حبيب‌اله اسماعيلي، سردبير و منیر قادری معاون سردبير «كتاب ماه تاريخ و جغرافيا»، از ميان حدود 350 مقاله‌اي كه در فاصله شماره 104 تا 142 (اسفند 1385 تا اسفند 1388) در آن نشريه چاپ شده است، مجموعه‌اي از نقد و نظرها را در كتاب «نقد تاريخي»منتشر كرده‌اند.

«كتاب ماه تاريخ و جغرافيا» كه اكنون دوازدهمين سال انتشار خود را مي‌گذراند، نشريه‌اي است با هدف اطلاع‌رساني و نقد و بررسي كتاب‌هاي تاريخي و جغرافيايي و كمك به ارتباط هر چه بيشتر ميان پژوهندگان و پديد آورندگان كتاب كه به صورت ماهانه از سوي خانه كتاب منتشر مي‌شود.

مقالات برگزيده حول پنج محور اصلي تنظيم شده است: فصل اول «مباحث بنيادين» نام گرفته است. منظور گردآورندگان از اين عنوان، طرح مسايلي در حوزه چيستي تاريخ، معرفت‌شناسي تاريخ، روش تحقيق، مكاتب تاريخ‌نگاري و... است. در اين فصل، بيست نقد كتاب آورده شده است.

در آغاز، بهنام پاشنا، كتاب «شهريار ايراني: ديباچه‌اي بر نظريه سياست در ايران» را مورد نقد و بررسي قرار داده و نوشته است كه موضوع تاريخ انديشه سياسي در ايران، با همه اهميتي كه دارد، كمتر مورد توجه بوده است. از اين ديد انتشار كتاب ياد شده را با اهميت تلقي مي‌كند. سپس به روش‌شناسي نويسنده كتاب و گستره تحقيقات او مي‌پردازد و مطالب هر فصل را برمي‌شمارد و برخي كاستي‌ها آن را يادآوري مي‌كند.

پاشنا به ويژه اين نكته را در خور ارزش مي‌داند كه نويسنده كتاب برخي از همان اندك منابع منتشر شده در حوزه انديشه سياسي را از نظر دور داشته است؛ از اين رو در انتخاب منابع تحقيقي نمي‌توان او را چندان موفق دانست.

سيد مسعود رضوي فقيه نيز كتاب «حلقه انتقادي: هرمونتيك تاريخ، ادبيات و فلسفه» را نقد كرده است. اين كتاب را «ديويد كورنر هوي» نوشته و مراد فرهادپور به فارسي ترجمه كرده است. رضوي مي‌نويسد كه امروزه واژه هرمونتيك رواج بسيار يافته و در اغلب متون ادبي، فلسفي و كلامي مورد استفاده قرار مي‌گيرد. آن‌جايي هم كه اين اصطلاح در حوزه تاريخ به‌كار مي‌رود، معنايي عميق و فلسفي مي‌يابد و ماهيت تاريخ‌مند پديده‌ها و مفاهيم را در نظر مي‌گيرد.

او كتاب كورنر هوي را ماخذي شناخته شده مي‌شناساند و نكته‌هاي را‌گشا و باريك بينانه‌اي را درباره ديدگاه‌هاي مولف برمي‌شمارد. رضوي گوشزد مي‌كند كه مباحث كتاب، دشوار و ديرياب است و فهم آن در گرو كوشش سخت‌گيرانه خواننده خواهد بود.

«شيوه‌ تاريخ‌نگاري» از ديد منتقدان تاريخ
كتاب «شيوه تاريخ‌نگاري» نوشته «ج.ر.التون» با ترجمه منصوره اتحاديه نيز از ديد منتقدان كتاب پنهان نمانده و حبيب‌اله اسماعيلي آن را در ترازوي نقد و داوري قرار داده است. اسماعيلي شيوه پيشنهادي التون براي پژوهش تاريخي و بازگشت به سمت تاريخ‌نگاري روايي را تشريح مي‌كند و ديدگاه‌هاي علمي او را مورد ارزيابي قرار مي‌دهد. از نظر او، كتاب التون گردآوري مناسبي از آراء مدافعان تاريخ‌نگاري روايي است.

