جست‌وجو در تاریخ

تحقیقات و پژوهش‌های ایرج افشار عرصه‌های وسیعی را شامل می‌گردد: تاریخ، ادبیات، ‌جغرافیا، کتاب‌شناسی و کتابداری، جمله‌نویسی، فهرست‌نگاری نسخ خطی و سفرنامه‌نویسی از اهم رشته‌هایی است که او فعالانه بدان می‌پرداخته و آثار جاویدانی از خود برجای نهاده است. می‌توان در برخی از این زمینه‌ها او را مبتکر و بنیادگذار به شمار آورد، از جمله در فهرست‌نگاری مقالات که پیش از تألیف و انتشار مجله نخست «فهرست مقالات فارسی» او نه کتابی در این رشته تألیف شده بود و نه ادبا و دانشمندان ایرانی آن را دانشی جداگانه به شمار می‌آوردند، چنانکه خود وی نوشته است؛ پس از تقدیم نسخه‌ای از جلد اول این کتاب که به بدیع‌الزمان فروزانفر، سرآمد استادان ادبیات معاصر، او چنین گفته بود که مگر در مجلات و نشریات هم مقاله قابل توجهی وجود دارد که وی زحمت فهرست‌نویسی آنها را بر خود هموار کرده است؟ غیر از فهرست‌نگاری مقالات، مجله‌نویسی به خصوص اختصاص صفحات اصلی مجله‌ای چون راهنمای کتاب به موضوع مهم نقد کتاب‌ها، مرهون ابتکار و توجه ویژه ایرج افشار به این شاخه از نقد علمی است که تا آن زمان تقریباً رشته‌ای مغفول در ایران بود. گو آنکه پیش از انتشار راهنمای کتاب، نشریات متعدد و جدی دیگری در دنیای مطبوعات همچون سخن و سینما و در حد کم اهمیت‌تر مهر و ارمغان پدید آمده بودند و با اینکه گاه در سخن و سینما، نقد کتاب‌ها دیده می‌شد و کسانی از صاحب‌نظران ـ البته به گونه‌ای مختصرتر ـ به نقد برخی آثار جدیدالانتشار می‌پرداختند، اما نقد جدی و اساسی کتاب در ایران از روزی آغاز شد که مجله راهنمای کتاب از فروردین سال 1337 شروع به انتشار کرد و به سبب توجه ویژه مدیر آن ایرج افشار، بخش عمده و اصلی مجله به نقد کتاب اختصاص پیدا کرد. راهنمای کتاب در عصر خود نشریه‌ای اثرگذار بود، طبعاً در هرجا و هر کشوری که اهل قلم و پدیدآورندگان کتاب مشاهده کنند که نشریه‌ای، ویژه نقد آثار آنان وجود دارد در تألیف و تصنیف و نگارش کتاب‌هایشان، ملاحظات بیشتری را مراعات خواهند کرد، چنانکه در دورة 21 ساله انتشار این مجله، مقالات بسیار مؤثری در نقد برخی کتاب‌های مهم نوشته شده و صاحبان این نوشته‌ها هرچند گاه به سختی برافروخته شده و به پاسخ‌گویی پرداختند، لیکن در مجموع تأثیر بسیار مثبتی حتی بر روی نویسندگان معترض نیز داشته است. نمونه‌های متعدد این نقدها را می‌توان در دورة راهنمای کتاب که اخیراً تجدید چاپ شده ملاحظه کرد.
