هنر در گرماگرم انقلاب

سالهاست که از انقلاب اسلامی ایران می گذرد. کشور تقریبا جا افتاده است. سالهاست که دیگر جنگ هم به پایان رسیده است. تلاطم ها خوابیده اند. خیلی وقت است که مردم هر روز صبح از خواب بیدار می شوند تا دغدغه های روزمره را دنبال کنند. به سر کار می روند، رادیو را روشن می کنند تا اخبار روز راپیگیری کنند و موسیقی دلخواهشان را گوش کنند. از برنامه های تئاتر و سینما خبر می گیرند و سریالهای تلویزیونی را پیگیری می کنند. هنر دیگر تبدیل به تکه ای جدانشدنی از زندگی مردم شده است. سالها از انقلاب گذشته است اما بیشتر مردم نمی دانند  که این هنر در گذر از پیچ و خم آن، چند خوان را پشت سر گذاشت تا به اینجا رسید. اصلا انگار بین ما و خاطراتمان در آن روزها خندقی از فراموشی کنده اند. بسیاری از ما وقتی با واژه هنر انقلاب روبرو می شویم یاد سرودهایی مثل ایران.. ایران و خمینی ای امام می افتیم و شاید یکی دو پوستر رنگ روغن سیاه و سفید بر روی دیوارهای سیمانی جلوی چشممان کورسو بزنند. دغدغه از بین رفتن آثار به جا مانده از انقلاب – که بخش مهمی از میراث و هویت ملی این سرزمین است – پشت همین دغدغه های روزمره گم شده است. حال، در این حال و هوا که به دنبال یک متولی برای ثبت و ضبط هنر سالهای انقلاب می گردیم، در ویترین کتابفروشی، به کتاب دوجلدی قطوری بر می خوریم که تمام آن درباره هنر انقلاب نوشته شده است. «هنر در گرماگرم انقلاب 1357 - 1359»  نوشته مجید جعفری لاهیجانی. آنگاه متعجب از رسیدن ناگهانی به خواسته دیرینه، به سمت کتاب می رویم. تعجبمان وقتی بیشتر می شود که در معرفی نامه پشت جلد آن می فهمیم این  دوجلد،  یک چهارم کل مجموعه را تشکیل می دهند. خوشحال از اینکه پلی بر روی خندق فراموشی زده شده، کتاب را ورق می زنیم.
آنطور که در معرفینامه پشت جلد «هنر در گرماگرم انقلاب» نوشته شده است، این مجموعه را می توان «دایره المعارف هنر انقلاب» نامید. کتاب کاملا مصور است. صرفا ورق زدن کتاب و مرور تصاویر مربوط به حوادث انقلاب، پوسترها، فیلمها، اعلامیه ها و .... برای بردن ما به آن حال و هوا کفایت می کند. ضمن اینکه باید به حسن انتخاب نویسنده در رنگ بندی صفحات و انتخاب نوع کاغذ بر اساس مطالب تبریک گفت. کتاب در فضای تاریخ شفاهی نگاشته شده است و مملو از مصاحبه ها و گفتگوهایی است که با هنرمندان دوره انقلاب اسلامی انجام شده اند. انتخاب فضای مصاحبه و روایت خاطره به جذابیت و کشش کتاب افزوده است. خواننده را با خود به بطن رخدادهای بزرگ و کوچک انقلاب می برد و انقلاب را این باربدون هیچ گونه پیش داوری و تعصب، با زبان هنر بیان می کند. البته لاهیجانی با فضای مصاحبه و گفتگو آشناست و وقوف کامل به نقاط ضعف اظهارات شفاهی دارد. او تا جای ممکن اظهارات شفاهی مصاحبه شوندگان را با اسناد وشواهد موجود تطبیق داده است تا اشتباهات ناشی از فراموشی گریبان نوشته های او را نگیرند و این یکی از دلایل طولانی شدن دوره تحقیقات اوست. گاهی اوقات مصاحبه ای به قول او پر کار می شد. یعنی بین شش ماه تا سه سال طول می کشید. به عنوان نمونه، تهیه متن مصاحبه با حجت الله سیفی و بررسی اسناد مربوط به او (صفحه 646 کتاب) سه سال طول کشید.
سلسله کتابهای هنر در گرماگرم انقلاب حاصل هفت سال پژوهش نویسنده در میان اسناد بیشمار مکتوب و دیداری و شنیداری است. آنطور که جعفری لاهیجانی مدعی است، اغلب این اسناد و مدارک دست اول هستند و او برای یافتن هنرمندان عرصه انقلاب و مصاحبه با آنها، به تمام گوشه و کنارهای کشور سرک کشیده است. « هنر در گرماگرم انقلاب» قرار است در چهار جلد تکمیل شود که عبارتند از سینما و تلویزیون، هنرهای تجسمی، موسیقی و تئاتر. اما  کتاب دو جلدی و یا به زبان بهتر دو بخشی سینما و تلویزیون که نخستین جلد از این چهارگانه را تشکیل می دهد، به مسائل زیر پرداخته است:
- تاثیر رسانه ای هنر (سینما و تلویزیون)؛ نقش آن در بحبوحه انقلاب و دوره گذار از نظام سیاسی و اجتماعی شاهنشاهی به نظام جمهوری اسلامی.
