صنعت قند در خراسان
کارخانه قند آبکوه اولین کارخانه قند در خراسان بود. این کارخانه توسط کارشناسان چکسلواکی در1313 تا 1315 تاسیس و مورد بهره برداری قرار گرفت. ظرفیت کارخانه قند آبکوه در ابتدا600تن در روز و بعد از چند مرحله تکمیل ظرفیت، به 2500تن در روز رسید.
کارخانه قند تربت حیدریه دومین کارخانه قند در خراسان است که در 1329 توسط شرکت اشکودا تاسیس شد و با ظرفیت 700تن در روزمورد بهره برداری قرار گرفت. این کارخانه طی دومرحله توسعه به ظرفیت روزانه به 3000تن رسید.
کارخانه قند چناران سومین کارخانه است که در 1335 توسط شرکت بوکاولف آلمانی و با ظرفیت 350 تن تاسیس شد. از دیگر کارخانه‏ها قند در خراسان می‏توان از کارخانه قند فریمان 1338، کارخانه قند شیروان 1339، کارخانه قند قهستان 1339، کارخانه شیرین مشهد1343، کارخانه قند نیشابور 1344، کارخانه قند تربت جام 1347 و کارخانه قند جوین در سال 1356 نام برد. وجود 10 کارخانه قند در خراسان نشان از اهمیت کشت چغندر در این استان پهناور است.
از موقعیت جغرافیایی کارخانجات قند در بدو تاسیس چنین برداشت می شود که ورود این صنعت به ایران دلایل سیاسی – اجتماعی وفرهنگی داشته است.نخست اینکه این کارخانجات به جای کالبد شهرها در مناطق روستایی و در نزدیک مزارع تاسیس شده اند. بعنوان نمونه کارخانه قند آبکوه در شش کیلومتری شهر مشهد و در اراضی آبکوه قرار گرفته است. به نظر می رسد این امر برای جلوگیری از مهاجرت روستائیان به شهر بوده است. تاسیس کارخانه قند در 1315 با توجه به اینکه جمعیت بیکار کشور چندان گسترده نبوده، مسئله ای مهم و قابل توجه است. کارخانجات قند در زمان بهره برداری نیاز به نیروی کار فصلی دارند. کشاورزان پس از برداشت محصول در این کارخانجات مشغول به فعالیت می شدند و نیمی از بیکاری شان تبدیل به نیروی کار فعال می شد.(1)  فکر ایجاد کارخانجات قند درکنار مزارع کشاورزی سیاستی موفق بوده است که توانسته است بخش زیادی از کشاورزان را در غیر فصول کشاورزی مشغول بکار نماید. این موضوع سبب شد تا علاوه بر ایجاد درآمد برای کشاورزان از مهاجرت بی رویه آنها به شهر ها جلوگیری شود. دیگر اینکه ورود صنعت قند به ایران موجب توجه علمی به کشاورزی شد. در گذشته بواسطه سنتی بودن کشاورزی عایدات آن هم چندان چشمگیر نبود. با ورود کارخانجات قند، به کشاورزی، بخصوص کشت چغندر توجه شد و حتی زمینه های صنعتی شدن کشاورزی با حضور کارشناسان و استفاده از ماشین الات و سموم دفع آفات فراهم شد. بعد از توسعه صنعت قند، کارخانجات به کشاورزی و به در اختیار گذاشتن اطلاعت کافی برای کشت توجه کردند، و واحدهایی به نام بخش کشاورزی (چغندر کاری) در کارخانجات قند به وجود آمدند. مهمترین کار این بخش توجه به مزارع کشاورزی توسط کارشناسان بود. کارخانجات قند تلاش می کردند با در اختیار گذاشتن اطلاعات، کشاورزان را از شیوه جدید کشاورزی آگاه کنند. حمایت کارخانجات قند از کشاورزان با در اختیار قراردادن بذر اصلاح شده، سموم دفع آفات، کمکهای مالی وآموزشهای علمی، سرفصل جدیدی درکشاورزی ایران محسوب می شود.(2)  گسترش کارخانجات قند در ایران زمینه ای شد تا اغلب مزارع کشاورزی به کشت چغندر قند خود اختصاص یابند.
کارخانجات قند کمکی به ایجاد شهرکهایی بود که به مرور وسعت پیدا کرده ودر حال حاضر به شهر تبدیل شده اند. می‏توان گفت ساکنان این شهرکها از نخستین شهروندانی بوده اند که با مظاهر جوامع صنعتی آشنا شدند. ایجاد یک کارخانه قند به برق و دیگر امکانات شهری نیاز داشت بنابراین فراهم شدن برق، آب لوله کشی، تلفن، راه مناسب و... موجب رونق این محله ها شد اگرچه به مرور زمان این شهرکها در شهرها هضم شدند.

