نام کتاب: صد سال سینما در مشهد
نگارش و پژوهش: حسین پورحسین
مشهد، توس گستر، زمستان 1389

حوزه هنری خراسان اولین کتاب درباره تاریخ سینمای مشهد را در زمستان 1389 با قلم حسین پورحسین، پژوهشگر تاریخ سینما در 320صفحه مصور و با قیمت 70 هزار ریال منتشر کرد.
سید جواد رفائی در مقدمه کتاب از پژوهش گسترده نویسنده برای تالیف این اثر گفته است: این کتاب مزبور می‌باشد.این کتاب حاصل 40 سال پژوهش حسین پورحسین در اسناد و پژوهش‌های مربوط به سینما است. رئیس حوزه هنری خراسان با نگاهی به تاریخ مختصر سینما در ارتباط با اولین‌ها در عرصه سینما چنین نوشته است: "اگر چه اولین سینما را تهرانی‌ها به نام خود سند زده اند اما نباید از یاد برد که سابقه بهره گیری از هنر سینما در مشهد با دایر شدن تالاراعتبار السلطنه به بیش از صد سال می رسد. اگر تهرانی‌ها در پشت مغازه آنتیک فروشی میرزا ابراهیم خان صحاف باشی با سینما آشنا شدند و شاه قاجار نام خود را به عنوان وارد کننده ابزار سینما در تاریخ به ثبت رسانید مشهدی‌ها هم در تاریخ سینمای ایران جایگاهی ویژه دارند. آوانس اوگانیانس اولین کسی بود که از مشهد به تهران رفت و در آنجا اولین فیلم ایرانی را با نام آبی و رابی ساخت.(ص6)"
نویسنده صد سال سینما در مشهد از جمله پژوهشگران و علاقمندان به هنر سینما است که بخش اعظمی‌از عمرش را صرف کار سینما و روزنامه نگاری نموده است. ابتدای کتاب ادعا شده است که صدسال سینما در مشهد از نگاه تماشاگران سینما تدوین شده و در آن از واژه نگاری‌‌های ژورنالیستی پرهیز شده است. کتاب نثری کاملا ژورنالیستی و غیر آکادمیک دارد. بخش زیادی از صد سال سینما در مشهد، در سال 1378 با عنوان "پرسه در ایام، با سینما از گذشته تا امروز" نگارش و گفت‌وگوی حسین پورحسین، تنظیم :ح.ن.شریف درهفته نامه شهرآرا منتشر شد. بخش یادشده در 20 قسمت تنظیم و منتشر شد. البته قبل از اینکه آقای پورحسین اقدام به انتشار این سلسله گفتارها درباره سینمای مشهد کنند، آقای شریف مجموعه مقالاتی با عنوان «70سال سینما در مشهد، تاریخچه ای ازورود سینما به مشهد» در هفته نامه شهرآرا صفحه فانوس خیال منتشر کرده بودند. این مطالب تا حدی متفاوت از پژوهش آقای پور حسین است. زیرا طبق آن مطالب، اولین سینما مشهد توسط آوانف در محل تالار اعتبارالسلطنه بنا شد که مردم آن را شهر فرنگ متحرک می‌نامیدند و دومین سینما هم به نام شاهرضا در خیابان آزادی تو سط آوانف تاسیس شد (هفته نامه شهر آرا.18خرداد 1378) در حالی که در کتاب صد سال سینما درمشهد مطالبی که آقای شریف در ارتباط با هفتاد سال سینما در مشهد منتشر کرده است، تا حدودی متفاوت و غیر مستند جلوه می‌کند. پورحسین با آوردن گفت‌وگوها و برخی اسناد تالار اعتبارالسلطنه، از آن به‌عنوان نخستین سینما مشهد یاد می‌کند که شخصی بنام موسی خان اعتبارالسلطنه آن را تاسیس کرده است.
دقت در این موضوع سبب می‌شود با شخصیت آوانف بیشتر آشنا شویم. بنابر اطلاعات مندرج در کتاب صد سال سینما در مشهد آوانف همان آوانس اوگانیانس است، که در مشهد مدت‌ها به کار سینما مشغول بوده است بعدها به تهران می‌رود و اولین فیلم ایرانی با نام آبی و رابی کارگردانی و فیلمبرداری می‌کند. یکی از نکات مهم در کتاب صد سال سینما در مشهد تاکید بر مشهدی بودن آوانس اوگانیانس (اولین فیلمبردار، فیلم‌نامه نویس، تدوین گر و مدرس سینما با تاسیس مدرسه آرتیستی در تهران) است که در این باره سندی نیز شده است.(ص20)
در برخی موارد تاریخ‌های ذکر شده در کتاب صد سال سینما در مشهد متفاوت از دیگر کتاب ها یا مطالب منتشر شده است.جمال امید نویسنده تاریخ سینمای ایران تاریخ تاسیس سینما ملی در مشهد را 1304 ذکر کرده است، در حالی که آقای پورحسین سال 1305 را صحیح دانسته است.(ص15) به نظر می‌رسد نویسنده کتاب درتعیین سال تاسیس سینما‌های مشهد وسواس و دقت کافی نداشته است. در جای دیگر تاریخ افتتاح سینما کریستال 1335 ذکر شده است در حالی که روزنامه خراسان در 10/12/1334 از افتتاح و سخنرانی آقای پطروسیان مدیر سینما خبر داده است.(ص152) در جای دیگر نویسنده از تماشاخانهنادری به‌عنوان سالن سینما یاد کرده است در حالی که منابع منتشر شده دیگر(روزنامه اطلاعات 1308 و نامه فرهنگ 1332) نشان می‌دهند که در آنجا تئاتر اجرا می‌شده است. درباره سینما شاهرضا اسناد و مدارکی وجود دارد که دور از دید نویسنده کتاب بوده است. طبق این اسناد در خیابان شاهرضا، سینمایی وجود داشته است که شخصی بنام آکانوف(اوغانف) در سال 1309 آن را تاسیس می‌کند. بنابر اطلاعات یک سند فردی به نام نصیر بکوف(قراباغی) ضمن اعتراض و شکایت از آستان قدس رضوی خواستار توجه به خرابی دیوار منزلش در پی ساخت این سینما می‌شود. در بهار 1313اوغانف آنجا را تخلیه می‌کند و این محل به اداره دخانیات با ماهی 4صدریال اجاره داده می‌شود. در همین زمان شخصی به نام ابراهیم علی زاده که خود را موسس سینما ملی مشهد معرفی کرده خواستار اجاره آن محل می‌شود ولی چون ملک قبلاً به اداره دخانیات اجاره داده شده، به درخواست وی رسیدگی نمی‌شود. طبق این اسناد سیما شاهرضا از سال 1309 دایر بوده است و در اوایل 1313 این سینما تغییر کاربری داده و به انبار تبدیل می‌شود.
کتاب صد سال سینما در مشهد برای عموم نوشته شده است و با آنکه نویسنده تلاش کرده تا کتابی مستند ارائه دهد لیکن به‌خاطر نداشتن ارجاع به منابع تا حدی از اعتبار آن کاسته شده است. چیدمان عکس‌ها و اسناد نشان می‌دهند کتاب، حالت ژورنالیستی دارد و رویکرد نویسنده علمی‌نبوده است.
در این کتاب، خواننده با نخستین سینماها و افرادی که تلاش کرده اند تا سینما در مشهد پابگیرد آشنا خواهد شد و ضمن آن نیز از تاریخ 30 سالن سینما در مشهد، موسسان، محل سینما و فیلم‌های نمایش داده شده در طول یکصد سال گذشته آگاه می‌شوند.

