كارگاه آموزشی تاریخ شفاهی دفاع‌مقدس استان گیلان با حضور سرهنگ كاظم فرامرزی، رئیس مركز ملی اسناد و كتابخانه پژوهشگاه علوم و معارف دفاع‌مقدس، علیرضا كمری، حجت الاسلام سعید فخرزاده، غنی‌یاری، فروزفر از كارشناسان و اساتید برجسته كشور در حوزه تاریخ شفاهی و بیش از 60 نفر از دانشجویان اهل قلم، نویسندگان، پژوهشگران و محققان و اعضای انجمن‌های تاریخ شفاهی استان، پانزدهم تیرماه سال 1390 با همكاری مركز ملی اسناد كتابخانه پژوهشگاه علوم و معارف دفاع‌مقدس و بنیاد حفظ آثار و نشر ارزش‌های دفاع‌مقدس استان گیلان (رشت) در دو نوبت صبح و عصر برگزار شد.

در نوبت صبح حجت‌الاسلام فخرزاده درباره ضرورت ثبت تاریخ رویداد‌های دوران دفاع‌مقدس با روش تاریخ شفاهی و علیرضا كمری، درباره تفاوت‌های خاطره و تاریخ‌ شفاهی صحبت كردند. در نوبت دوم فروز‌فر و غنی یاری به ترتیب مباحثی را درباره شیوه‌های مصاحبه و تاثیر آن در تدوین اثر با روش تاریخ‌شفاهی و نقد و بررسی فعالیت‌هایی كه تاكنون با این روش در كشور صورت گرفته، مطرح كردند. در ادامه، فرصت به پرسش‌های مخاطبان جلسه درباره ضرورت‌های تاریخ‌شفاهی اختصاص یافت و كارشناسان این جلسه به پاسخگویی پرداختند.

تاریخ شفاهی به قالب داستان نزدیک است

حجت الاسلام سعید فخر‌زاده، مسئول واحد تاریخ‌شفاهی در حوزه هنری تاریخ را مادر تمام علوم انسانی معرفی كرد و افزود: «تاریخ یكی از منابع اصلی در علوم انسانی است، چرا كه داده‌های مهمی را در اختیار پژوهشگران می‌گذارد و در نهایت محقق با پردازش آن اطلاعات، آثاری مستند و مستدل خلق می‌كند.»
وی در ادامه اظهار داشت: «تاریخ نگار باید در هردوحوزه تاریخ و ادبیات، دانش کافی داشته باشد و در ثبت زمان و مكان رویداد های تاریخی وقت داشته باشد. رویداد‌های تاریخی حكم خرد اجتماعی را  دارند كه اصل و نصب یك جامعه را نشان می دهند. منابع داده‌های تاریخی قوت و ضعف سیر رویدادهای تاریخی را در گذر ایام نشان می‌دهند. در روز‌های نخست جنگ تحمیلی رزمندگان و مسوولان بنا به دغدغه ای كه برای حضور در عملیات و میدان‌های رزم داشتند تمایلی به ثبت و ضبط خاطرات خود نشان نمی‌دادند و از طرفی امكانات و ابزار‌های اولیه به طور كامل دسترس نبود، چه سختی‌هایی كه برای تهیه نوار كاست نمی‌كشیدیم. با این وجود نباید بگذاریم حتی ذره‌ای از تاریخ جنگ در كشورمان مغفول بماند.»

فخرزداه تاریخ شفاهی را به قالب داستانی نزدیك دانست و تصریح كرد: «با توجه به اینكه یكی از راه های ورود به ذهن مخاطب داستان است، می توان گفت كه تاریخ شفاهی به قالب داستانی نزدیك است، می‌توان از این مقوله در انتقال داده‌ها و مطالب مهم در حوزه تاریخ شفاهی استفاده كرد. خداوند نیز در قرآن فرامینش را در قالب داستان برای بندگان خود تعریف كرده است. خاطره شبیه به داستان بوده و مخاطب با این رویكرد می تواند با گذشته خود ارتباط برقرار كند.»
وی خاطر نشان كرد: «برای انتقال مفاهیم و ارزش‌های مهم در فرهنگ و تمدن هر جامعه‌ای، تاریخ‌شفاهی همواره پاسخ‌گو بوده است، بنابراین با وجود اینكه تاریخ شفاهی یك روش كارآمد امروزی است، می‌توان با جمع‌آوری داده‌ها در قالب این روش روزآمد روز تاریخ رویداد‌های مهم كشور، از جمله هشت سال جنگ تحمیلی را ثبت و ضبط  كرد و به آیندگان انتقال داد، چرا كه تاریخ پلی میان گذشتگان و آیندگان است.»