  
چنانکه اشاره شد قلمرو دانش‌هایی که افشار بدان پرداخته بسیار وسیع و متنوع است، در این‌جا ما صرفاً به دو رشته از زمینه‌های پرشمار مورد علاقه وی که در آنها تتبعات وسیع داشته و آثاری منتشر کرده می‌پردازیم. نخست پژوهش و تحقیق پیرامون شهرها، روستاها و ولایات ایران و دوم تحقیق در تاریخ دورة‌ قاجار تا عصر مشروطه، تحقیقات و آثار مربوط به عصر مشروطه تا دوران معاصر وی نیز فراوان است و محتاج بررسی جداگانه دیگری است. ایرج افشار از جوانی پژوهش در تاریخ شهرها و نقاط دوردست را با تحقیق در تاریخ شهر یزد و حومه آن آغاز کرد، یزد زادگاه نیاکان افشار بود و پدران و اجداد او خدمات زیادی به این شهر کرده بودند، هنوز هم عموزادگانش در آن منطقه وسیع کویری صاحب علائق زیادند و بیمارستان‌ها و بنیادهای خیریه برای استفاده عموم ساخته‌اند که بررسی و معرفی آنها مجال جداگانه‌ای می‌طلبد. البته افشار در سراسر زندگی به گوشه و کنار ایران به روستاها و شهرهای دوردست توجه نشان داده و یادداشت‌ها و مقالات متعدد پیرامون آنجاها نوشته و ضمن آن اطلاعات افراوانی درباره رودها، کوه‌ها، کوهسارها، راه‌ها، کویران و جنگل‌ها به دست داده. او به هر چیز و به هر کجا که نام ایران بر آن گذاشته شده بود سخت عشق می‌ورزید اما طبیعی است که به سبب انتساب به یزد، اطلاعات او از این ناحیه و سایر نواحی مرکزی ایران بیشتر باشد، چنانکه پس از تألیف کتاب مهم سه جلد یادگارهای یزد برای انجمن آثار ملی، او به تألیف کتابی همانند آن درباره آثار باستانی و تاریخی اردستان، نائین و خور بیابانک پرداخت و چون موفق به چاپ سراسر آن نشد ملخص آن را در کتاب «اردستان‌نامه» انتشار داد.
در حوزه یزدشناسی، مهم‌ترین آثار وی به این شرح است: 1ـ تصحیح و مقدمه و تعلیقات تاریخ یزد، ‌کهن‌ترین کتاب راجع به یزد اثر جعفربن محمدبن جعفر یزدی که چاپ اول آن در سال 1338 انتشار یافت. 2ـ تاریخ جدید یزد نوشته احمدبن حسین کاتب، چاپ اول 1345 ش. 3ـ جامع مفیدی تألیف محمد مفید مستوفی بافقی، مورخ برجسته عصر صفوی جلد اول و سوم، 1340 ش؛ جلد دوم این کتاب مفقود بود، اما بعدها افشار قسمتی از این جلد را هم به دست آورد و در مجله فرهنگ ایران‌زمین به چاپ رساند. 4ـ رسالة موقوفات یزد، از عبدالوهاب طراز، این رساله که متضمن اطلاعات تاریخی و جغرافیایی متعدد است در سال 1349 در نشریه فرهنگ ایران‌زمین چاپ شده است. 5ـ تذکره جلالی (بخش تاریخ یزد) از عبدالغفور طاهری، در سال 1343 در فرهنگ ایران‌زمین انتشار یافته است. 6ـ اوقاف رشیدی در یزد، 1349 ش. 7ـ جامع جعفری تألیف طرب نائینی در عصر نادر شاه این کتاب یکی از مفصل‌ترین آثار در تاریخ و جغرافیای شهر یزد و پیرامون آن است و با تصحیحات و تعلیقات افشار توسط انجمن آثار ملی به چاپ رسیده است. 8ـ جامع‌الخیرات، وقف‌نامه رکن‌الدین حسین یزدی (چاپ اول 1349). 9ـ یزد در ا سناد امین‌الضرب، با همکاری دکتر اصغر مهدوی، کتابی که متضمن اسناد بدیع و بسیار ارزنده است و برای نگارش تاریخ اقتصاد و تجارت ایران در دوره قاجار از منابع دست اول شمرده می‌شود. 10ـ واژه‌نامه یزدی، این کتاب که تألیف افشار است، به کوش محمدرضا محمدی به چاپ رسیده است. 11ـ یزدنامه، مجموعه مقالات تحقیقی است که افشار طی سالیان در باب یزد نوشته و دو مجلد آن تاکنون به چاپ رسیده و مجلد سوم هم‌اکنون زیر چاپ است. 12ـ یادگارهای یزد در سه جلد مهمترین و مفصل‌ترین کتاب افشار درباره یزد است و کامل‌ترین اثر در باب شناسایی آثار باستانی و تاریخی شهر یزد و شهرها و شهرک‌ها و روستاهای پیرامون آن که امروزه استان یزد را تشکیل می‌دهند، افشار سالیان متمادی با انجام سفرهای متعدد و جست‌وجو در متون برای تألیف آن رنج برده و تصاویر متعددی هم در این سفرها گرد آورده که در انتهای مجلد آخر کتاب درج گردیده است، این کتاب به سفارش انجمن آثار ملی وقت تألیف شده و در سال‌های اخیر تجدید چاپ شده است.
