نگاهی به کتاب بچه های اصفهان پناهندگان لهستانی

بچه های اصفهان پناهندگان لهستانی در ایران1321-1324 پرتره نگاری های ابوالقاسم جلا
پزوهش:پریسا دمندان
تهران،چاپ و نشر نظر،1389

کتاب بچه‌های اصفهان اثر پریسا دمندان از جمله کتاب‌هایی است که با انتشارعکس‌هایی به پناهندگان لهستانی در ایران در سال‌های 1321تا1324 می پردازد.این کتاب در سال1389توسط موسسه فرهنگی پژوهشی چاپ و نشر نظر منتشر شده است. این کتاب با مقدمه نویسنده شروع شده و سپس در گفتاری به موضوع پناهندگان لهستانی در جنگ جهانی دوم در ایران می‌پردازد. این کتاب مجموعه‌ای از عکس‌های مرحوم ابوالقاسم جلا از پیشکسوتان عکاسی اصفهان وصاحب عکاسخانه شرق را در بر دارد که پریسا دمندان از پژوهشگران تاریخ عکاسی تدوین شده است.

درسوم شهریور 1320 ایران ناخواسته صحنه حضور نیروهای درگیر در جنگ جهانی دوم شد. مشهد در اشغال نیروهای روسی بود و گروه‌هایی ازلهستانی ها از مرز خراسان وارد ایران شده و مدتی در مشهد اسکان داده شده بودند. مصاحبه هایی که در این کتاب درباره زندگی اجتماعی این گروه، مرا به بررسی آن واداشت.

با شروع جنگ جهانی دوم در سال 1939م. بین شوروی و آلمان تقسیم شد. تعداد زیادی از سربازان لهستانی اسیر شده و به سیبری تبعید شدند. علاوه بر این روس‌ها حدود 45 هزار نفر از زنان، کودکان و مردان از کارافتاده را از لهستان خارج کردند و در اردوگاهها ،زندانها وکارگاها به کارهای اجباری گماشتند. آواره ها از لحاظ معیشتی در سخت ترین شرایط زندگی می کردند ،کمبود غذا و امکانات بهداشتی موجب بروز بیماری‌ها در بین آنان شده بود.
در 1942 این عده به لهستان منتقل شدند و شماری از آنها حدود 700 زن و کودک، از راه عشق‌آباد و مرز باجگیران در مارس 1942م. به ایران آمده و در اطراف مشهد برای مدتی اسکان یافتند.

این گروه ازآواره های لهستانی پیش‌تر در اردوگاه یاکوتسک (Yakutesk) به کارهای راهسازی و سنگ شکنی اشتغال داشتند. کنسولگری انگلیس در مشهد مسئول ورود آنها  به مشهد بود. سرکنسول انگلیس سر کلارمونت اسکرین (1974-1888) Sir Clarmont Skrine تصمیم داشت آنها را از راه زاهدان به هندوستان انتقال دهد.

با ورود لهستانی ها به مشهد بیماری تیفوس در شهر شیوع پیدا کرد وعده ای از مردم که با آواره ها تماس داشتند بیمار شدند. در این زمان دکتر مرتضی شیخ از پزشکان خیر شهر زحمات زیادی جهت جلوگیری از شیوع بیماری تیفوس کشید. همچنین پزشکان و دانشجویان آموزشگاه عالی بهداشت برای مدتی به نقاط مختلف خراسان رفتند تا با بیماری تیفوس و تب راجعه که تقریبا در اکثر نقاط شیوع پیدا کرده بود به مداوا بیماران بپردازند. علاوه بر  این حضور مهاجرین لهستانی در مشهد نتایج نتایج دیگری نیز همچون گسترش فحشاء و ازدیاد شپش را در پی داشت.

در اسناد، کتاب‌ و مصاحبه های تاریخ شفاهی، ازمهاجرین لهستانی با نام‌هایی چون "مهاجر،آواره وپناهنده"یاد شده است. مردم این منطقه از عبور لهستانی ها از مرز باجگیران خاطراتی دارند که در کتاب مرزداران دامنه‌ی کیسمار نوشته هاشم صادقی باجگیران بخش‌هایی از آنها آمده است.