برای كاووش در هویت تاریخی كشور باید نگاهی جامعه شناختی به رویداد‌ها داشت

علیرضا كمری، نویسنده و پژوهشگر كه تاكید بسیاری بر یادداشت‌برداری از مباحث مطرح شده در این كارگاه داشت، گفت: «مسائل و موضوعات مربوط به تاریخ جای بحث و گفت و گو بیشتری دارد. بسیاری از گفته‌ها و نوشته‌هایی كه درباره تاریخ شفاهی مطرح می شود در فضای مطالعات سنتی، كلاسیك و دانشگاهی هنوز محل قبول تام پیدا نكرده و سال‌هاست كه با این مسئله سركار داریم و تقریبا تنها جایی كه توانسته برای حل این مسئله اهتمامی بورزد، گروه تاریخ دانشكده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه اصفهان است كه با برگزاری نشست‌های تخصصی درباره این مسئله، به بررسی آن پرداخته است. نظام دانشگاهی كشور باید بیش از پیش به طرح موضوع تاریخ اهمیت دهد. در میان كسانی كه درباره تاریخ شفاهی كار كردند، نمی‌توانیم به یك‌همفكری و هم‌ذهنی واحدی برسیم. البته در مسائل عام علوم انسانی نباید هم به نظر واحد برسیم. اما با این گردهم آمدنها بسیاری از نقاط كور در این مسیر روشن می‌شود.»
وی ادامه داد: «گاهی دیده شده كه اظهار نظرهای نادرستی از سوی كسانی كه آشنایی كاملی درباره تاریخ شفاهی ندارند، مطرح می‌شوند. كم نیستند نهادها و مجموعه هایی كه كارشان جمع آوری خاطرات بوده و به مرور عنوان كارشان را عوض كردند و تاریخ شفاهی نام گرفته است. چه شده است كه یك مرتبه این مسیر را طی كردند. خاطره مرز میان زبان و ادبیات است. با تعویض عنوان، ماهیت تغییر نمی كند. پژوهشگرانی كه در این حوزه فعالیت می‌كنند باید مطالعه دقیق و كاملی درباره مباحث تاریخ شفاهی داشته باشند.»
كمری با اشاره به اینكه پیامد‌ رویداد‌های تاریخی به مرور زمان خود را نشان می دهند، تصریح كرد:
«بسیاری معتقدند كه پیامدها و آسیب‌های بسیاری از زمان حمله مغول به ایران و یا بعد‌تر از آن جنگهای ایران و روس بر جای مانده است كه هنوز این پیامد ها ادامه دارند، البته این پیامدها مرئی نیستند و پژوهشگر ماهر با تحقیق و مطالعه دقیق این پیامد‌ها را از لایه‌های نامحسوس جامعه با نگاهی جامعه شناختی و با استفاده از علوم اجتماعی می‌یابد. در مطالعه تاریخی باید از زمینه‌ها آغاز كرد تا به پیامد‌ها رسید. شناخت رویداد‌ها و علل چگونگی پیدا آمدن آنها با مطالعه وسیع و دقیق در گذر تاریخ بدست می‌آید.» 
این نویسنده و پژوهشگر معتقد است: «تاریخ عبارت است از بازه شناخت و تحلیل رویداد‌های گذشته و نقل آن وقایع و تبیین و تحلیل چرایی و چگونگی وقوع‌شان قبل از وقوع ظاهری واقعه تا پس از پایان و پیامدها كه این پهنه وسیع تاریخی را در بر‌می‌گیرد. رویداد‌های تاریخی فرآیندی، سلسله‌وار هستند كه به یكدیگر متصل‌اند، چرا كه علت و معلول یكدیگرند. هویت و اندیشه تاریخی نیز در این پهنا پیدا می‌شود.ایران از دوره هخامنشینان تاكنون دستخوش حوادث و رویداد‌های گوناگونی قرار گرفته است، در برابر این حوادث خم شده اما تاكنون نشكسته است و به مثابه یك سرو همچنان محكم و پا برجا مقاومت كرده است. این مدارا و مداومت، در روح، فكر، خون و زبان ایرانی تجسم پیدا كرده و به تاریخ سرزمینش هویت بخشیده است.»
وی در ادامه با تاكید بر اینكه ظرف تاریخ، جغرافیاست و همین بستر باعث بروز وقایع مهم تاریخی شده است، ادامه می‌دهد: «متن تاریخی باید شرح دیده‌ها و شنیده‌ها باشد، كنشگران و شاهدان تاریخی كه در زمان و مكان رویداد ها حضور دارند، از منظر داشت و برداشت  ذهنی خود واقعه را می بینند، در واقع نوع نگاه و درك آنها از مسائل و رویداد‌های تاریخی یكسان نیست. واقعه و رخداد  با آثار و نشانه‌هایش ماهیت پیدا می‌كند و كسانی كه در بطن ماجرا و از نزدیك، شاهدان اصلی ماجرا بوده‌اند با درك خود به آن رویداد هویت می‌بخشند.»