اما برخي مباحث كتاب را نيازمند واكاوي و بازنگري مي‌داند. درباره شيوه ترجمه كتاب هم تنها به اشاره‌اي سربسته بسنده مي‌كند.
از ديگر نقدهاي كه در اين‌جا بايد به آن اشاره كرد، نوشته‌اي از حسن حاتمي است. او كتاب بابك احمدي به نام «رساله تاريخ، جستاري در هرمونتيك تاريخ» را واكاوي كرده است. در ابتدا براي ورود به بحث، گزارشي مختصر از مباحث و نظرهايي كه در متن كتاب بدان پرداخته شده، ارايه كرده و سپس به بررسي انتقادي آن‌ها پرداخته است. بي‌گمان نقد دقيق و آگاهي‌بخش حاتمي، فهم و برداشت خواننده كتاب احمدي را افزون‌تر مي‌سازد.

دكتر عباس قدم نيز كتاب «مكتب‌هاي تاريخي و تجددگرايي تاريخ» نوشته دكتر عزت‌الله رادمنش را ارزيابي كرده است. به همين گونه دكتر سيد ابوالفضل رضوي در نقدي ديگر كتاب مشهور «تاريخ چيست؟» اي. اچ. كار را نيازمند داوري و سنجش دانسته است.

داستان و آموزش تاريخ براي نوجوانان
منير قادري نيز «داستان و آموزش تاريخ» را عنوان نوشتار خود قرار داده و مجموعه كتاب‌هاي تاريخي را كه براي نوجوانان نوشته شده، به محك نقد زده و برخي مشكلات آن‌ها را يادآور شده است. علي ططري و فاطمه ترك‌چي نيز كتاب «طبقات اجتماعي، دولت و انقلاب در ايران» و محمد احمدي‌منش كتاب تقي آزاد ارمكي به نام «فرهنگ و هويت ايراني و جهاني شدن» را درخور نقد و ارزشيابي دانسته‌اند.

نقدهاي اين فصل، همانند فصل‌هاي ديگر كتاب، تنها شامل كتاب‌هايي نيست كه به فارسي نوشته يا ترجمه شده‌اند. همچنان كه ابوالفضل حسن‌آبادي كتاب «پياده‌سازي در تاريخ شفاهي»، جواد مرشدلو «تاريخ اسلام» و سپنتا سبحاني كتاب «شعر به مثابه منبعي براي تاريخ ايران» را تشريح و معرفي كرده‌اند. هيچ كدام از اين كتاب‌ها به فارسي ترجمه نشده است.

قيام گئوماته و آغاز پادشاهي داريوش اول
فصل دوم اختصاص به نقد كتاب‌هايي دارد كه درباره ايران پيش از اسلام نوشته شده‌اند. اين فصل شامل نقد و بررسي پنج كتاب است. كتاب مهم «يوزف ويسهوفر» به نام «قيام گئوماته و آغاز پادشاهي داريوش اول» را منير قادري نقد كرده است. قادري ضمن آن كه اشاره مي‌كند كه ابهام و پيچيدگي از ويژگي‌هاي تاريخ باستاني ايران است، به تفاوت ميان منابع تاريخي و مآخذ اساطيري ايران اشاره مي‌كند.

سپس اهميت كتاب ويسهوفر را يادآور مي‌شود اما تلقي او از گذشته باستاني ايران را به دور از يكسونگري مورخان غربي نمي‌داند. ترجمه فارسي كتاب و اشكالات و پاره‌اي از برگردان‌هاي نادرست و جمله‌هاي نامفهوم مترجم را نيز يك به يك برمي‌شمارد تا خواننده را در بهره‌گيري درست از مندرجات كتاب ياري داده باشد.

زنده‌ياد رحيم رضازاده ‌ملك و «مزدكنامه»
در ادامه، عسكر بهرامي كتاب «مزدكنامه» رحيم رضازاده ملك را نقد و ارزيابي كرده است و روش‌شناسي مولف و تلقي او از متون را درخور ايراد و خرده‌گيري دانسته است. بهرامي كتاب «راهنماي فارسي باستان» نوشته فرصت‌الدوله شيرازي را نيز در نقدي ديگر شناسانده است. او در آغاز اشاره كوتاهي به زبان باستاني ايران مي‌كند و گزارشي فهرست‌وار از تلاش‌هاي شرق‌شناسان براي خواندن خط‌هاي باستاني و ميخي ايران به‌دست مي‌دهد.

آنگاه نخستين كوشش ايرانيان براي خواندن نوشته‌هاي باستاني خود را به زمان فرصت‌الدوله، اديب و چهره فرهنگي دوره قاجار، بازمي‌گرداند و كتاب او را حتي در ميان آثار اروپايي هم اثري پيشگام به شمار مي‌آورد. اين نقد خواندني، نكته‌هاي تازه‌اي براي خواننده خواهد داشت.