کارخانه قند آبکوه
کارخانه قند آبکوه در زمینی به مساحت279000متر مربع در 1313 توسط شرکت اشکودا بنا گردید. در ابتدا ظرفیت اسمی کارخانه 350تن در 24ساعت بود اما چون زمینهای اطراف کارخانه برای چغندر کاری استعداد کامل دارد، از 1318 ظرفیت کارخانه به 650تن ارتقا داده شد.(3)
بنابر گزارش سال 1314 روزنامه شهامت، حدود 500نفر در این کارخانه مشغول کار بوده اند. در این گزارش به روند تاسیس بناها اشاره شده است. در 25/4/1315 ساختمان کارخانه به اتمام رسیده و دستگاههای آن نصب شدند و در این سال برای اولین بار کشت چغندر در مشهد شروع و مامورین اداره کل فلاحت  برای آموزش کشاورزان اعزام شدند. آقای عبد الصمد فرهنگ بعنوان اولین رئیس کارخانه منصوب و روانه مشهد شد. مراسم افتتاحیه کارخانه روز سه شنبه 5آبان 1315 با حضور جمعی از رجال و روئسای ادارات شهر مشهد انجام شد.
توسعه کارخانه با توجه به ازدیاد کشت محصول چغندر در سال 1345 توسط انگلیسی ها انجام شد. در این مرحله با ساخت کارخانه جدید ظرفیت کارخانه قند آبکوه به 1600تن در روز رسید.
در ابتدا کارخانه قند آبکوه دولتی بود. در1344در اجرای قانون فروش سهام کارخانه های دولتی کارخانه قند آبکوه با سرمایه 296868000ریال به نام شرکت سهامی قند آبکوه مشهد به ثبت رسید. در1347 سهام قند آبکوه به فروش گذاشته شد و سازمان گسترش و نوسازی صنایع ایران آن را خرید و در 1348 این سهام آستان قدس رضوی واگذار شد. با پیروزی انقلاب اسلامی شرکت قند رضوی منحل شد و از آن پس اداره کارخانه قند آبکوه توسط هیئت مدیره آستان قدس رضوی با انتخاب مدیرعامل انجام می‏گیرد.

کارشناسان فنی خارجی
طبق اسناد موجود بین اداره کل صناعت و معادن به نماینگی سرلشکر جهانبانی و شرکت ایرانی اشکودا قراردادی 19 ماهه منعقد شد وضمن آن 13نفر کارشناس فنی خارجی در کارخانه قند آبکوه مشغول به کار شدند. دکتر بوهومیل کلینسکی مدیر فنی و آقای فرهنگ رئیس کارخانه بودند. برخی از رؤسای کارخانه قند آبکوه از بدو تاسیس تا 1357 عبارتند از: آقای فرهنگ، لقائی، شهاب الدین علائی، عروضی، مهندس فهیمی، صدیق، سجادی، حبیب، عزیز سلطانی. و پس از انقلاب اسلامی: مهندس محمد حسین فهمیده وجدانی، مرحوم مهندس لطفی، مهندس علیرضا اشرف و مهندس ضیایی وفائیان.(4)
بیشتر کارگران کارخانه قند آبکوه از اهالی شهر مشهد و دیگر آبادی های اطراف آن همچون آبکوه، بحر آباد، شاندیز، طرقبه، فتح آباد، محمد آباد بوده‏اند. این کارگران در زمان بهره برداری 12 ساعت در دو نوبت شب و روز و در غیر فصل بهره برداری نیز در یک نوبت 8ساعته کار می‏کرده‏اند.
دکتر مرتضی شیخ یکی از پزشکان مهم و مردمی شهر مشهد سالها در بهداری کارخانه قند آبکوه مشغول فعالیت بود. دکتر مرتضی شیخ در1317 باحقوق ماهیانه 4255ریال به استخدام کارخانه قند آبکوه درآمد. او در 1286 در تهران متولد شد و پدرش زرگر بود. او پس از گذراندن تحصیلات ابتدایی و متوسطه وارد دانشکده پزشکی تهران شد و با اخذ درجه دكترا به خدمت سربازی رفت و در مناطق محرومی چون ماکو، مراغه، سیستان و بلوچستان به طبابت پرداخت. این دوران سبب شد دکتر شیخ با قشر مستضعف جامعه کاملا آشنا شود و تلاش کند که به آن ها خدمت کند. تاسیس بیمارستان در سیستان و بلوچستان اولین اقدام دکترمرتضی شیخ در این راستا بود. دكتر پس از ازدواج به مشهد منتقل و سپس در کارخانه قند مشغول خدمت شد.
دکتر شیخ برای کمک به قشر محروم جامعه در نقاط مختلف مشهد ازجمله میدان شهدا، محله نوغان، سرشور و فلکه برق مطب دایر کرد.(5)  اوعلت را چنین بیان می کند: "چون مردم امكان آمدن به مطب مرا نداشتند و اياب و ذهاب ايجاد هزينه مي كرد، لذا من به ميان آنها رفته ام." نقل است از دکتر می پرسند: "شما چرا با اين سن و خستگي ناشي از كار از موتور سيكلت استفاده مي كنيد؟" دكتر در جواب مي گويد: "منزل مريض‏هايی كه من به عيادتشان مي روم آن قدر پيچ در پيچ است و كوچه هاي تنگ دارد كه هيچ ماشيني از آن ها نمي تواند عبور كند، بنابراين مجبورم با موتور به عيادتشان بروم."
دکتر شیخ از بیماران مستمند پولی نمی‏گرفت و مردم به اندازه توانایی شان هزینه درمان پرداخت می کردند.(6)  دکتر شیخ امروزه در میان نسل قدیم پزشکان مشهد بعنوان پزشکی مردمی و طبیبی غمخوار شهرت دارد. دکتر شیخ در 1352 بیمار شد و پس از چند سال بیماری سخت سرانجام در سوم اسفند 1355 از دنیا رفت. با انتشار خبر فوت دکتر شیخ مردم زیادی درتشیع پیکر او شرکت کردند و به دستور استاندار وقت پیکر دکتر شیخ در حرم مطهر رضوی دفن شد.
بعدها دانشگاه علوم پزشکی مشهد بیمارستان تخصصی اطفال را بنام دکتر شیخ نام گذاری کرد.

