رجایی از زبان خودش
من محمدعلی رجایی در سال 1312 در قزوین در خانواده‌ای مذهبی متولد شدم. پدرم شخصی پیشه ور بود و در بازار مغازه خرازی داشت. در چهار سالگی او را از دست دادم و مسئولیت اداره زندگی ما به عهده مادر و برادرم افتاد. من، طبق معمول به دبستان می‌رفتم؛ درسم را ادامه داده تا موفق به اخذ مدرك ششم ابتدایی شدم. بعد از آن به كار در بازار پرداختم و شاگردی را از مغازه دائی‌ام كه خرازی بود، شروع كردم. حدود 14 سال داشتم كه قزوین را به قصد تهران ترك گفتم، در تهران، ابتدا در بازار آهن فروشان به شاگردی مشغول شدم و مدتی را هم به دستفروشی گذراندم. همان موقع نیروی هوایی با مدرك ابتدایی برای گروهبانی استخدام می‌كرد و من هم با مدرك ششم ابتدایی، برای گروهبانی وارد نیروی هوایی شدم.
بعد از مدتی با فدائیان اسلام همكاری می‌كردم و در جلسات آنان شركت داشتم. بعد از 28 مرداد من به همراه عده زیادی از افراد نیروی هوایی تصفیه شدیم و رفتیم به نیروی زمینی. ارتش بعد از مدتی ناچار شد بگوید اگر نمی‌خواهید، استعفا بدهید و ما هم بهترین فرصت را دیدیم و استعفا كردیم.
از همان سالی كه به نیروی هوایی آمدم، با آقای طالقانی آشنا شدم و تقریبا هرشب جمعه را در مسجد هدایت بودیم. می‌توانم بگویم حدود 27 سال از نظر مسائل مذهبی و طرز تفكر و غیره، تحت تعلیم مرحوم طالقانی بودم و فكر می‌كنم از هر كسی به‌ایشان نزدیك تر بودم. مهندس بازرگان در ماه رمضان ما را دعوت كرد به افطار و نهضت آزادی اعلام كرد كه ما جزء نفرات اولی بودیم كه در نهضت ثبت نام كردیم. سپس در دبیرستان كمال مشغول تدریس شدم. در 11 اردیبهشت سال 1342 شناسایی شدم. پنجاه روز زندان بودم تا‌اینكه به قید كفیل از زندان آزاد و بعد از محاكمه تبرئه شدم. در سال 1346 با دوستانی كه در زندان بودیم. من، آقای فارسی و آقای باهنر، سه نفری یك تیم شدیم و بقایای هیات موتلفه را اداره می‌كردیم.
بنده به نام مستعار امیدوار در آن جلسات شركت داشتم. كم كم برادران از زندان بیرون آمدند و یك سازمان جدید به وجود آمد و برای ‌این كه یك پوشش اجتماعی داشته باشد و بتوانند كار سیاسی هم بكند به نام "بنیاد رفاه و تعاون اسلامی" ‌نامیده شد. با اكثر بنیانگذاران سازمان مجاهدین از دوره دانشگاه و بعدها هم در جلسات مسجد هدایت كه پای تفسیر آقای طالقانی بودیم. در سال 47 یكبار سعید محسن (از بنیانگذران سازمان مجاهدین خلق) برای عضوگیری به من مراجعه كرد ولی به علت اختلافاتی كه در برداشتمان نسبت به مبارزه داشتیم، من موافقت نكردم به عضویت‌این سازمان درآیم، منتهی شرعا تعهد كرده بودم كه تماس را به هیچ كس نگویم. به دلیل رابطه‌ای نزدیك با مبارزات اسلامی‌روحانیت و به خصوص شرکت در جلسات شهید بهشتی و به دلیل ارتباط با سازمان مجاهدین در آذرماه 1353 دستگیر شدم و زیر شكنجه قرار گرفتم.
