يکي اي عالم ايمان، نگاهي کن به کيهان بَر
  روان بيدار دار از نشئه ی خواب گران جاني

يکي با ديده ی عبرت ببين اقوام دنيا را
  که از غيرت همي گردد ذهول از دامن افشاني

ببال از پستيِ سُستي، به اوج پايه ی بينش
  گرايان شو سوي جمعيت از مُلک پريشاني

ببين اصناف عالم را ترقي هاي پي درپي
 
 چه نمسا و فرنسا و چه جرماني چه جاپاني

نگر اقليم جاپان را که با آن فترت فطرت
 
 چه سان بر اوج رفعت کرد بنياد پرافشاني

اروپا فخر کردي بر جهان در سبقت و اکنون
 
 ز رسم ايشيا (آسيا) افتاد در گرداب حيراني

قدم در عرصه ی جهد ومروّت مان و جهدي کن
 
 که از قيد وساوس رخش همت را برون راني(5)

نکات بالا بدان سبب نقل شد که عمومی بودن و عزیمت گاه نخست این پرسش را در مناطق هم جوار و هم زبان خود نشان دهیم. جالب است بدانیم که حتی در شگرف نامه نویسی و جست وجوی راه های رسیدن به پارلمان و مشروطیت و تأسیس مجلس و... نیز شباهت های عجیبی در تحولات تاریخی این مناطق به چشم می خورد.(6)
به هر حال قراین تاریخی و موقعیت زمانی عباس میرزا نشانگر آن است که پرسش او بیشتر معطوف به وجوه نظامی و تسلیحاتی و فنی دنیای جدید بود، اما تحولات بعدی تاریخی گواهی می دهد که این پرسش به عزیمت گاهی برای جستن موجبات ترقی «دیگری» و یافتن شیوه های برون رفتن «ما» از موضع ضعف تبدیل شد و در حوزه های فنی و نظامی محدود نماند. یکی از مؤثرترین متونی که جولان گاه مقایسه «ما و دیگری» سفرنامه های مسافران فرنگستان بود. مکتوبات نخستین مسافران فرنگ روایتی از «ترقی دیگری» را سامان داد که میراثی سهمگین از «حیرت و شگفتی» را برای ما به جای گذارد. نخستین چیزی که بیش از همه برای این مسافران چشم‌گیر می‌نمود، دستاوردهای حاصل از مشاهده ی مراکز اجتماعی و اقتصادی دنیای جدید بود که در فضاهای شهری قابل رؤیت برای آنان متبلور می شد و صد البته همین مقدار نیز با حیرت و تعجب همراه بود. از این رو این سفرنامه‌ها را به «شگرف‌نامه‌‌ها»، «حیرت نامه ها» و «عجایب نامه ها» تبدیل کرد.
پژواک میراث «شگرف‌نامه‌‌ها»، «حیرت نامه ها» و«عجایب نامه ها» در فرهنگ سیاسی ما برای جبران فاصله با دنیای جدید دو رویکرد را پدید آورد، که یکی شیوه ی مردم سالارانه و دیگری به شیوه ای تمرکزگرایانه و موسوم به «دیکتاتوری منور» ارائه ی طریق می کرد.
به رغم ادبیات وسیع و پردامنه ای که از همان ابتدا و تا سال های بعد از انقلاب مشروطیت توسط مدافعان شیوه های مردم سالار تولید شد، به نظر می-آید این نکته که چرا در کنار اشاره به  نظم و قانون پارلمان در جهان جدید، در عمل الگوی «دیکتاتوری منور» برای خروج از بن بست ضعف «ما» بیشتر مورد توجه قرار گرفت، باید مورد توجه و تحقیق چندباره و جدی قرار گیرد. واقعاً چه چیزی موجب شده بود که ملک الشعرای بهار به صراحت با تمجید از افرادی چون آتاتورک و موسولینی وجود گرایشی عمومی به «دیکتاتوری منور»  را پنهان نکند و البته  آزرو کند ای  کاش که به جای رضاخان میرپنج،  میرزا کوچک خان به سمت تهران حرکت می کرد.(7)
گرچه سخنان ملک الشعرا معطوف به سال های بحرانی پس از انقلاب مشروطه است، اما گویا از همان ابتدا «پطرکبیر»(8)  به عنوان مصداق دیکتاتوری منور مورد توجه بوده  است. در میراث «شگرف‌نامه‌‌ها»، «حیرت نامه ها» و «عجایب نامه ها» نیز ردِ پای این نگرش را می بینیم.  آقا‌احمد کرمانشاهی در سفرنامه‌ی «مرآت‌الاحوال جهان نما» پس از توصیف نظام سیاسی بریتانیا، «آن گونه دربار کم قدرت» را برای ایران توصیه نمی‌کند و شیوه‌ی مردم سالارانه را دون شأن ما به حساب می‌آورد و یا ابولحسن ایلچی در «حیرت‌نامه‌ی سفرا» که شرح مأموریت یک سال و نیمه‌اش به لندن است؛ پس از معرفی کردن پارلمان و چگونگی کار آن، اساساً به شیوه‌ی انتخاب وکلا در این کشور و یا محدودیت اختیارات شاه اشاره‌ای نمی کند(9) . یا مثلاً میرزا صالح شیرازی، که انگلیس را ولایت آزادی می نامد و درباره‌ی ارکان قانون گذاری این سرزمین مفصلاً توضیح می دهد، پادشاه را دایرمدار ترقی می بیند و می‌گوید: «هریک از پادشاهان به وسیله‌ای از وسایل، درصدد تربیت و ترقی مردم برآمده‌اند و دیگری بعد از آن در انجام و اتمام بنیادی که پادشاه سابق گذرانده بود.»(10) ، وی فصل مشبعی را به اقدامات «پطرکبیر» اختصاص داده است و به گونه ای از او یاد می کند که گویی راه نجات در پیروی از شیوه‌ی او  نهفته است.(11)