تاریخ شفاهی
وجود 10 کارخانه قند در خراسان موجب شد تا به تاریخ شفاهی این صنعت مهم در تاریخ خراسان پرداخته شود. طرح تاریخ شفاهی این کارخانه حدود یکسال زمان برد و اکنون مصاحبه های آن مراحل پیاده سازی را طی می کنند.

دلایل پرداختن به تاریخ شفاهی کارخانه قند عبارتند از:

1- قرار گرفتن در ردیف اولین کارخانجات قند در ایران
کارخانه قند آبکوه قدیمیترین کارخانه قند خراسان است و از زمان آغاز بهره‏برداری آن تا کنون75 سال گذشته است. با توجه به اینکه تقریبا صنعت قند در خراسان با دومین مرحله تاسیس کارخانجات قند در ایران همراه بوده است، تلاش شد تا با مستند سازی اطلاعات شفاهی و مکتوب این واحد صنعتی گامی برای ثبت تاریخ صنعت خراسان برداشته شود.

2- وجود اسناد و مدارک
علاقمندی مدیران صنعت قند زمینه انتقال بیش ازپانصد هزار برگ سند به مرکز اسناد آستان قدس را فراهم ساخت. مهمترین موضوعات این اسناد عبارتند از: نخستین قراردادهای کشاورزی، مکاتبات مختلف در زمینه صنعت قند، گزارش‏های کشاورزی، حوادث، حقوق و دستمزد کارگران در دوره‏های مختلف، مراحل توسعه کارخانه، اسناد پرسنلی، گزارش‏های کارشناسان، میزان تحویل چغندر، حضور کارشناسان خارجی و گزارش فعالیت آن‏ها و...

3- قرارگرفتن کارخانه در درون شهر مشهد
توسعه شهر مشهد و قرار گرفتن این واحد صنعتی درداخل شهرموجب شد تا بررسی این کارخانه و نقش کارخانجات قند درتوسعه مناطق پیرامون مشهد پرداخته شود.

4- اشتغال بکارتعداد زیادی از کارگران مشهدی در این کارخانه

5- ثبت تاریخ و خاطرات کارکنان این کارخانه برای بیان هویت شهر مشهد

6- نقش کارخانه در توسعه شهری

7- جایگاه اقتصادی کارخانه در عرصه قند و شکرکشور

8- اثرات اجتماعی کارخانه در شهر مشهد

9- ثبت تاریخ موسسات اقتصادی آستان قدس رضوی بعنوان بخشی از اهداف تاریخ شفاهی

ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
پی نوشت ها
1.مصاحبه با مهندس علیرضا اشرف از مدیران صنعت قند در گذشته 20/8/1389
2.مصاحبه با محمد مهری مسئول کشاورزی کارخانه قند آبکوه 15/12/1389
3.تاریخ موسسات تمدنی جدید در ایران .ج3.ص351
4. اسناد و مدارک بایگانی کارخانه قند آبکوه
5. مصاحبه با آقای عباس بهمن نژاد از دستیاران دکتر شیخ 10/9/1389
۶. یادی از دکتر مرتضی شیخ پزشک محبوب خانواده های مشهدی (روزنامه خراسان ،شماره 930،سه شنبه 7 مهر1369 ،ص 7

غلامرضا آذری خاکستر
پژوهشگر تاریخ شفاهی