تاریخ معاصر لبنان را نمی‏توان بدون اشاره به امام موسی صدر به عنوان یکی از تأثیرگذارترین افراد در تحولات سیاسی و اجتماعی این کشور مرور کرد.
سید موسی صدر در 14 خرداد1307 ش در قم به دنیا آمد. پدرش آیت‏الله‏ سید صدرالدین صدر جانشین آیت‏الله‏ شیخ عبدالکریم حائری موسس حوزه علمیه قم بود. او پس از پایان دوره ابتدایی در 1322 به حوزه علمیه قم رفت و نزدیک سیزده سال در این حوزه و سپس در نجف اشرف مشغول تحصیل علوم دینی بود. از اساتید او می‏توان به آیات عظام سید حسین طباطبایی بروجردی،‏ محقق داماد،‏ سید محسن حکیم،‏ سید ابوالقاسم خویی، ‏امام خمینی(ره) و.‏.. اشاره کرد. وی در طول زندگی حوزوی خود،‏ به دلیل سطح علمی بالا،‏ شاگردان برجسته‏ای ‏را تربیت کرد.‏ معروف ترین آنان در ایران آیت‏الله‏ یوسف صانعی و در لبنان شهید سید عباس موسوی دبیر کل سابق حزب‏الله‏ را می‏توان نام برد.
او در کنار تحصیلات حوزوی،‏ دروس دبیرستان را به اتمام رساند و در 1329 به عنوان اولین دانشجوی روحانی به دانشکده حقوق دانشگاه تهران را ه یافت و در 1332 از آن جا فارغ‏التحصیل شد.‏ وی در دوران اقامت خود در قم مدتی سردبیر مجله تازه تأسیس "مکتب اسلام" بود.‏ این نشریه در دهه 1340 و 1350 به عنوان معروف ترین نشریه مذهبی در ایران شناخته می‏شد.‏
او اواخر سال 1338 بنا بر توصیه آیت‏الله‏ بروجردی(ره)، مرجع تقلید آن زمان و وصیت مرحوم آیت‏الله‏ سید عبدالحسین شرف‏الدین، رهبرمتوفی شیعیان لبنان، عازم این کشورشد. فعالیت‏ها‏ی او در سال‏ها‏ی اقامت در لبنان را می‏توان در سه زمینه: بهبودی وضعیت اقتصادی و اجتماعی شیعیان لبنان؛ ایجاد اقتدار سیاسی برای آنها و ایجاد فضای گفتگو میان ادیان و تقریب مذاهب در لبنان بررسی کرد.

بهبودی وضعیت اقتصادی و اجتماعی شیعیان لبنان
هنگام ورود سید موسی صدر به لبنان، وضعیت اقتصادی و اجتماعی شیعیان این کشور در سطح پایینی قرار داشت.‏ فقر، بیکاری،‏ بیسوادی و.‏.. گریبان شیعیان را می‏فشرد.‏ صدر در زمستان 1339 پس از تأسیس جمعیت خیریه " احسان و نیکوکاری "  (البر و الاحسان) با تنظیم برنامه‏ای ‏ضربتی در نخستین سال فعالیت،‏ بیش از یکصد و بیست نفر افراد تهی دست را از کوچه و بازارهای شهر صور (جنوب لبنان) جمع آوری کرد و توانست برای هر کدام شغلی پیدا کند. کار جمعیت آن قدر مورد توجه مردم قرارگرفت که پیروان دیگر مذاهب نیز به این مؤسسه یاری می‏رساندند.
به جز راه اندازی این جمعیت،‏ صدر اقدامات دیگری نیز انجام داد که عبارتند از: تأسیس مدرسه صنعتی جبل عامل در شهرصور مخصوص تعلیم یتیمان و محرومین؛ تأسیس خانه دختران (بیت الفتاة) مخصوص آموزش هنرهای دستی برای دختران تهیدست؛ احداث آموزشگاه پرستاری؛ ایجاد موسسه قالیبافی زیر نظر شهید دکتر مصطفی چمران؛ راه اندازی مرکز بررسی‏ها‏ی اسلامی (معهد الدراسات الاسلامیه) در شهر صور و تربیت طلاب علوم دینی و تأسیس ده‏ها‏ جمعیت و موسسه فرهنگی و آموزشی دیگر در لبنان.
فعالیت‌های او جایگاه ویژه‌ای نزد شیعیان برایش ایجاد کرد و رفته رفته از دهه چهل خورشیدی او را امام موسی صدر نام نهادند.

