خاطرات به‌سان نوزادي كه با گفتار و نوشتار متولد مي‌شوند
به گزارش سايت تاريخ شفاهي ايران؛ یازدهمین کارگاه آموزش تاریخ شفاهی دفاع مقدس به همت مرکز اسناد ملی و کتابخانه دفاع مقدس و بنیاد حفظ آثار و نشر ارزش‌های دفاع مقدس و اداره كل آموزش و پرورش استان فارس، در تاريخ 20 شهریور ماه 90 در این استان برگزار شد.
اين كارگاه آموزشي با حضورعلیرضا كمری، صاحب نظر حوزه اسناد و پژوهش دفاع‌مقدس، حجت الاسلام سعید فخرزاده، مسئول واحد تاریخ شفاهی دفتر ادبیات انقلاب اسلامی‌حوزه هنری تهران، علی فروزفر، استاد رشته علوم ارتباطات و جمعی از نویسندگان و محققان و كادر آموزش و پرورش استان فارس برگزار شد.
حجت الاسلام سعید فخرزاده، با اشاره به اینکه تاریخ مجموعه ای از رخدادهای گذشته است که از آن به عنوان خِرد اجتماعی نام برده می‌شود، اظهار داشت: «همان طور که یک فرد در طول زندگیش از دوران کودکی فرآيند يادگيري را مي‌آموزد زمانی که به داشته‌های عقلانی می‌رسد، از آن به عنوان خِرد استفاده مي‌كند.اگر حافظه‌اش را از او بگیرند، رفتار منطقی نخواهد داشت. خرد، فهم انسان را هدایت میکند و با تکیه بر آن مسیر زندگی را طی می‌کنیم. جامعه هم همین طور است، اگر جامعه‌ای گذشته خودش را از یاد ببرد، در واقع خردش را از دست داده است. مجموعه‌اي از تاثیر و تاثرات انسانی را خرد می‌گویند. حوادثی که با گذر زمان اتفاق می‌افتند همگی در فراخور زمان و مکان خود بر انسان تاثیر گذار هستند. اطلاعاتی که از این تاثیر و تاثر‌ها جمع‌آوری می‌کنیم تاریخ ما را شکل می‌دهد.»
وي در ادامه به سه عنصر تشكيل‌دهنده تاريخ: انسان، زمان و مکان اشاره كرد و افزود: «صاحبنظران حوزه تاریخ متن‌هايي را به عنوان منابع تاریخی یاد می‌کنند و از طرفي یکسری منابع را به عنوان متن تاریخی به شمار می‌آورند. برای تشخیص اینکه به یک متن به عنوان متن تاریخی نگاه کنیم، باید ويژگي‌هايي را مد نظر داشته باشيم، براي مثال توجه به زمان آغاز و پايان رخداد يا واقعه، تاثير اجتماعي آن رويداد تاريخي و در نهايت توجه به اينكه واقعه تاريخي مورد نظرمان از فيلتر‌هاي علمي رد شده و مورد تاييد پژوهشگران قرار گرفته باشد. البته در اينجا لازم به ذكر است كه هر منبع تاريخي كارشناس مربوط به حوزه خود را دارد، منابع مكتوب، صوتي و تصويري، سند هركدام كارشناس مربوط به خود را مي‌طلبد.»
فخرزاده به بيان تفاوت‌هاي ميان خاطره و تاریخ شفاهی پرداخت و تصريح كرد: «خاطره از فیلتر محقق و پژوهشگر رد نشده بلکه راوی هر آنچه که دوست داشته، بیان کرده است. پس از خاطره می‌توانیم به عنوان یک منبع تاریخی یاد کنیم نه به عنوان یک متن تاریخی. اما تاریخ شفاهی را به عنوان یک متن تاریخی به شمار می‌آوريم. در گذشته که از منابع شفاهی کمتر استفاده می‌شد و بيشتر اسناد اداري و سازماني مورد توجه بودند. از طرفي بخشی از این اسناد در سازمان‌های اسنادی کشورها حبس شده‌اند و اجازه فاش و انتشار ندارند. در کشور ما نيز الزامی‌برای آشکار سازی اسناد تاریخی وجود ندارد. بنابراین مورخان ما نمی‌توانند بنشینند تا سازمان‌ها و نهادهای تاثیرگذار در جنگ تحمیلی اسناد خودشان را نمایان کنند، به این ترتیب از اطلاعات افرادی که در جنگ حضور داشته‌اند به عنوان منبع اصلي در زمينه تاريخ شفاهي بايد استفاده كنند. تاریخ شفاهی یکی از میانبرهایی است که ما را به تاریخ رویداد‌های تاریخی نزدیک میکند. اسناد مکتوب بیشتر به کالبد حادثه یا رویداد می‌پردازند و آن چنان به رابطه درونی انسان با پدیده کاری ندارند. در حقيقت تاریخ شفاهی از رابطه بین نیات و روحیات انسان با پدیده حرف میزند. جملگي اتفاقاتی که در جنگ تحمیلی رخ دادند دارای ارزش‌های انسانی هستند. با بيان وقايع و سختی‌های جنگ، روحيه ایستادگی و مقاومت معنا پیدا میکند. چراكه تاریخ شفاهی هم توجهش به کالبد حوادث است و می‌توان از آن طريق درباره رابطه انسان و پدیده حرف زد.»