به غیر از یزد، افشار چندین جلد کتاب مهم در تاریخ و جغرافیای مناطق دیگر ایران تصحیح و مقدمه‌نویسی و یا تألیف کرده که اهم آنها ـ به غیر از سفرنامه‌ها ـ به شرح زیر است: 1ـ مسالک و ممالک ابواسحاق اصطخری، ترجمه قدیم فارسی چاپ سال 1340 توسط بنگاه ترجمه و نشر کتاب، این کتاب حاوی چندین نقشه جغرافیایی کهن از ایران و جهان است. 2ـ ممالک و مسالک، ترجمه‌ای دیگر به فارسی از کتاب اصطخری، با ترجمه محمدبن اسعدبن عبدالله تستری، بنیاد موقوفات دکتر افشار آن را انتشار داده است. 3ـ سمریه و قندیه، دو رساله در مزارات شهر سمرقند که نخستین‌بار افشار آن را تصحیح و در سال 1331 در جوانی به طبع رسانده و پس از آن چندبار دیگر به تکمیل مقدمه و تعلیقات آن پرداخته و سپس با اضافات منتشر کرده است. 4ـ تاریخ مختصر اصفهان اثر ندیم‌الملک. 5ـ جغرافیای بلوچستان،‌ تهران، 1368 ش. 6ـ جاجرود‌نامه، از آثار مختصر جغرافیایی عصر قاجار. 7ـ فارس در ریاض الفردوس، از محمد میرک حسینی، 8ـ کتابچه حالت سیستان از میرزا محمدجعفر قاجار.
او پس از یزد، علاقه ویژه‌ای به تاریخ شهر کارشان و روستاهای اطراف آن داشت و در باب آن چند اثر مهم انتشار داد از جمله: 8ـ تاریخ کاشان اثر عبدالرحیم ضرابی کاشانی که همراه با تعلیقات و توضیحات مفصل اوست، در چاپ دوم یادداشت‌های اللهیار صالح هم بدان افزوده شده است. 9ـ جغرافیای کاشان از ملک‌المورخین سپهر. وی نواده مؤلف ناسخ‌التواریخ و از دانشمندان عصر مظفرالدین شاه بوده است. 10ـ چراغان، جغرافیای قصبه بیدگل کاشان، از محمدرضا وصاف، که در سال 1357 آن را تصحیح و منتشر کرده است. بعضی‌ها انتقاد کرده‌اند که برخی از این آثار ناقد توضیحات و یا مقدمه مفصل است، در پاسخ باید گفت که خیلی از این نوشته‌ها نیازی به تعلیقات مفصل نداشته‌اند، صرف معرفی و نشر آثار برای استفاده محققان ضروری بوده است.
  
مقوله دیگر مورد علاقه افشار که پژوهش‌های گسترده‌ای در آن حوزه انجام داده تاریخ عصر قاجار است. آثاری که او در خصوص این دوره تاریخی مهم ایران انتشار داده پرشمار است و می‌توان گفت وی معتبرترین نوشته‌های این دوره را در حقیقت کشف و شناسانده است، او برخلاف بیشتر پژوهشگران و علاقه‌مندان تاریخ این دوره به دنبال آثار معروف نبوده است. بلکه معیار او در تشخیص این کتاب‌ها و رسالات، بیشتر شیوة نگرش نویسندة کتاب و توجه او به مباحث اجتماعی و اقتصادی و فرهنگی و اطلاعات وی از شیوة زندگانی مردم آن عصر بوده است، طبعاً بیشتر مورخان دوره قاجار همانند پیشینیان خود به دنبال گزارش وقایع سیاسی و ثبت و ضبط جزئیات آن بوده‌اند. چنانکه کتاب‌های مشهور تاریخی این عصر چون روضه‌الصفای ناصری،‌ ناسخ‌التواریخ قاجاریه، تاریخ محمدی و مآثر سلطانیه همه گزارش جنگ‌ها و حوادث سیاسی و حوادث مربوط به پادشاهان قاجار است و در آن به مسائل و مباحث دیگر توجه نشان نداده‌اند، اما در خیلی از رسالات و کتاب‌های کوچک که مورد توجه و علاقه استاد افشار قرار گرفته، ملاحظه می‌شود که به این نکات پرداخته شده و نویسندگان آنها، اطلاعات تازه و منحصری را در آثار خود ضبط کرده‌اند. افشار همواره با این طرز نگاه به دنبال یافتن کتاب‌ها و رسالات این