بررسي منابع و مآخذ تاريخ ايران پيش از اسلام
نقد دو كتاب «بررسي منابع و مآخذ تاريخ ايران پيش از اسلام» نوشته دكتر محمدباقر وثوقي و «تاريخ ايران در دوره ساسانيان» تاليف اردشير خداداديان، در همين فصل آمده است. هر دو نقد را سالار رضازاده نوشته است.

هشت كتاب نيز در فصل سوم و تحت عنوان «ايران پس از اسلام» ارزيابي شده است. معرفي‌ها تنها به كتاب‌هايي اختصاص ندارد كه درباره تاريخ ايران نوشته شده‌اند، بلكه شامل تاريخ اسلام در كشورهايي همانند اسپانيا (اندلس)، مغرب و مصر هم هست.

دكتر رسول جعفريان كتاب «اسرار الامامه» تاليف عمادالدين حسن‌بن علي طبري، از دانشمندان سده هفتم، را با عنوان «آيينه تشيع» به خوانندگان شناسانده است. دكتر محمدعلي چلونگر نيز در ارزيابي دقيق و آگاهي‌بخشي كتاب «اسماعيليه از گذشته تا حال» نوشته محمدسعيد بهمن را شايسته توجه و دقت دانسته است. او در نقد خود نشان مي‌دهد كه نويسنده كتاب چگونه مي‌توانست اثرش را كامل‌تر كند و از آوردن پاره‌اي مطالب غير ضروري بپرهيزد.

دكتر اصغر قائدان نيز سه كتاب به زبان عربي را به خواندگان معرفي كرده و فصل‌ها و مباحث آن‌ها را برشمرده است. نخست كتابي است درباره تاريخ مغرب، ديگري درباره «ديوان سپاه» است. اين كتاب اختصاص به تاريخ نظامي اعراب دارد و كوششي است براي شناخت علل و عوامل موفقيت‌هاي نظامي اعراب در صدر اسلام. كتاب سوم نيز با «روايت و خبر در تاريخ نگاري اسلامي» عنوان گرفته و معرفي تصحيح كتابي از سده سوم است.

سعيد عابدپور نيز دو كتاب به زبان انگليسي را تشريح كرده است. نخست اثري است به نام «سفر پُرمخاطره اسلام» نوشته «مارشال هاجسن» از انتشارات دانشگاه شيكاگو و ديگري «مسلمانان اسپانيا بعد از سقوط اندلس» نوشته «هاروي».

نقد تاريخي و تاريخ نو ايران
چهارمين فصل از كتاب «نقد تاريخي» اختصاص به «تاريخ نو ايران» دارد. فراهم‌كنندگان، سده نوزدهم ميلادي را كه سرآغاز رويارويي و آشنايي جدي و مستقيم ايرانيان با غرب است، ابتداي دوره نو در ايران در نظر گرفته‌اند و نقد و معرفي بيست عنوان كتاب را كه درخصوص همان محدوده زماني است، در اثر خود جاي داده‌اند.

برخي از نقدهاي اين فصل ويژه كتاب‌هايي است كه به تاريخ انديشه در ايران پرداخته‌اند. همانند كتاب «نظريه حكومت قانون در ايران» نوشته سيد جواد طباطبايي كه دكتر حجت فلاح توتكار به تحليل درونمايه آن پرداخته و ارزش‌ها و كاستي‌هاي آن را نشان داده است. جواد مرشدلو نيز كتاب حسن قاضي‌مرادي درباره ملكم خان را بررسي كرده و در ارزيابي نهايي، اثر قاضي‌مرادي را تحليلي جامع از انديشه سياسي ملكم دانسته است.

انتشار اسناد و رسائل نيز مورد توجه نقادان تاريخ ايران بوده است. سيد ابوالفضل رضوي «اسناد و مكاتبات آيت‌الله حاج سيد عبدالحسين لاري» را تحليل كرده و اهميت و جايگاه آن را در مطالعات تاريخي برشمرده است، ضمن آن كه ويژگي‌هاي كار فراهم آورنده اسناد را هم متذكر شده است.

دو كتاب غلامحسين زرگري‌نژاد به نام «سياست‌نامه‌هاي قاجاري» و «رسائل مشروطيت، مشروطه به روايت موافقان و مخالفان» را به ترتيب دكتر داريوش رحمانيان و شادي معرفتي شناسانده‌اند. رحمانيان اثر نخست را از آن جهت كه به طرح مسائل مربوط به تاريخ اجتماعي و فرهنگي ايران پرداخته است، درخور اهميت مي‌داند و شادي معرفتي نيز به محتواي رسائل گردآوري شده در كتاب دوم پرداخته است.

