|
سراب خوشبختی
 |
مرور کتاب از کاخهای شاه تا زندانهای سیبری
تا کنون کتاب‌‌های خاطرات متفاوتی در ایران منتشر شده‌اند. تنوع موضوعات در تاریخ معاصر سبب شده خاطرات جایگاه خوبی در پژوهش‌‌های تاریخی پیدا کند.خاطراتی که در قالب تاریخ شفاهی شکل می‌گیرند دارای مزایایی چون مستند بودن و توجه دقیق به وقایع و اتفاقات دارند. خاطره یا خاطرات بعنوان بخشی از حافظه تاریخی افراد می‌توانند در برگیرنده بسیاری از اتفاقات و افکاری باشند که در طول حیات راوی جریان داشته‌اند.
پژوهشگران تاریخ شفاهی با ثبت خاطرات سعی می‌کنند تکه‌هایی از یک پازل تاریخی را ارائه دهند که با چینش تدریجی بخشی ازتاریخ را شکل می‌دهند. کلیت خاطرات ممکن است همراه با آسیب‌های جدی باشد و خاطره و اینکه اتفاقی جریان داشته را نتوان نقد و بررسی کرد. در برخی از مواقع جریاناتی پیش آمده که فقط گوینده خاطرات و مشارکت کنندگان در آن جریان خاص می‌توانند اظهار نظر کنند. هر چند خاطرات به مرور ایام کمرنگ شده و تن‌ها گوشه هایی از اتفاقات در ذهن روایت کننده ماندگار می‌شود ولی مصاحبه کننده می‌تواند نقش فعالی در بازخوانی خاطرات و کمک به او برای یادآوری آنچه در ذهن مصاحبه شونده وجود دارد داشته باشد. درشرایط کنونی بسیاری از خاطرات با رویکرد خاص آماده نشر می‌شوند و در بسیاری از موارد مستند نیستند، اما انتشارخاطرات می‌تواند به آنچه در گذشته اتفاق افتاده وانحصاراً در فکر و ذهن افرادی خاص نقش بسته‌اند زمینه‌ای پژوهشی به وجود آورد.
از کاخهای شاه تا زندان های سیبری به قلم دکتر غلامحسین بیگدلی یکی از کتاب‌‌های مجموعه تاریخ شفاهی ایران می‌باشد که توسط انتشارات سازمان اسناد و کتابخانه ملی جمهوری اسلامی‌ایران در سال 1388 منتشر و در دسترس پژوهشگران قرار گرفته است.این کتاب در 240صفحه همراه با تصاویری از اسناد و عکس‌‌ها منتشر شده است.
شروع کتاب با یاداشت ناشر شروع می‌شود که در آن از تاریخ شفاهی به‌عنوان یکی از مهمترین منابع تاریخ معاصر یاد شده است. معاونت اسناد ملی سازمان اسناد و کتابخانه ملی در راستای وظیفه مهم فراهم آوری اسناد ملی، در گفتگو با افرادی که نقش یا حضوری موثر در یک یا چند عرصه داشته اند،خاطرات آن‌ها را بعنوان بخش مهمی از تاریخ ثبت و ضبط می‌کند. کتاب حاضر نمونه ای از خاطراتی است که در دو بخش و هشت فصل تنظیم شده است. در بخش اول مطالبی چون پیشینه تاریخی ایل بیگدلی، دوران حکومت رضاخان و نقش انگلیسی ها در این دوره، شخصیت‌‌های آن دوره و روش گرایش به حزب توده نیمی‌از کتاب را تشکیل می‌دهند.
بخش دوم به خروج راوی از ایران و اقامت او در باکو، راه اندازی روزنامه، رادیو و مدرسه عالی حزبی در باکو،دستگیری و اردوگاه‌‌های سیبری بخش مهم خاطرات غلامحسین بیگدلی تشکیل می‌دهند.