ساواك خیلی انتظار داشت كه از من اطلاعات زیادی به دست بیاورد. آن سال كه من در كمیته مشترک ضد خرابکاری، واقعا جهنمی‌بود. بیست روز تمام مرا می‌زدند و هیچ مساله‌ای را هم عنوان نمی‌كردند و فقط اظهار می‌كردند كه «حرف بزن» یا‌اینكه روزها چندین ساعت سرم را به پنجه‌هایم به حالت ركوع می‌بستند و اظهار می‌كردند كه درجا بزنم و‌اینكه صلیب می‌كشیدند و می‌بستند و آویزان می‌كردند تا‌اینكه صحبت كنم. ما هم روزها و شبها كتك می‌خوردیم و 14 ماه‌این مسئله طول كشید.
یكی از روزهای ماه رمضان، درست نیمه ماه رمضان بود، تولد امام حسن (ع)؛ من را یك روز ساعت 8 بردند. ساعت یك بعدازظهر هنگام برگرداندن، حالم طوری بود كه مرا كشان،كشان به سلولم آوردند. آن روز یكی از روزهای خیلی خوب زندگی من بود و خیلی خوشحال بودم كه روزه هستم و شكنجه می‌شوم. یادم هست كه در اتاق شكنجه و یا در سلولم بیشتر اوقات‌ایه "یا منزل السكینه فی قلوب المومنین" را تكرار می‌كردم. وقتی شكنجه می‌شدم, مجبورم می‌كردند كه برروی پاهای تاول زده بدوم.
در آبان 1357 روز عید غدیر در سایه مبارزات مردم مسلمان از زندان آزاد شدیم. بعد از آنكه از زندان بیرون آمدم، در تشكیلات انجمن اسلامی‌معلمان وارد شدم؛ با‌این تشكیلات كار می‌كردم تا پیروزی انقلاب. انقلاب كه پیروز شد، من هم از همان ابتدا نزدیك به مركز مبارزه، یعنی مدرسه رفاه و كمیته استقبال امام بودم. انقلاب که پیروز شد، در آموزش و پرورش به عنوان مشاور وزیر شروع به فعالیت كردم. وزیر آموزش و پرورش كه استعفا كرد، ابتدا به عنوان كفیل و بعد به عنوان وزیر آموزش و پرورش انتخاب شدم. یكسالی که وزیر آموزش و پرورش بودم نسبتا دوره خوبی بود و خوشحال و راضی بودم.
نزدیكی‌های انتخابات بود كه یك شب برادرمان‌هاشمی‌تلفن كرد و از من خواست كه برای نمایندگی مجلس كاندیدا شوم. ولی من اظهار تمایل كردم كه وزارت آموزش و پرورش را حفظ كنم.‌ایشان پیشنهاد كردند كه «به مجلس بیایید و اگر امكان وزیر شدن نبود، لااقل بتوانید به عنوان نماینده خدمت كنید». حرف‌ایشان را پسندیدم و كاندیدای نمایندگی شدم و برای نمایندگی مجلس انتخاب شدم. بعد از یكسری گفتگوهایی كه اكثر هم میهنان عزیزم مطلع هستند، من به نخست وزیری رسیدم، نخست وزیری را به عنوان یك تكلیف شرعی انقلابی پذیرفتم و از صمیم قلب می‌گفتم كه دارای یك كابینه 36 میلیونی هستم. انتخاب به ریاست جمهوری را با آرا 13 میلیونی امت حزب الله و شهید داده، ادای تكلیف الهی و رسیدن به فوز عظیم در راه اسلام و خدمت به جمهوری اسلامی‌می‌دانستم.

دیگر فعالیت‌های رجایی
او در کنار تحصيل و تدریس، فعاليت‌هاي سياسي خود را نيز با شرکت در جلسات تفسير قرآن و سخنراني‌هاي آيت الله طالقاني در مسجد هدايت، همکاري با اعضاي نهضت آزادي، روحانيون مبارز، بنيانگذاران سازمان مجاهدين خلق و بقاياي هيئت‌هاي مؤتلفه اسلامي دنبال می‌کرد. در سال 1341 با دختر یکی از بستگانش ازدواج کرد و تنها هفت ماه بعد از ازدواج در اردیبهشت 1342 به دلیل عضویت در نهضت آزادی دستگیر شد و به زندان افتاد.