- نقش هنر در ثبت وقایع سیاسی، اجتماعی و فرهنگی
- شرح و بسط دگرگونیهای حاصل از انقلاب در چهارچوب ارزشها و هنجارهای هنری
- وقایع نگاری هنر در حیطه تلویزیون و سینما
- فرهنگ نگاری توصیفی مستندها، فیلمهای داستانی، تله پوئمها، تله تئاترها، نقاشیهای متحرک و فیلمهای سینمایی
- دسته بندی آثار بر اساس موضوع و ساختار و تحلیل و تطبیق نمونه های شاخص
در پیشگفتار کتاب، درد دلهای زیادی از سختی های تحمل شده در راه جمع آوری آثار به میان آمده است. جعفری لاهیجانی از این مشکلات اینگونه یاد می کند:" مانند آن بود که بخواهیم سفالینه های شکسته ای را که گذر ایام هر تکه اش را در جایی مدفون کرده بود، دوباره پیدا و و پس از غبار روبی و ترمیم در کنار هم قرار دهیم. (پیشگفتار – صفحه 3). خود او در همین قسمت قبول می کند که اثر او به علت گستردگی کار و کمبود منابع، عاری از اشتباه نیست (پیشگفتار – صفحه 11). حتی گاهی به خاطر بد قولی یا همکاری نکردن بعضی از هنرمندان، آثار آنان آنچنان که باید معرفی نشده اند.
در میان مصاحبه شوندگان با اسامی دیر آشنایی بر می خوریم که بعضا مدتی است که از یادها دور افتاده اند. از جمله می توان به حسین ترابی اشاره کرد. فیلم «برای آزادی» به کارگردانی او به عنوان حرفه ای ترین فیلم انقلاب ایران شناخته شد. او سالهاست که فیلمسازی را کنار گذاشته و نگارش را پیشه کرده است. یا منوچهر مشیری که در دوران انقلاب جان خود را به خطر می انداخت تا فیلم بسازد. آیدین آغداشلو و محمد احصائی را خوب می شناسیم. اما ژیلا حدائق جزو تدوینگران با سابقه تلویزیون است که برای کمتر کسی آشناست.
لاهیجانی برای مصاحبه با محمود اسکویی، فیلمساز مشهور ایرانی، او را از لندن به تهران می کشاند و یا رد پای اصغر شهدوست را در سوئد پیدا می کند. متن گفتگو با او در صفحه 299 کتاب آمده است. از دیگر هنرمندان می توان به امیرحسین اثباتی، اصغر بهمن زاده، کیومرث پور احمد، محمد تهامی نژاد، شاهرخ حاتمی، محمد مهدی روحانی، محمد زرین، خسرو سینایی، حجت الله سیفی، سید علیرضا میر علی نقی، محمد صیاد، مسعود مهرابی ، عباس بهارلو، محمد تهامی نژاد و .... اشاره کرد.در کل، جعفری لاهیجانی برای جمع آوری مطالب این کتاب با با بيش از يكصد نفر از كارگردانان، تصوير برداران، نويسندگان وكارمندان سابق صدا و سيما، درباره فضاي اجتماعي و فرهنگي آن سال‌ها، تاثير انقلاب بر نوع كار و چگونگي ساخت فيلم، گفت‌وگو کرده است.
این کتاب دو بخشی در هفت فصل تدوین شده است:
فصل اول رادیو و تلویزیون ملی ایران را با انقلاب مواجه می کند و دری به روی مشکلات ناشی از تغییر نظام حکومتی بر رسانه ملی می گشاید. فصل دوم که پر طمطراق ترین مبحث کتاب است، به مرور مستندهای انقلابی می پردازد. نیمی از این فصل به بخش دوم کتاب منتقل شده است.هريك از اين مستندها روايتگروجوهي خاص از انقلاب اند و به استثناي چند مورد خاص، تمام آن‌ها در فاصله زمانی پاييز 1357 تا شروع پاييز 1359 ساخته شده‌اند. از ميان بيش از 200 مستندي كه كتاب به معرفي آن‌ها پرداخته، حدود 30 مستند (بر حسب جامعيت و ساختار حرفه‌اي) برگزيده و با تمركز بيشتري بررسي شده‌اند.
 در فصل سوم آوا نماها (تله پوئم ها)ی انقلابی مرور می شوند. لاهیجانی صفا به سرودهای انقلابی ایران نپرداخته است. او نگاهی گسترده تر به این موضوع دارد و نمونه هایی از سرودهای انقلابی کشورهای مختلف را نیز به میان کشیده است تا حالات و احساسات انقلابی آنها را با هم مقایسه کند. فصل چهارم تله تئاترهای انقلابی را بررسی می کند و در کنار آن پای گفتنی های بهروز غریب پور، پرکارترین کارگردان تئاتر سال 1358 می نشیند (صفحه 686). فصل پنجم به فیلمهای کوتاه داستانی درباره انقلاب اختصاص داده شده است. در فصل ششم نقاشی های متحرک انقلابی را ورق می زنیم و فصل آخر مبحث فیلمهای بلند داستانی را پیش رو می گذارد.  خسرو سینایی، هوشنگ کبیرو حبیب اسماعیلی از جمله مخاطبین لاهیجانی در این فصل هستند.
نکات مهم و توضیحی به پی نوشتهای آخر هر فصل ارجاع داده شده اند. قبل از هر گفتگویی، کارنامه مصاحبه شوند در صفحه ای قرمز رنگ پیش روی خواننده قرار داده شده است و نمونه های شاخص آثار او به تصویر کشیده شده اند. در انتهای کتاب هم منابع و نمایه اعلام فهرست شده اند. عکاس و طراح صفحات کتاب حمید صف آرا است و طراحی جلدو مدیریت هنری آنرا احسان پارسا بر عهده دارد. جلد اول این مجموعه 883 صفحه دارد که در دوجلد تدوین شده است. چاپ اول کتاب در پائیز 1388 در 2000 نسخه روانه بازار نشر گردید و نشر آن بر عهده پژوهشگاه فرهنگ و معارف بوده است. امید است سه جلد بعدی این مجموعه در آینده ای نزدیک با همین کیفیت راهی بازار شوند.