ایجاد اقتدار سیاسی شیعیان در عرصه سیاسی لبنان
هنگامی که موسی صدر به لبنان آمد، هرپانزده طایفه موجود در لبنان برای خود دستگاه رهبری داشتند و از حقوق خود دفاع می‏کردند. تنها شیعیان فاقد تشکیلات قانونی بودند و این امر باعث شده بود حتی از حقوق بسیار ناچیزی که بر اساس قانون طایفگی به آنان تعلق می‏گرفت، ‏محروم بمانند. او درتابستان 1345 و پس از اجتماعات عظیم چند روزه درلبنان، به طور رسمی از حکومت وقت درخواست کرد تا همانند دیگر طوایف آن کشور، مجلسی برای سازماندهی شیعیان و پیگیری مسایل آنان تأسیس شود.
سرانجام در اول خرداد 1348 "مجلس اعلای اسلامی شیعیان" تشکیل و سید موسی صدر به ریاست آن انتخاب گردید. ایجاد این مجلس نقش مهمی در بهبود موقعیت سیاسی شیعیان در لبنان داشت. به علاوه همسایه بودن جنوب لبنان با فلسطین اشغالی و حمله‏ها‏ی ارتش رژیم صهیونیستی به این مناطق،‏ او را واداشت تا در بهار 1344 گروهی از جوانان شیعه را برای فراگیری آموزش نظامی به مصر اعزام کند.
در شهریور 1351 به دنبال اشغال دو روستای جنوب لبنان توسط سربازان رژیم صهیونیستی، مجلس اعلای اسلامی شیعیان طی نشستی اولین هسته "مقاومت جنوب لبنان" را به پیشنهاد او تصویب کرد و این گروه تا هنگام حضور او در لبنان، ‏در چندین عملیات توانست ضرباتی را برنیروهای رژیم صهیونیستی وارد سازد.