در جو اختناق و خفقان بين سالهاي 1342 تا 1346 که فعاليت‌هاي سياسي زيرزميني شدند، فعاليت‌هاي رجائي به جلسات ماهانه دبيران و شرکت در بعضي جلسات مذهبي و سخنراني محدود گرديد. از سال 1346 تا آذر 1353 که مجدداً دستگير شد، فعاليت‌هاي سياسي خود را وسعت روزافزوني بخشيد.
رجایی به دلیل ارتباط گسترده‌ای که با کادر اولیه رهبری سازمان مجاهدین بویژه حنیف نژاد، احمد و رضا رضایی داشت، همراه شماری از دوستان بعضی از کمک‌ها را در اختیار سازمان قرار می‌دادند. خانم صدیقی (همسر رجایی) که خود از مبارزان بود، رابطه رجایی با سازمان را چنین توضیح می‌دهد: «آقای رجایی با کادر مرکزی و رهبری اولیه سازمان مجاهدین در ارتباط بود اما هیچگاه عضو سازمان نبود. سازمان بعنوان یک واسطه مهم روی‌ایشان حساب می‌کرد. زمانی که رضا رضایی از زندان فرار کرد و در خانه‌های تیمی ‌مخفیانه زندگی می‌کرد آقای رجایی مستقیما با او رابطه داشت. به گونه‌ای که یک شب به منزل ما پناه آورد و آقای رجایی به رغم مخاطراتی که‌این کار داشت به وی پناه داد». اعضای سازمان از خانه رجایی به عنوان یک خانه امن استفاده می‌کردند و در آن جا جزوه‌ها و بعضی از کتاب‌های خود را می‌نوشتند.
رجایی با ارتباطی که با سازمان داشت تعدادی از کتب دفاعیات کادر اولیه آن را در جلسات دادگاه به همراه تعداد دیگری از کتب‌هایی که ساواک در مورد آنها حساس بود به منزل یکی از خواهرانش انتقال داد. خواهر زاده او بدون کسب اجازه از رجایی تعدادی از‌این کتابها را به دانشگاه می‌برد و بین دوستان خود توزیع می‌کرد. یکی از آنها به دست ساواک افتاد و خواهرزاده و سپس خود رجایی دستگیر شدند.
وی در طول نزدیک به بیست ماه بازجویی و حبس در سلول انفرادی کمترین نشانه عجز و سازشی از خود نشان نداد. ‌هاشمی‌رفسنجانی در‌این رابطه چنین می‌گوید « ما در تمام دوران مبارزه از سال 41 تا 57 هیچ موردی را سراغ نداریم که یک نفر  بیست و چند ماه در یک سلول بماند و مرتب زیر شکنجه باشد و به رژیم حرفی نزند. من پیش‌ایشان اسراری داشتم که اگر فاش می‌کردند بنده را هم اعدام می‌کردند».
لطف الله میثمی‌یکی از اعضای سازمان در رابطه با مقاومت رجایی در زندان می‌گوید: «رجایی در زندان سخت‌ترین شکنجه را تحمل کرد اما هیچ کس را لو نداد. او حداقل 5 نفر را از کادرهای علنی سازمان را می‌شناخت که حتی اگر یکی را لو می‌داد ضربه سنگینی برای سازمان بود. او به طور عجیبی شکنجه‌های سخت را تحمل کرد. او بعدها آثار‌این شکنجه‌ها بر کف پایش را در سازمان ملل نشان داد».
وی پس از محاکمات متعدد اولیه به 5 سال حبس محکوم گردید اما با اعترافاتی که یکی از اعضای سازمان مجاهدین خلق (منیژه اشرف زاده کرمانی) علیه رجایی در زندان کرد، ساواک دریافت که رجایی به رغم آن همه شکنجه کمترین اطلاعاتی از روابط خود را بازگو نکرده است. لذا وی را مجدداً به شکنجه و بازجویی‌های طاقت فرسا کشاند. رجایی در‌این بازجویی‌ها با زیرکی رابطه خود با سازمان را در حد یک رابط ساده و عاطفی با کادر مرکزی قلمداد کرد و هیچ مسئولیتی را برعهده نگرفت. وی پس از تغيير مواضع ايدئولوژيک، براي هميشه از سازمان مجاهدين خلق جدا شد.
