■ سرگذشت بازار بزرگ تهران، بازارها و بازارچه‌هاي پيراموني آن در دويست سال اخير
■ پژوهش گروهي بنياد ايران‌شناسي
■ طرح، مقدمه، بررسي و تدوين نهايي: دكتر حسن حبيبي
■ مدير طرح: دكتر شهرام يوسفي فر
■ تهران، بنياد ايران‌شناسي؛ چاپ اول 1389، تعداد صفحات: 366

در فرهنگ و زبان فارسی، بازار یکی از اصطلاحات پرمعنی به شمار می رود. اين واژه در پهلوي واكار، در پارسي باستان آباكاري به معني محل اجتماع، محل خريد و فروش كالا و خوراك و پوشاك، دو رسته از دكان‌هاي در برابر يكديگركه غالبا سقفي آن دو دسته را به يكديگر مي پيوندد، ميدان داد وستد و دست آخر كوي سوداگران است (1). همچنين آن را مي‌توان در توصیف يك مكان، يك اقتصاد، يك روش زندگي، يك طبقه و نمادي از حيات اسلامي يا خاورميانه‌اي به‌كار برد. این نقشها و ابعاد متعدد، سرنخ موضوعات متعددی را برای محققان معماري، مردم‌شناسي، اقتصادي، جامعه‌شناسي، تاريخ و سياست فراهم كرده است(2)  و مهمتر اینکه در همه‌ی شهرها به خصوص شهرهاي سنتي اين مكان قلب شهر را تشكيل مي‌دهد.
حتی اگر پیشینه تاریخی پیش از اسلام را کنار بگذاریم، بازار در تمدن و فرهنگ اسلامي و به طور کلی در تمدن و فرهنگ ايراني گستره نسبتا وسیعی از واژه ها و معانی را در بر می گیرد. شناخت جامعه تاریخی ایران، بدون مطالعه بازار و مسائل مرتبط با آن هیچ گاه پا را از لایه های سطحی فراتر نمی گذارد و یکی از شروط لازم محققین برای رسیدن به لایه های درونی جامعه ایران، شناخت بازار است. گرچه در کل هنوز هم سنجش نقادانه‌اي در مورد آن صورت نگرفته و در بسياري از مطالعات تخصصي، تعريف بازار همچنان در ابهام باقي مانده است.(3)
بازار بزرگ تهران از جمله بازارهاي مهم ايران می‌باشد كه در دو سده‌ی اخير نقش زيادي در تحولات سياسي ـ اجتماعي جامعه‌ی ايران به خصوص از دوره‌ی مشروطه به بعد داشته است. اين بازار با مساحت امروزی 105 هكتار و تردد روزانه حدود 400 هزار نفر، به مانند ديگر بازارهاي شهري ايران براساس الگوي كهن بازارهاي شرقي، مركز تجمع مراكز اقتصادي، اجتماعي و فرهنگي اصلي شهر بوده و هنوز هم مانند دوره قاجار و پهلوی، نقش مهمی در تحولات سیاسی و اجتماعی و فرهنگی جامعه شهری تهران دارد. (4)  بررسي سير تاريخي گسترش كالبدي شهر تهران نشان مي‌دهد از زماني كه بخش كوچكي از مجموعه‌ی بازار كنوني هسته‌ی اصلي آبادي و شهر بعدي تهران را تشكيل مي‌داد تا به امروز، شهر تهران بر محور استخوان بندي بازار رشد نموده است. با توجه به اين نياز اجتماعي و فرهنگي، بنياد ايران‌شناسي در طرحي مفصل از چند سال قبل به پژوهش در اين موضوع پرداخته كه ماحصل بخشی از آن در کتاب «بازار بزرگ تهران» برای اولین بار در هزار نسخه در سال 1389 روانه بازار نشر شد. كتاب بازار بزرگ تهران در 366 صفحه به صورت رنگي، در قطع رحلي به عنوان پژوهش گروهي بنياد ايران‌شناسي به مديريت دكتر شهرام يوسفي فر و با طرح، مقدمه، بررسي و تدوين نهايي دكتر حسن حبيبي رياست بنياد ايران‌شناسي منتشر شده است.