گفتگوی میان ادیان وتقریب مذاهب درلبنان
وجود طوایف مختلف مذهبی در لبنان و لزوم وحدت میان آنان برای جلوگیری از نفوذ و سوء استفاده فرصت طلبان داخلی وخارجی، امام موسی صدر را برآن داشت تا با طرح شعار"گفتگو، تفاهم و همزیستی" همکاری صمیمانه‏ای ‏را با رهبران ادیان و فرق مذهبی برقرار کند. از این نمونه می‏توان به دوستی او با مطران جرج حدادو مطران یوسف الخوری، روحانیون مسیحی و شیخ محی الدین حسن، روحانی اهل سنت، اشاره کرد.
در طول دو دهه حضور امام موسی صدر درلبنان،‏ تقریباً هیچ مراسم شادی یا اندوهی از شیعیان نبود که وی در آن شرکت نجوید و تنی چند از فرهیختگان مسیحی و اهل سنت همراه او نباشند. او برای تقریب مذاهب، در کلیساها، دیرها و مجامع دینی و فرهنگی مسیحیان سخنرانی می‌کرد و در بهار 1344 اولین دور سلسله گفتگوهای اسلام و مسیحیت را به راه انداخت. درسال 1349 رهبران مسلمان و مسیحی جنوب لبنان را در چارچوب "کمیته دفاع ازجنوب" گردهم آورد تا در برابر تجاوزات رژیم صهیونیستی چاره اندیشی کنند. وی در زمستان 1353 در اقدامی بی‏سابقه، خطبه‏ها‏ی عید موعظه روزه را درحضور شخصیت‏ها‏ی بلند پایه مسیحی لبنان در کلیسای "کبوکیشیین" بیروت ایراد کرد.
امام موسی صدر اگرچه لبنان را محل اصلی فعالیت خود قرار داده بود، اما هیچ گاه از مسایل ایران غافل نبود. درپی دستگیری امام خمینی(ره) در خرداد 1342،‏ امام موسی صدر راهی اروپا و شمال آفریقا شد تا از طریق واتیکان و الازهر مصر، شاه ایران را برای آزادی امام تحت فشار قرار دهد. در پی تبعید امام به ترکیه در آبان 1343، او اقدامات مشابهی را برای تأمین امنیت و انتقال امام خمینی (ره) به عتبات عالیات انجام داد.
پس از آماده شدن اولین کادرهای نظامی مقاومت لبنان، ده‏ها‏ تن از جوانان مبارز ایرانی به لبنان آمدند و زیر نظر نیروهای مقاومت، فنون نظامی را فرا گرفتند. در تابستان 1356 بعد از درگذشت دکترعلی شریعتی، امام موسی صدر نماز تدفین وی را درحرم حضرت زینب (س) اقامه کرد و مراسم چهلم درگذشت او را در بیروت برپا نمود.
او در بهار1357، لوسین ژرژ (Lucian George) نماینده روزنامه لوموند  (Lemond)فرانسه دربیروت را به نجف فرستاد تا با انجام اولین مصاحبه بین المللی با امام خمینی(ره)، افکار جهانیان را با انقلاب اسلامی آشنا کند. وی در دیدارهای مکرر خود با رهبران کشورهای اسلامی، اهمیت انقلاب اسلامی و ضرورت حمایت از آن را به آنان گوش زد می‏کرد. به علاوه وی با مبارزین مسلمان ایرانی خارج از کشور به ویژه اعضای اتحادیه انجمن‏ها‏ی اسلامی دانشجویان ایرانی در اروپا و آمریکا و کانادا رابطه‏ای ‏نزدیک داشت و از فعالیت‏های آنان حمایت می‏کرد.
او در ادامه سفرهای دوره‏ای ‏برای پایان دادن به جنگ‏ها‏ی داخلی لبنان، در شهریور 1357 با دعوت رسمی معمر قذافی وارد لیبی شد و در آن کشور ربوده شد. دولت لیبی اعلام کرد که سید موسی صدر از لیبی به ایتالیا سفر کرده است؛ اما تحقیقات مقامات لبنان و ایتالیا خلاف نظر مقامات لیبی را اثبات می‏کند.
امام خمینی(ره) از همان روزهای نخست به این واقعه واکنش نشان داد. وی طی تلگرام‏ها‏یی به حافظ اسد رئیس جمهور سوریه و یاسر عرفات رهبر سازمان فلسطینی الفتح در اواخر شهریور 1357 از آنان خواست تا در مورد مشخص شدن وضعیت امام موسی صدر اقدامات لازم را به عمل آورند.
مجموعه اطلاعات آشکار و نهانی که طی بیش از سه دهه به دست آمدند، دال بر آنند که امام موسی صدر هرگز خاک لیبی را ترک نکرده است. در این میان شواهد متعددی حکایت از آن دارد که امام صدر همچنان در قید حیات است. حوادث اخیر در لیبی و سقوط دیکتاتوری قذافی، فرصتی تاریخی فراهم آورده است تا امام موسی صدر به دامان وطن و شیعیان لبنان بازگردد.

 منابع:
1-باقرنژاد، مجتبی؛ تاریخچه مبارزات اسلامی دانشجویان ایرانی در خارج از کشور، اتحادیه انجمن‏ها‏ی اسلامی دانشجویان در اروپا، (1360-1344)، تهران، ‏انتشارات اطلاعات، جلد اول: 1386، ‏جلد دوم، ‏1388.
2-دفتر ادبیات انقلاب اسلامی؛ دایرة المعارف انقلاب اسلامی، تهران، انتشارات سوره مهر، 1374، جلد اول: مدخل امام موسی صدر.
3-صحیفه امام،‏ موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (ره)، تهران، 1378، جلد سوم.
4-فصلنامه مفید، شماره 16، زمستان 1377.
5-یادنامه شرق، ضمیمه تاریخ ایران و اسلام، ویژه امام موسی صدر، شماره 16، 15 شهریور 1385.
6-http://fa.wikipedia.org/wiki/mousa_sadr.jpg.
7-http://www.imamsadr.ir/zendeginame/zendeginame.php.

محمدمهدی موسی خان