و بهره‌برداری را براى پژوهشگران راحت‏تر می‌کند.
سخنى كه بر زبان رانده مى‏شود، هنگامى كه به صورت نوشته و مطلب چاپى درمى‏آيد، بسهولت مى‏تواند دچار آسيب شود. پياده‏كردن متن مصاحبه، بايد دقيق و درست و منطبق با مكالمة صورت گرفته، باشد. دست بردن در زبان خاص هر كس، كار درستى نيست. پس از اينكه متن آماده شد، متن را به مسئول بازشنود بدهيد تا آن را مقابله و تصحيح كند. بازشنود يعنى خواندن نسخه و گوش دادن همزمان به نوار مصاحبه و تصحيح هر اشتباهى كه فرد پياده‏كنندة آن مرتكب شده است.
پس از انجام اين تصحيحها، نسخه را براى تأييدگرفتن از مصاحبه‏شونده، نزد وى ببريد. در اين مرحله، اگر مصاحبه‏شونده صلاح بداند، جملات گفتارى خود را تصحيح مى‏كند.
ويرايش متن مصاحبه قبل از انتشار لازم نيست؛ اما در هنگام انتشار به صورت مقاله، كتاب و...، بايد معیارهای ويرايش در آن رعايت شود.
در پایان، باید مطمئن شد که همة منابع توليد شده، مرتبط با پروژه، ساماندهى شده و در مخازن آرشیوی قرار گرفته است.

نویسنده: ترجمه و اقتباس: سعیده یراقی اصفهانی - دکتر امیرمسعود شهرام نیا
منبع: فصلنامه گنجینه اسناد/ شماره 69/ بهار 1387