مهمترین مزیت کتاب صد سال سینما در مشهد استفاده از منابع کتبی و شفاهی است که مهمترین آنها را می‌توان به شرح زیر ذکر کرد:
1- اسناد و مدارک: استفاده از اسناد و مدارک موجود دربایگانی سازمان اسناد و کتابخانه ملی جمهوری اسلامی‌ایران، مرکز اسنادآستان قدس رضوی، اداره کل فرهنگ و ارشاد اسلامی‌خراسان، اسناد شخصی و. ...
2- عکس‌ها و آگهی‌های سینمایی: در این کتاب بسیاری از آگهی‌های سینما‌ها قبل از انقلاب از لابلای روزنامه‌ها جمع آوری و منتشر شده است.
3- روزنامه‌ها و مجلات: مهمترین روزنامه‌هاو مجلاتی که در این پژوهش مورد استناد قرار گرفته اند عبارتند از:مجله ترقی،روزنامه آفتاب شرق، روزنامه اطلاعات وروزنامه خراسان.
4- گفت‌وگوها: تعدادی از افرادی که برای تدوین ازاطلاعات آنها استفاده شده است عبارتند از:جعفر نراقی،اصغر شکوهی،خانم آنا داوودیان،وارطان دانیال پطروسیان، سید عبدالرضا ازغدی، غلامرضا ذوقیان، میرزا ابراهیم میرفندرسکی، غلامرضا ذوقیان، سید محمد بوستانی سروش، فریدون ظهیری، سهراب سرابی، حسین عدالتی، حسین گلچین، احمد قفلی و...
5- کتاب‌های تاریخ سینما :برخی از کتاب‌هایی که نویسنده به آنها استناد کرده عبارتند از:
تاریخ سینمای ایران تالیف مسعود مهرابی،فرهنگ سینمای ایران :حمید شعاعی،تاریخ سینمای ایران جمال امید، سی سال پشت صحنه تئاتر:اصغر میرخدیوی.
نویسنده کتاب صد سال سینما در مشهد تلاش می‌کند تاریخ تاسیس سالن‌های سینما در مشهد ارائه دهد. اگر در تدوین این اثر دقت بیشتری می‌شد، قطعا می‌توانست جامع ترین کتاب در مورد تاریخ سینما مشهد باشد. شایسته است درچاپ دوم نویسنده به این مسئله توجه کند. کیفیت نامطلوب عکس‌‌های بکار رفته در کتاب و اسناد ناخوانا باعث می‌شود تلاشی که نویسنده طی سالیان گذشته چندان دیده نشود.
نویسنده کتاب به نحوه ورود صنعت سینما در مشهد اشاره ندارد و فقط به سالن‌های سینما، موسسان آن و فیلم‌های نمایش داده شده اشاره می‌کند. نگاه نویسنده تحلیلی نیست و اثرات سینما بر مردم و آشنایی آنها با این صنعت تغییرات و اثرات قابل توجه ناشی از آن در مشهد بررسی نشده است.