چنینی بوده است. اما مهم‌ترین کتاب مربوط به دورة‌ قاجار که او انتشار داده «روزنامة خاطرات اعتمادالسلطنه» است. این کتاب خاطراتی است که آن را پنهانی، محمدحسن خان اعتمادالسلطنه وزیر انطباعات و همنشین روزانه ناصرالدین شاه نوشته و شاید بتوان گفت مهم‌ترین کتاب برای نگارش تاریخ طولانی عصر ناصرالدین شاه است. وی برای این کتاب مقدمه‌ای مفصل فراهم آورد و چون چاپ اول آن را انتشار داد منتقدان و تاریخ‌شناسان نقدهایی پیرامون آن نوشتند. در چاپ‌های دیگر، افشار این نقدها را به کتاب افزوده است، برخی کتاب‌های دیگر مربوط به این دوره به شرح زیر است: 1ـ میرزا تقی خان امیرکبیر، این کتاب حاصل گردآوری یادداشت‌های روان‌شاد عباس اقبال آشتیانی است که افشار آن را به کوشش دانشگاه تهران منتشر کرد. 2ـ اسناد و مدارک چاپ نشده سیدجمال‌الدین اسدآبادی با همکاری دکتر اصغر مهدوی. 3ـ چهل سال تاریخ ایران، تصحیح و تعلیق و مقدمه‌نویسی کتاب مآثر و الآثار محمدحسن خان اعتمادالسلطنه. 4ـ منتخب‌التواریخ، تاریخ دورة‌ مظفرالدین شاه اثر صدیق‌الممالک شیبانی. 5ـ قانون قزوینی، رساله‌ای در انتقاد از اوضاع سیاسی و اجتماعی ایران در عصر ناصری. 6ـ ده‌ها رساله‌ و کتابچه دیگر که برای اطلاع بر اسامی و موضوع آنها باید به فهرست تفصیلی آثار افشار مراجعه کرد.
ایرج افشار به سبب آشنایی دیرین با فرزندان رجال سیاسی و شخصیت‌های عهد قاجار به بسیاری از نوشته‌ها و خاطرات آنها دست یافته و با امانت کامل آنها را انتشار داد. این کسان نیز او را امین‌ترین و مناسب‌ترین فرد برای سپردن منابع و نوشته‌های خطی خود می‌دانستند، به این ترتیب خاطرات و یادداشت‌های دست اول کسانی از این گروه را نیز افشار برای نخستین‌بار معرفی کرده و انتشار داده است. غیر از این کتاب‌ها و مقاله‌هایی که خود ویژه این دوره مهم تاریخ ایران نوشته و منتشر کرده، افشار دبیری و سرپرستی چند مجموعه مهم مربوط به این عصر را که توسط مؤسسات انتشارات بنیادگذاری شده برعهده گرفته بود، از جمله می‌توان به دبیری مجموعه «تدوین و نشر متون و اسناد فارسی دورة قاجار» اشاره کرد که مؤسسه فرانکلین در سال 1348 آن را تأسیس کرده بود و زیر نظر افشار قرار داشت و چند اثر مهم در ضمن این مجموعه به چاپ رسید، هدف آن بود که برای آسان کردن کار محققان و تاریخ‌نویسان سال‌های آینده و به منظور کمک به روشن شدن تاریخ اجتماعی و سیاسی دوره قاجار قبل از مشروطیت، یک سلسله متن‌ها و کتاب‌های مختلف آن دوره اعم از خاطرات، سفرنامه‌ها، یادداشت‌های روزانه،‌ مکاتبات و اسناد به چاپ برسد. در توضیحی که در باب آثار مشمول این طرح ذکر شد به این نکته هم اشاره شده بود که این آثار باید بین سال‌های 1224 تا 1324 ق تألیف و نگارش یافته باشد. افشار خود مقدمه‌ای کلی هم برای آنها نوشته بود. افشار در سال‌های اخیر به بازبینی متم مهم روزنامه خاطرات اعتمادالسلطنه پرداخت و یادداشت‌های دیگری برای آن فراهم آورد و آن را همراه با عنوان‌بندی‌های جدید و تصحیح اغلاط موجود به دست ناشر سپرد، امید است انتشارات امیرکبیر هرچه زودتر این ویرایش جدید را انتشار دهد.

سیدعلی آل‌داود

منبع: مهرنامه، شماره 11، اردیبهشت 1390، ص 208