اخبار نامه و تاريخ بيداري ايرانيان
متن‌هاي تاريخي مربوط به اين دوره تاريخي هم در جاي خود نقد شده‌اند، همانند نقد و بررسي موشكافانه سيدرضا سيدحسيني از كتاب «اخبار نامه» و ارزيابي فاطمه ترك‌چي از «تاريخ بيداري ايرانيان» ناظم‌الاسلام كرماني و همچنين سنجش دو ويرايش جداگانه از «تاريخ احمد شاهي»

نقدهاي فصل پنجم و ششم زير عنوان «تاريخ نوين ايران» گردآوري شده‌اند و فاصله زماني از انقلاب مشروطيت تا انقلاب اسلامي را دربرمي‌گيرند. در بخش نخست كه به پيش از انقلاب اسلامي بازمي‌گردد، به بررسي 10 كتاب برمي‌خوريم. رحيم شبانه «تاريخ ارجان» را تحليل كرده و آن را تلاشي مثبت براي روشن شدن تاريخ منطقه ارجان دانسته است. ارجان قدمتي به ديرينگي تاريخ دارد و آثار كشف شده در آن به روزگار تمدن ايلامي مي‌رسد.

«خاندان كُرد اردلان، در تلاقي امپراطوري‌هاي ايران و عثماني» نيز كتابي از شيرين اردلان است كه ارزش و ميزان اهميت آن را در نقدي كه محمد كلهر نوشته است، مي‌توان دريافت. دكتر داريوش رحمانيان نيز كتاب حميد شوكت به نام «در تيررس حادثه، زندگي سياسي قوام‌السلطنه» را بررسي كرده و از اين كه نويسنده كتاب، رويدادهاي تاريخي را سياه و سفيد نديده و به تحليلي به دور از دوستي‌ها و دشمني‌ها پرداخته، شايسته يادآوري دانسته است.

تصاوير ديوار نوشته‌هاي انقلاب و تاريخ‌نگاري جنگ
در بخش پاياني نيز چند كتاب بررسي و نقد شده‌اند. دكتر محمدجواد غلامرضا كاشي كتاب «تصاوير ديوار نوشته‌هاي انقلاب» اثر مرتضي مميز را مورد توجه قرار داده است و ابوالفضل حسن‌آبادي مجموعه مقالات «تاريخ‌نگري و تاريخ‌نگاري جنگ ايران و عراق» را كه به اهتمام علي‌رضا كمري چاپ شده، تحليل كرده است. مباحث كتاب به وقايع و رخدادهاي جنگ تحميلي از منظر نگارش علمي و آكادميك مي‌پردازد.

حسن‌آبادي ثبت اطلاعات جنگ و كنش و واكنش بين راويان و بررسي دامنه و سطح اثرگذاري آن را هدف اصلي گردآوري مطالب كتاب دانسته است. «جنگ ايران و عراق از نگاه مطبوعات» با عنوان فرعي «زمينه‌سازي و آغاز تهاجم از 14 بهمن 1357 تا 3 مهر 1359» كتابي است كه مركز اسناد پژوهشگاه علوم و معارف دفاع مقدس منتشر كرده و نقد و سنجش آن را سيدرضا حسيني انجام داده است.

بدين گونه نقدهاي مفصل و راه‌گشاي كتاب به پايان ميرسد. بي‌گمان گردآوري نقدهاي پراكنده‌اي كه در طي ساليان در نشريه «كتاب ماه تاريخ و جغرافيا» منتشر شده است، كار ارزشمندي است كه خواننده را با مجموعه‌اي از نقدهاي تاريخي آشنا مي‌كند و ارزيابي از چگونگي تاريخ‌نويسي در ايران و فراز و فرودهاي آن به دست مي‌دهد.

در آغاز كتاب نيز يادداشت كوتاهي از علي اوجبي، معاون فرهنگي خانه كتاب، آمده است. او در نوشتار خود به تلاش گسترده موسسه خانه كتاب براي انتشار مجلات تخصصي و رواج فرهنگ نقدنويسي اشاره كرده و انتشار كتاب «نقد تاريخ» را در همين راستا دانسته است.

كتاب «نقد تاريخي» (دفتر اول) به كوشش حبيب‌اله اسماعيلي و منير قادري، از سوي موسسه خانه كتاب، در مهرماه 1389 و با شمارگان هزار نسخه در 728 صفحه چاپ شده و به بهاي 14500 تومان در دسترس علاقه‌مندان به مباحث نقد تاريخي قرار گرفته است. 

نویسنده: آناهيد خزير
منبع: خبرگزاری کتاب ايران (IBNA)