"بین سالهای 1320تا1325، عده‌ای از روسیه به صورت خانوادگی به ایران وارد شدند که به آنها در باجگیران ،مهاجر می گفتند.در یک نوبت حدود 200 لهستانی وارد ایران شدند.این جمعیت چند روزی در باجگیران ماندند و در انبار بزرگ گاراژ علی سنجری چمدان‌ها و ساک‌های خود راگذاشتند و مأموران شهربانی از وسایل آنها حفاظت می‌کردند. چون جایی برای زندگی چند روزه نداشتند مردم باجگیران با آنها مهربان بودند. کارهای گمرکی و قرنطینه آنهاطولانی شد و چون در باجگیران هتل و مهمانخانه وجود نداشت، آنها سرگردان بودند. باجگیرانی های متمول و آگاه، نسبت به این جمعیت پیشرفته و اروپایی به ترحم آمدند وازآنها خواستند در صورت تمایل چندروزی در منازل آنها زندگی کنند. هر خانواده باجگیری 10تا 15 نفر زن و مرد را به منازل خود برد و در حد امکان از آنها پذیرایی کرد."

آنچه سبب می شود تا نگاهی کلی به مجموعه عکس‌های کتاب "بچه‌های اصفهان" داشته باشیم دیدگاه‌ متفاوت تاریخ شفاهی به این مجموعه عکس است. در لابه‌لای خاطرات مربوط به شهریور 1320 توصیف این گروه جالب توجه است؛ این گروه به خاطر نبود بهداشت در سخت‌ترین شرایط به‌سر می‌بردند. نبود غذا، پوشاک و دیگر امکانات موجب شده است تصویر به‌جامانده در ذهن شاهدان این قضایا، با عکس‌های منتشر شده متفاوت باشد. چنین به نظر می‌رسد هیچ‌گاه یک عکس نمی‌تواند تمام سختی‌های یک خانه‌بدوش یا آواره را توصیف کند. چون در آن دوران وقتی فردی در جلوی دوربین قرار می گرفت، ناخواسته مرتب بودن را ترجیح می داد. اگر این عکس‌ها درعکاسخانه‌ها انداخته می‌شد، بیشتر حالت یادگاری به خود می‌گرفت. ولی عکس‌های خبری که بخشی از یک اتفاق را  بیان می کنند مهم بوده و جایگاه خاصی در بین پژوهشگران عکس دارند.
عکس‌های منتشر شده از مجموعه ای در حدود 1100قطعه شیشه ی نگاتیو و در بردارنده پرتره های استودیویی تک نفره و یا گروهی و تعدادی از پرتره های گروهی خارج از استودیو در اقامتگاه لهستانی‌ها در اصفهان توسط ابوالقاسم جلا در سال 1321تا 1324گرفته شده است.

انتشاراین عکس ها می تواند به گوشه ای از زندگی اجتماعی لهستانی ها در اصفهان پرداخته و زمینه‌ای پژوهشی در بین محققان تاریخ عکس ایجاد کند. با انتشار و معرفی برخی از چهره‌ها در عکس‌ها، بخشی از تاریخ جنگ جهانی دوم در ایران منعکس می‌شود. در مجموعه عکسی که خانم دمندان منتشر کرده است، فقط از برخی عکس‌ها توضیح دارند و گاه تنها تاریخ عکس ذکر شده است. هیچ یک از عکس‌ها شناسایی نشده است. نوع پوشش و طرز عکاسی موجب شده است در ذهن بیننده واقعیت مهاجران لهستانی به‌درستی تداعی نشود. عکس‌ها محدوده‌ای از تاریخ اجتماعی لهستانی ها را نشان می دهند که در آرامش وبدور از هرگونه استرس بوده‌اند. نگاه هنری عکاس موجب شده تا این مجموعه در ردیف عکس‌های یادگاری برشمرده شود.