كمری تاكید كرد: «تاریخ شفاهی باید بدون اغراق بیان شود تا به دست فراموشی سپرده نشود، تاریخ شفاهی تاریخی است كه اندیشه، فرهنگ، زبان و ادبیات را دربرمی‌گیرد. همین نوحه،‌ مدایح و اشعاری كه به زبان‌های محلی درباره روزهای جنگ تحمیلی خوانده شدند، چرا جمع‌آوری نمی‌شوند كه این نوحه و مدایح از كجا آمده اند؟برای چه كسانی خوانده شدند؟همه اینها به فرهنگ و تاریخ كشور هویت می‌بخشند.»

علی فروزفر، محقق و پژوهشگر درادامه نخستین كارگاه آموزشی تاریخ شفاهی دفاع‌مقدس در استان گیلان سخنرانی فرد را با محوریت  اصول، فنون و مهارت‌های مصاحبه برای حاضران در این مراسم ارائه داشت.
وی معتقد است ارتباط شفاهی در زندگی همه انسان ها جایگاه بسیار قوی دارد و اظهار داشت: «برای اینكه یك اثر در حوزه تاریخ شفاهی به ماندگاری یك سند شود، علاوه بر جمع‌آوری اطلاعات، یك مصاحبه‌گر ماهرمی‌خواهد كه حرف خوب بزند، خوب گوش كند، از طرفی مصاحبه شفاهی را به خوبی تبدیل به متن كند و در نهایت روزی به دست مخاطب برساند تا آن را بخواند. ما از مطالب شفاهی بیشتر از مطالب كتبی استقبال می‌كنیم، تعداد كمی از ما حوصله خواندن و نوشتن داریم و به ظاهر فقط گوش می‌دهیم.»
فروزفر تصریح كرد: «تاریخ شفاهی بسیار كارساز و آگاهی آفرین است و بسیاری از نانوشته‌ها را بیان می كند، بخش بسیار كمی از تاریخ‌شفاهی نوشته شده و بخش عمده‌ای از آن نانوشته مانده است. چند درصد از تاریخ شفاهی در دوران دفاع‌مقدس نوشته شده است!؟ حتی آن چیزی‌هایی هم كه نوشته شدند، معلوم نیست چقدر از آنها در دسترس است! كاربرد تاریخ شفاهی در هرجا باعث بروز تحول بزرگ اجتماعی می‌شود، ای كاش در زمان همان رخداد‌ها آنها را ثبت می‌كردیم!»
وی درباره مهم‌ترین فنون و مهارت‌هایی كه باید در مصاحبه از آن استفاده كرد، گفت: «برای ثبت و ضبط رویداد های مهم در گذر تاریخ باید به ابزار، فنون و مهارت‌های كارآمد در مصاحبه آگاهی داشت، گاهی اوقات حافظه مصاحبه شونده به فراخور زمان دچار فراموشی شده كه مصاحبه كننده باید نسبت به این موضوع آگاهی داشته باشد، از طرفی باید نسبت به منابع و اطلاعات آگاهی كافی داشت چرا كه عدم شناخت نسبت به موضوع مصاحبه، خطر بزرگی در فرآیند مصاحبه ایجاد می كند. خطر بعدی كه مصاحبه‌گر را تهدید می‌كند بی‌تجربه‌گی در امر مصاحبه و نبرد دانش و تجربه كافی نسبت به موضوع است. مصاحبه‌گر نباید نگاه گزینشی نسبت به مسائل داشته باشد و باید رویداد‌ها را به طور كامل علت‌یابی و ریشه‌یابی كند،، چرا كه حاصل كار او را ملت خودش و مردم سراسر دنیا خواهند خواند. در نهایت باید گفت، در هر ارتباط شفاهی لحظات اولیه طلایی است و باید برای این لحظه سناریویی نوشته شود كه چطور شروع كرد و ادامه داد، ابزار و تجهیزات ضروری برای مصاحبه، انتخاب بهترین زمان و مكان نیز تاثیر مهمی‌در ایجاد یك فضای خوب برای مصاحبه با موضوع تاریخ شفاهی دارد.»

محسن غنی‌یاری، پژوهشگر نیز در ادامه به نقد و بررسی‌ آثار و فعالیت‌هایی كه تاكنون حول محور تاریخ شفاهی انجام شده اند، پرداخت.
نخستین كارگاه آموزشی تاریخ شفاهی دفاع‌مقدس استان گیلان با پرسش‌های حاضران در كارگاه پاسخ كارشناسان و اساتید حوزه تاریخ شفاهی به پایان رسید.

مركز ملی اسناد و كتابخانه پژوهشگاه علوم و معارف دفاع‌مقدس در تاریخ 21 تیر ماه سال جاری نیز قرار است در استان خراسان جنوبی (بیرجند) كارگاه مشابهی را باحضور كارشناسان و اساتید این حوزه برگزار كند.
سایت تاریخ شفاهی ایران، گزارش تكمیلی این نشست را نیز منتشر خواهد کرد.

گزارشگر: فاطمه نوروند