البته نکات ذکرشده به معنای نادیده انگاشتن میراث پردامنه‌ی ادبیات مشروطه خواهانه نیست، چراکه به دنبال خروج پرسش معطوف به عوامل قوت «دیگری» و ضعف «ما» از مدار عزیمت گاه نخستین خود، در طول سده‌ی نوزدهم و در ابتدای سده‌ی بیستم ما را به مشروطه خواهی و تأسیس مجلس رساند، که البته بدون رهبری رهبران و علمای طراز اول امکان تحقق و پیروزی آن سلب می شد. علاوه بر تحولات مختلف تاریخی داخلی، آگاهی-های حاصل از شکل گیری جنبش های مشروطه خواهی که مهم‌ترین آن‌ها: انگلیس1867و1885، ایتالیا1870-1859، دانمارک1864، اطریش  و مجارستان 1869، آلمان1871، ترکیه 1876 و 1908، مصر 1883، هند 1861 و 1885، ژاپن 1889، روسیه 1905 بود، بر ما اثر می گذاشت.(12)
توجه به نکات بالا و عنایت به رویکرد مورخانه در فرایند تأسیس مجلس شورای  ملی، ما را در فهم مراحل مختلف بیان مطالبات انقلابیون مشروطه-خواه در فرایند تحولات انقلاب که طیفی از «عدالت خانه» تا «مجلس شورا» را دربرمی گرفت، بهتر یاری می کند. به دیگر سخن، به جای بحث های انتزاعی و غیرتاریخی درباره‌ی «عدالت خانه» و «مجلس شورا»،  با یادآوری این نکته که: مورخ در کشف و بازآفرینی گذشته با صورت محقق شده‌ی تاریخ و نه صورتی که مورد پسند اوست، باید مواجه شود، به این نکته نیز می توان توجه  کرد که برای بسیج نیروهای مشارکت کننده در انقلاب مشروطیت، دو روایت از مجلس در ذهنیت ما جاری شده بود که یکی عامه فهم بود و دیگری نزد نخبگان رواج داشت. مصوبات مجلس اول و دوم مشروطه، که مهم‌ترین مسأله‌ی آن تصویب قانون اساسی و متمم آن بود، گواه تبلور عقل جمعی و روایت نخبه  گرایانه؛ و فربه شدن کمیسیون عرایض مجلس گویای روایت عامه فهم از موضوع است.(13)
دیگر نکته این که دو موضوع اخیر یعنی «عدالت خانه» و «مجلس شورا» و آثارمکتوب مرتبط با آن‌ها، گویای تلاش هایی سترگ برای بومی سازی مفاهیم جدید است که به جای نفی و رد می تواند به مثابه سرمایه ای تاریخی در فرایند خودباوری تاریخی ما مورد توجه گیرد. البته این نکته‌ی اخیر چنان برای مخالفان خودباوری تاریخی ما سنگین است و دائماً بر ناممکن بودن بومی سازی این مفاهیم اصرار می ورزند، که ماجرای ناتوانی ایرانی ها را در ساختن «لولهنگ» به ذهن متبادر می کند.
اما سخن آخر؛ کاستی های نکات بالا که ناشی از بضاعت نگارنده، تعجیل و همچنین محدودیت این سطور در گنجایش این مباحث است، آشکار است اما به نظر می رسد برای کشف و بازآفرینی تاریخ مجلس در ایران موارد زیر اجتناب ناپذیر است:
1- تبیین خاستگاه داخلی، منطقه ای و جهانی مشروطه خواهی، به ویژه عناصر معطوف به مقایسه‌ی «ما» و «دیگری»؛
2- دوشادوشی دو شیوه‌ی «دیکتاتوری منور» و «مردم سالاری» برای حصول نوسازی در روزگار منتهی به انقلاب مشروطیت و روی کارآمدن رضاشاه؛
3- واکاوی و ارزیابی تاریخی تلقی نخبگان از مجلس شورا از طریق بررسی مصوبات، به عنوان نماد عقل جمعی متبلور در مجلس؛
4- واکاوی وارزیابی تاریخی از تلقی عامه از مجلس شورا از طریق بررسی گونه شناسانه (تیپولوژیک) عرایض و شکایات واصله به مجلس؛
5- و از همه مهم‌تر توجه خودباورانه به میراث تاریخی معطوف به فرایند بومی سازی مفاهیم جدید اهمیتی ویژه دارد. ناگفته نماند که در این مورد  بی توجهی به تلاش‌های سترگ علمای دینی اسباب خسران است.

ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

۱- در مورد مراحل شکل گیری نخسبین آگاهی های ما  درباره‌ی شیوه های متأخر و جدید، تأسیس و تدبیر نظم سیاسی و اجتماعی و سیاست ورزی متناسب با آن  نگاه کنید به:
حائری، عبدالهادی. نخستین رویارویی های اندیشه گران  ایران با دورویه‌ی تمدن بورژوازی غرب. تهران امیر کبیر 1367 صص 272-322.
۲- همان جا: ص 308.
۳-Р.Ходизода,А.Абдуллоев.Осори баргузида Ахмад Дониш.Нашриети «Ирфон».Душанбе.1976.САХ :13
۴-Тухафи ахли бохоро,Мирзо строчиддини хаким.Тартибдихандагон: Саходдин Слехов ва...,Душанбе, Адиб,1992.САХ:55
۵- متن کامل قصيده‌ي محمّد سرور واصف در کتاب حبيبي درج است. ن. ک. به :عبدالحي حبيبي، جنبش مشروطيت در افغانستان، صص 22- 19.
۶- در هر دو اثر نقل شده از نویسندگان تاجیک، موارد متعددی از این مباحث به چشم می خورد که گویای نکات ازرشمند تاریخی است، اما با توجه به آن که نوسازی در امارت بخارا و افغانستان به علت دست اندازی روس و انگلیس به راه های متفاوتی از ما افتاد، تفصیلش را به مجالی دیگر باید گذارد.
۷- نگاه کنید به :بهار، ملک الشعرا، تاریخ احزاب سیاسی، جلد اول، شرکت سهامی کتاب های جیبی، تهران 1357 ص 29 و 61  و 159.
۸- فریدون آدمیت در مقاله‌ی‌ زیر می گوید که عباس میرزا خودرا چون پطر می دانست.. نگاه کنید به:
آدمیت،فریدون. انحطاط تاریخ نگاری در ایران. مجله سخن. 17. ص17-30 به نقل از حائری در دورویه‌ی تمدن بورژوازی غرب، ص 375.
۹- طباطبایی در فصل «سفر و سفرنامه های ایرانیان» کتاب دیباچه ای بر نظریه ی انحطاط ایران، به طور مفصل این موضوع را شرح داده است. نگاه کنید به :طباطبایی، جواد. دیباچه-ای بر نظریه ی انحطاط ایران. تهران، چاپ ششم 1386. ص 221-277.
۱۰- میرزا صالح؛ غلامحسین، مجموعه سفرنامه های میرزا صالح شیرازی، نگاه معاصر، تهران 1387، صص 430-440.
۱۱-همان جا صص 207- 211.
۱۲- نگاه کنید به حائری، تشیع و مشروطیت ص  1 و 2.
۱۳- نگارنده اخیراً به عنایت و محبت مورخ فرزانه و دانشمند، جناب استاد جعفریان، رئیس محترم کتابخانه مجلس شورای اسلامی، به طور مشترک با همکار ارجمند خود سرکار خانم منیر قادری توانست بخشی از اسناد مجلس  را مطالعه کند. بر اساس همین اسناد این نکته که، روایت عامه فهم از مجلس شورا در آن زمان، دیوان مظالم یا عرایض را که زنگ نوشیروانی را به ذهن متبادر می کند، بیش از پیش واقف شد. به هر حال این نکته می تواند موضوع تحقیقی جدی باشد.

حبیب اله اسماعیلی

منبع: کتاب ماه تاریخ و جغرافیا، شماره 147 مرداد 1389