یکی از موضوعات از قلم افتاده درباره سینما در مشهد تبلیغات کنسولگری‌های خارجی در مشهد با استفاده از نمایش فیلم است که دور از دید محقق کتاب صد سال سینما مانده است. ابا شروع جنگ جهانی دوم و حضور متفقین در شهریور 1320 کنسولگری انگلیس و شوروی در مشهد اقدام به نمایش فیلم نمودند. معمولا فیلم‌هایی که توسط کنسولگری بریتانیا در سینما‌های مشهد به نمایشدر می‌آمد توسط اداره کل اطلاعات سفارت بریتانیا در تهران انتخاب نشده و سپس در اختیار کنسولگری مشهد قرار می‌گرفتند. این فیلمها در واقع نشان‌دهنده قدرت رزمی‌و جنگی متفقین بودند. (زمانه سال پنجم، شماره 43 فروردین 1385.ص25) حتی انگلیسی‌ها برای مکان‌های که سینما نداشت اقدام به راه اندازی سینما سیار کردند. از طرف دیگر روس‌ها هم بیکار نبودند و با نمایش فیلم‌های متنوع بازار سینما را در مشهد داغ نموده بودند. فیلم لنین در اکتبر، یک شب ماه مه و. . . از فیلم‌هایی بودند که روسها در سینما دیده‌بان مشهد به نمایش گذاشتند.

از نکات قابل تامل درباره کتاب صد سال سینما در مشهد به موارد زیر نیز می‌توان اشاره کرد:
1- اغلب مؤسسان سینما‌های مشهد ارامنه و یا مهاجران غیر مشهد ی بوده‌اند.
2- از نکات قابل توجه که نویسنده هم بر آن تاکید کرده است،نحوه تعطیلی برخی از سینما‌ها در شهر مشهد بوده است.به نظر آقای پورحسین برخی از سینماها بخاطر نزدیکی به حرم مطهر و با اعتراض روحانیون و کسبه مواجه می‌شدند. سینماهای قدیمی‌مشهد در خیابان ارگ که یکی از محلات مدرن مشهد دور از حرم مطهر بوده و یهودی‌ها، مسیحی‌ها و مهاجران در اطراف آن سکونت داشته‌اند، گرد هم قرار گرفته‌اند.
3- گفت‌وگو‌های تاریخ‌ساز بخش بزرگی از کتاب صد سال سینما در مشهد را تشکیل می‌دهند نویسنده با بهره از اطلاعات افرادی که در سینما‌های مشهد فعال بوده اند و مرور خاطرات آنها توانسته است تحقیقی ارزنده جمع آوری کند. آنچه سبب شده تا این کتاب متمایز باشد و حاوی نکات جدید در عرصه سینما‌های مشهد باشد گفت‌وگو‌هایی است که آقای پورحسین انجام داده است. به نظر میرسد این گفت‌وگوها ثبت نشده اند؛ یعنی به‌صورت مصاحبه انجام نشده‌اند و فقط برای برآوردن نیاز‌های پژوهشی نویسنده صورت گرفته‌اند. اگر این گفت‌وگوها به‌صورت کاست یا ویدئویی وجود داشته باشند، یکی از بهترین منابع تاریخ سینما در مشهد به حساب آمده و کمکی برای تقویت موزه سینما در مشهد خواهند بود.

غلامرضا آذری خاکستر