او سرانجام در آبان 1357 از زندان آزاد شد و بلافاصله پس از آزادی با تأسیس انجمن اسلامی‌معلمان مبارز، به مبارزه علیه رژیم پرداخت. با فرار شاه از‌ایران، به عضویت «کمیته استقبال» درآمد و در کنار دیگر مبارزان آماده ورود امام شد. در فروردین ماه 1359 با یک میلیون و دویست و نه هزار و دوازده رأی به عنوان نماینده مردم تهران به مجلس شورای اسلامی‌راه یافت. با انتخاب بنی صدر به عنوان رییس جمهور و با اصرار برخی از سران انقلاب، رجایی در 19 مرداد 1359 از طرف بنی صدر به عنوان نخست وزیر به مجلس معرفی شد و با 153 رأی موافق، 24 رأی مخالف و 19 رأی ممتنع به نخست وزیری رسید.
پس از عزل بنی صدر، عضو شورای ریاست جمهوری شد تا مقدمات انتخابات فراهم شود. در دوره دوم انتخابات ریاست جمهوری از میان هفت نامزد اولیه چهار نفر مورد گزینش اولیه قرار گرفتند و رجایی با حمایت جامعه روحانیت مبارز و حزب جمهوری اسلامی‌با کسب اکثریت آراء به عنوان دومین رییس جمهور جمهوری اسلامی‌ایران انتخاب شد. در 11/5/1360 حضرت امام حکم ریاست جمهوری وی را تنفیذ نمود. در تاریخ 11/5/1360 در مجلس مراسم تحلیف را بجا آورد و دکتر محمد جواد باهنر را به سمت نخست وزیر منصوب و به مجلس شورای اسلامی‌معرفی کرد.

انفجار و شهادت
در ساعت 45/14 دقیقه هشتم شهریور 1360 جلسه شورای امنیت کشور در طبقه اول ساختمان نخست وزیری تشکیل شد. ‌این جلسه آخرین جلسه‌ای بود که به ریاست وی تشکیل می‌شد. در‌ این جلسه مسعود کشمیری (عامل انفجار) نیز مثل سایر جلسات دبیر و منشی جلسه شورا بود و از کلیه مذاکرات یادداشت برداری می‌کرد.
جلسه با سخنان وحید دستجردی ( رئیس شهربانی کل کشور ) آغاز شد. بند آخر گزارش وی راجع به شهادت سرگرد همتی فرمانده یگان مالک اشتر بود. ساعت 14/15 و زمانی که رجایی در مورد جزئیات شهادت سؤالاتی مطرح کرده بود ناگهان صدای انفجار مهیبی از ساختمان نخست‌وزیری برخاست. کارکنان به طرف محل انفجار دویدند. جمعیت زیادی از راه رسید. همه نگران رجایی و باهنر بودند. حدود 15 دقیقه هیچ کس از سرنوشت رجایی و باهنر اطلاعی نداشت. جسدها به حدی سوخته بود که قابل شناسایی نبود. رجایی از چند روز قبل به فرمان حضرت امام خانواده‌اش را در یکی از واحدهای مسکونی نهاد ریاست‌ جمهوری ساکن کرده بود تا دیگر مجبور به رفت‌وآمد به خانه‌اش نباشد. کمال، پسر سیزده ساله رجایی از دور شاهد شعله‌های آتش بود. او با حالی آشفته به مادرش تلفن کرد و ماجرا را با او در میان گذاشت تا همسر شهید رجایی خودش را برساند. پیکرهای خونین و سوخته رجایی و باهنر را به بیمارستان منتقل کردند. شدت انفجار به حدی بود که ابتدا هیچ‌کس نتوانست کشته شدگان را شناسایی کند. جنازه‌ها را به بیمارستان انقلاب منتقل کرده و پیکر شهید رجایی را در سردخانه قرار دادند. همسر شهید رجایی به بیمارستان آمد و در سردخانه پیکر سوخته شهید ‌رجایی را شناسایی کرد. با شنیدن خبر شهادت رجایی و باهنر، مردم به خیابان‌ها ریختند و‌ایران در سوگ رئیس‌جمهور و نخست ‌وزیر خود فرو رفت.