وي براي تاريخ شفاهي دو كاربرد علمي و دانشگاهي تعريف كرد و گفت: «منابع تاریخی ما در حال حاضر کاربرد دانشگاهی و علمی‌ندارد بلکه کاربرد فرهنگی و عبرت آموزی و تاثیرگذاری اجتماعی دارند. در تاریخ شفاهی افراد با زبان، فرهنگ و طبقات اجتماعي مختلف آشنا مي‌شوند و داشتن اين اطلاعات تاریخی می‌تواند اولین گام برای نوشتن تاریخ شفاهی باشد. تاریخ شفاهی اجازه می‌دهد افراد از هر طبقه اجتماعي در تدوين تاريخ، فرهنگ و تمدن خود نقش داشته باشند. البته در تدوین تاریخ نقش محوری را مورخ ایفا میکند، اما در تاریخ شفاهی نقش محوری برعهده صاحب خاطره است.»
مصاحبه قلب تاريخ شفاهي است
سعید فروزفر، استاد دانشگاه در علوم ارتباطات جمعی يكي ديگر از سخنرانان يازدهمين كارگاه تاريخ شفاهي دفاع‌مقدس استان فارس با تاكيد بر اينكه مصاحبه قلب تاريخ شفاهي است، اظهار داشت: «ارتباط با تاریخ شفاهی بر زندگی انسان‌ها غلبه دارد. اگر مصاحبه به نحو مطلوب و با رعایت تکنیک‌هایش صورت نگیرد هیچ کمکی به تاریخ شفاهی نمی‌کند. صداهایی که در قالب تاریخ شفاهی بر روی نوار ضبط می‌شود یکی از مهم ترين و اصلي‌ترين اشکال سند (صوتی) هستند. اين سندِ صوتیِ تاريخي براي آنكه ماندگار شود تاريخ مكتوب می‌شود. تاریخ شفاهی با خودنگاری خاطره‌ها متفاوت است.»
وي به تفاوت‌هاي مصاحبه در تاريخ شفاهي و مصاحبه در مطبوعات اشاره كرد و افزود: «در مصاحبه مطبوعاتی آزادی بیان بیشتری داریم، هرجا لازم بود با صحبت‌های مصاحبه شونده مخالفت يا اظهار شگفتی می‌کنیم، هرجا لازم بود علت حرف‌های او را می‌پرسیم. در مصاحبه مطبوعاتی فعال‌تر عمل‌مي‌كنيم و آزادی عملی بیشتری برای بیان دیدگاه‌های شخصی مان داریم. در حالی که در مصاحبه تاریخ شفاهی حق هیچکدام از این كار‌ها را نداریم. در مصاحبه تاریخ شفاهی حق دخالت در مفاهیم بیان شده نداریم و تنها تکمیل کننده و تسریع دهنده به جریان مصاحبه هستیم. حتی در برخي موارد خود مصاحبه شونده حق اظهار نظر شخصی درباره یک رویداد يا حادثه تاريخي را ندارد. در مصاحبه تاریخ شفاهی زمان محدودی نداريم گاهی ساعت‌ها درباره یک جریان تاریخی حرف زده می‌شود. نکته دیگر اينكه مصاحبه تاریخ شفاهی یعنی شکار واقعیات و آنچه رخ داده است و این کار را برای ما سخت میکند. چرا که باید تمام صحنه‌ها اعم از تلخی‌ها و شیرینی‌ها را به یک اندازه بیان كنيم گاهي گرایش‌های شخصی مصاحبه‌کننده خطر ايجاد میکند.»
فروزفر درباره خطرات و تهديدات مصاحبه در تاريخ شفاهي تصريح كرد: «مصاحبه‌شونده، مصاحبه‌كننده و شرايط محيطي هركدام به نوبه خود اگر ضرورت‌ها را در روند مصاحبه رعايت نكنند، روند مصاحبه تاريخ شفاهي را مورد تهديد قرار مي‌دهند. فراموشی در گذر زمان، گزینشی عمل کردن، تمايل نداشتن به بيان برخي حرف‌ها مي‌تواند از خطرات و تهديد‌هاي مصاحبه‌شونده باشد. ما معتقدیم جبهه و سنگر عوض شده، یک زمانی با سلاح مي جنگيديم و الان با کلام و بیان و مستند کردن خاطرات جنگ می‌خواهیم تاریخ جنگ را بدانیم.»