آنچه موجب می‌شود تا خواننده با میل کتاب فوق مطالعه کند بازگویی خاطرات و واقعیت‌هایی از جریان حزب توده در ایران با نگاهی انتقادی به مرامنامه این حزب است. از آنجا که هنوز عده‌ای از هواداران حزب منحله توده در نقاط مختلف حضور دارند، مطالعه این کتاب می‌تواند این گروه را با سرنوشت هم قطارانشان آشنا خواهد کرد. کتاب از کاخهای شاه تا زندان های سیبری با اظهار ندامت نویسنده از عضویت درحزب توده شروع شده سپس تاکید کرده است جز حقیقت و عینیت چیزی ننوشته و آنچه را که تا کنون، در مراحل گوناگون زندگی پرفراز و نشیب خود، شاهد و عامل و مجری بوده به قلم آورده است. نویسنده با توصیف شرایط حاکم برجامعه دوران رضا خان از ظلم و تجاوزات ایادی خاندان پهلوی مطالبی را بیان کرده است. مشاهده ظلم و ستم حکمرانان کشور و تاثیرات فکری سرگرد آذر و سرگرد اسکندانی عامل گرایش وی به حزب توده بوده است.
وجود اسامی‌مختلف در کتاب بخصوص اسامی‌همکلاسی ها در مدرسه نظام و اسامی‌افسران مدرسه نظام نشان از مستند بودن خاطرات و دقت نویسنده در بیان جزئیات است. تحلیل‌‌های به‌کار رفته در کتاب موجب شده خواننده با مسائل و حواشی حزب توده آشنا شده وصرفا قالب کتاب بیان خاطرات نباشد. نویسنده به جزئی‌ترین مسائل پیرامونش توجه خاص داشته است برای مثال در جایی از کتاب می‌خوانیم: "...تن‌‌های تن‌ها بودم .یک روز مگسی به سلول انفرادی ام آمد و چند روز از تن‌‌هایی به در آمدم ! روز‌ها این مگس پرواز می‌کرد و من با چشم خط سیر اورا دنبال می‌کردم .او همدم و هم زنجیر من شده بود اما بعد ،او هم طاقت انفرادی را نیاورد و از من جدا شد و رفت.(ص 140)
دربراه این کتاب چند نکته مهم وجود دارد:
نخست اینکه نویسنده تلاش کرده از دوران رضا شاه بعنوان دوران رنج و فقر توده‌‌ها یاد کند و اینکه فشار اربابان و بی‌توجهی به رعایا زمینه‌های شکل گیری حزب توده را تقویت کردند.
دوم اینکه در سراسر این خاطرات پشیمانی بار‌ها عنوان شده است برای مثال در نویسنده در جایی می‌نویسد: "من که پیش از این گول ظاهر فریبنده شعار‌‌های مارکسیستی را خورده و با الفاظ خوشبختی، بشریت مظلوم و برابری فریفته شده بودم ،در زندان فهمیدم که این‌ها همه دروغی بیش نبوده است.اگرچه خیلی دیر به من ثابت شد فهمیدم که اداره کنندگان این نظام هرگز به فکر نجات ستمدیدگان و محرومان نبوده و نیستند بلکه تن‌ها در اندیشه گسترش اقتدار و سلطه خویش و حکومت بر ج‌هان به سر می‌برند"(ص 142)
دیگر آنکه این خاطرات دربردارنده درس‌‌هایی عبرت‌آموز هستند که موجب می‌شود با زوایای حکومت کمونیستی از زبان فردی که شاهد و ناظر بسیاری از جریانت بوده آشنا شویم.
مهمترین بخش خاطرات آقای بیگدلی مربوط به دوران فرار او از ایران و اقامت در شوروی است.33 سال دوری از وطن و تحمل سختی ها و مشقت فراوان باعث می‌شود تا نویسنده این دوران را سراب خوشبختی نام گذارد.
روانی کلام و ساده نگاری جملات ومطالب این کتاب موجب جذابیت آن است. این کتاب به خاطر بیان خاطرات مهم از زندانهای سیبری و شرح مشکلات ایرانیان مقیم شوروی، مستندات قابل تاملی برای پژوهشگران حوزه تاریخ شفاهی به ارمغان آورده است.
غلامرضا آذری خاکستر
| 