عامل انفجار
مسئله مهم در‌این خصوص نقش مسعود کشمیری در جریان واقعه هشتم شهریور بود. گرچه شخص و یا گروهی مسئولیت انفجار را برعهده نگرفت و دستگاههای قضایی و امنیتی نیز شخص یا گروهی را بعنوان عامل انفجار معرفی نکردند اما اکثر افراد صاحب نظر احتمال قریب به یقین را در مورد کشمیری مطرح کرده اند.‌ایت الله ربانی املشی دادستان کل کشور عامل انفجار را چنین معرفی کرد: «وی بمبی در کیف خود جاسازی کرده بود که به طور عادی و معمولی بدون‌اینکه هیچ کس به او ظنین شود و هیچ کس هم کیف او را بازرسی نمی‌کرده است و خیلی عادی بوده که کیفش را در دست بگیرد و برود در جلسه شرکت کند و از آنجا که منشی جلسه هم بوده کنار رجایی و باهنر بنشیند و کیف خود را در کنار آنها قرار داده است».
یکی از اعضای گروه تحقیق و بررسی انفجار نخست وزیری در باره شخص کشمیری چنین توضیح می‌دهد «کشمیری خیلی منظم بود و در تنظیم گزارش‌ها و صورتجلسات دقت فوق العاده‌ای داشت. بعد از انفجار دفتر نخست وزیر بود که در پیگیری‌ها پس از آنکه مادر و خواهر کشمیری بازداشت شدند به ارتباطات خانوادگی او با سازمان دست پیدا کردیم. برادرهای همسر کشمیری در قصر شیرین عضو سازمان بودند».
یکی از کسانی که مدتی با کشمیری همکار بوده است نقل کرده که وی به شدت متظاهر به آداب و اخلاق اسلامی‌بود و بسیاری از اوقات وانمود می‌کرد که روزه است. کشمیری در جیب خود دو عدد خودکار می‌گذاشت و تظاهر می‌کرد یکی از آنها شخصی و دیگری اداری است و نمی‌خواست برای امور شخصی از خودکار بیت المل استفاده کند». همچنین او ضبط صورت بزرگی را که ظاهرا برای ضبط مذاکرات بود رو به روی رجایی و باهنر قراد داده و دقایقی پس از شروع جلسه آن محل را ترک کرده و از ساختمان نخست وزیری نیز خارج شد. در ساعات اولیه انفجار از وی بعنوان شهدای انفجار یاد شد. کشمیری از ‌این فرصت استفاده و در نهایت از کشور خارج شد. شاهسوندی عضو سابق سازمان در سایت شخصی خود در خصوص آخرین وضعیت کشمیری مدعی است «مسعود کشمیری زنده است. مدتی در کردستان‌ایران و عراق در بخش رادیو بود و کار ترجمه متون عربی را انجام میداد. بعد هم در بغداد همین کار را می‌کرد. در بخش روابط با عراقی‌ها که عارفی نامیده می‌شد (فعالیت داشت). نام تشکیلاتی او از زمانی که به نزد ما آمد و تا سال‌ها بعد که من می‌دانم «باقر» بود».

منابع:
- محمدعلی رجایی، مرکز بررسی اسناد تاریخی، کتاب چهاردهم، 1378
- زندگی نامه سیاسی رجایی، سجاد راعی، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، 1382
- گفتگو با لطف الله میثمی، شهروند امروز، شماره 61
- http://daneshnameh.roshd.ir
-www.irdc.ir
- سایت  shahsawandi.com بخش پرسش و پاسخ.
- http://www.iichs.org

محمود فاضلی