وي خاطر نشان كرد: «رایج ترین تهدید از سوي مصاحبه‌كننده بي‌اطلاعي از فنون و مهارت‌های مصاحبه است. ناآشنایی و بی‌اطلاعی از موضوع مصاحبه، برجسته کردن گوشه‌هایی از شخصیت مصاحبه شونده، واکنش‌های نسنجیده در جریان مصاحبه و حساسيت نشان دادن به بعضی خاطرات يا بال و پر دادن بيش از حد به بخش ديگري از خاطرات و ترتيب نامناسب سؤالات از خطرات ديگر مصاحبه‌كننده در جريان یک مصاحبه تاريخ شفاهي است. يكي ديگر از تهديد‌هاي مصاحبه تاريخ شفاهي، شرايط محيطي است. انتخاب مكان و زمان براي مصاحبه امري قابل تأمل است. برای مصاحبه خوب بايد مطالعه قبلی داشت. انتخاب ضبط صوت یا دوربین فیلم برداری هركدام به نوعي براي مصاحبه شونده ايجاد هیجان و اضطراب مي‌كند، بنابراین مصاحبه‌كننده بايد با مقدمه‌اي كه در اول مصاحبه مطرح مي‌كند اين اضطراب و هيجان‌ها را رفع كند.»
روايان خاطرات منبع و مرجع خاموش هستند
در ادامه يازدهمين كارگاه تاريخ شفاهي دفاع‌مقدس استان فارس علیرضا كمری، صاحب نظر حوزه اسناد و پژوهش دفاع‌مقدس با تأكيد بر ضرورت فراگیری دانش راستین، اهتمام به تاریخ شفاهی در مقام نظر و عمل را منوط به آگاهی تاریخ شفاهی یا مورخ پُرسا برشمرد و درباره معانی واژگانی و مفهومی تاریخ وتاریخ شفاهی گفت: «تاریخ در معنای نخست، زمان وقوع حادثه است. معنای دیگر خود واقعه است. البته هر رویداد تاریخی صفت تاریخی پیدا نمی‌کند. هر حادثه تاریخی که صفت تاریخی به خود گرفت در یک زمانی امکان بررسی پیدا میکند. معنای سوم از تاریخ گزارش یا گزاره‌ای است که درباره رخداد در شکل ظاهری کلام مکتوب یا کلام شفاهی اظهار می‌شود. تاریخ شفاهی ترکیبی از رویکرد به جهت علمی معرفتی و روش از حیث عملی است. اساس هستی تاریخ شفاهی خاطره و به یاد داشته‌های ذهنی است. خاطره حاصل ارتباط ذهن در برابر واقعه‌ها/واقعیت‌های بیرونی و درونی انسانی است. این موجود به مرور در ذهن ثبت و پردازش پیدا میکند. بسیاری از خاطره‌ها خاطره‌های قبلی ما را می‌کشند تا خودشان در ذهن به جای بمانند. در واقع ذهن به خاطره شکل می‌دهد تا زمانی که زمان تولدش فرا برسد و به صورت گفتار و یا نوشتار متولد شود.»
كمري با اشاره به اينكه نقل خاطره در تاریخ شفاهی مبتنی بر حضور مورخِ پُرسا (پُرسَنده) و جستجوگر است، افزود: «مرجع روایت یا دارنده خاطره مانند یک آرشیو خاموش است. در خاطره‌خوانی یا خاطره‌گویی ذهن متوجه آن چیزی است که زمان حال را خوش کند اما در تاریخ شفاهی شکست و پیروزی و دوست و دشمن موضوع واحد است.»
کمری با برشمردن منابع تاریخ‌پژوهی و تاریخ شفاهی به رابطه رشته‌های دیگر دانش- از زبان‌شناسی تا علوم اجتماعی- را به طور مبسوط توضیح داد.»
او در پایان به این عبارت تأکید کرد که: یاد کردن از گذشته، معلم خوشایند خاطره گراین است، اما بازگشت به گذشته نه مطلوب و نه ممکن است. اما ثبت و شناخت گذشته مهم است و تاریخ، مطالعه گذشته از موضع اکنون و حال است.» او در آخر این نشست، به پرسش‌های حاضران پاسخ داد.
گزارش: فاطمه نوروند