در اين كتاب دو بازار مهم پيراموني بازار تهران یعنی بازار تجريش و بازار حضرت عبدالعظيم(ع) نیز مستقلا مورد کنکاش قرار گرفته اند. اين دو بازار در گذشته با فاصله‌ی زيادي از شهر تهران و بازار بزرگ آن قرار داشته و از گستردگي و اهميت امروزي نيز برخوردار نبودند و عنوان بازارهاي محلي داشتند، اما پيوستگي‌هاي اقتصادي و اجتماعي بين آن ها و بازار بزرگ تهران برقرار بوده و هست. دركتاب حاضر هر يك از بازارها بر اساس الگويي مشابه مورد بررسي و مطالعه قرار گرفته‌اند. بازار بزرگ تهران به عنوان هسته‌ی مركزي و تاريخي شهر تهران، بازار تجريش هم در مركزيت محله قديمي تجريش مركز تاريخي شهرستان شميران و بازار حضرت عبدالعظيم نيز بخشي از بافت قديمي شهرري.
اين كتاب نخستين اثر از مجموعه بازارهاي سنتي ايران(5) است كه تهيه و تدوين آن توسط بنياد ايران‌شناسي و زير نظر دكتر حسن حبيبي، رئيس بنياد انجام شده است. پژوهش و تألیف درباره‌ی بازار بزرگ تهران و بازارها و بازارچه‌هاي پيراموني آن به عنوان يكي از بازارهاي ايران به همت و تلاش گروهي از پژوهشگران بنياد ايران‌شناسي در سال 1384 آغاز گرديده است. تيم تشكيل دهنده‌ی اين پژوهش شامل دوازده نفر بوده كه در چند بخش به صورت همزمان فعاليت داشته‌اند كه عبارتند از: مطالعات ميداني و مردم‌شناسي، تاريخ شفاهي، طراحي و ترسيم نقشه، مطالعات كتابخانه‌اي و آرشيوي و عكس برداري. 
كتاب بازار در هشت بخش و هر بخش به چند فصل و هر فصل بنا به اقتضاء موضوع به چند بهره و بند تقسيم شده است. شرح هر يك از بخش‌ها، فصل‌ها و اجزاء آن‌ها به شرح زير است.
دو مبحث آغازين كتاب كه حكم كليات كتاب را دارد به بيان هدف، موضوع و قلمرو و روش تحقيق وشيوه‌ی گردآوري اطلاعات و چگونگي تدوين كتاب پرداخته شده و بازار به عنوان يك تاسيس اجتماعي، فرهنگي و اقتصادي مورد تحليل و ارزيابي قرار گرفته است. همچنين بازار در عرصه‌ی مطالعات ايران‌شناسي، ساختار، عملكرد و ويژگي‌هاي بازار در ايران بررسي شده است.
بخش اول كتاب تحت عنوان كالبدهاي اصلي و فرعي بازار تهران و عناصر آن است. كالبد بازار شهر از اجزاي گوناگوني تشكيل می‌شود كه كاربري‌هاي اقتصادي، اجتماعي، فرهنگي و سياسي دارند.(6) 
فصل اول اين بخش به موضوع ساختار و ويژگي‌هاي عناصركالبدي بازار بزرگ تهران پرداخته است. اين فصل به بررسي نقش و عملكرد عناصر اقتصادي موجود در كالبد بازار بر اساس ويژگي‌هاي اقتصادي و كالبدي بازار تهران به عنوان يكي از بازارهاي نمونه در ايران مي پردازد (7) و به دو بهره تقسيم می‌شود. بهره‌ی اول روند شكل گيري ساختار كالبدي و عناصر اقتصادي بازار بزرگ تهران و در بهره‌ی دوم به ويژگي‌هاي ساختار كالبدي و فضايي بازار بزرگ تهران اشاره شده است. در فصل دوم اين بخش تقسيم‌بندي ‌عناصر اصلي اقتصادي ـ كالبدي بازار بزرگ تهران و تشريح ريخت و توصيف وضعيت اجزاء آن چون راسته‌هاي اصلي و فرعي، كاروانسراها و سراها، تيمچه‌ها، قيصريه، پاساژها، دالان‌ها، كوچه‌ها، انبارهاي كالا تا كوچكترين اجزاء اين كالبد، حجره و دكان صورت گرفته است. هر يك از اين عناصر در شش بند شامل تعريف، کاركرد، ويژگي‌ها، ريخت، معماري و در بند ششم نقش هريك از اين عناصر در بازار بزرگ تهران بررسي شده است. در اين راستا به معرفي و توصيف مكان‌هاي غيرتجاري در كالبد بازار نيز توجه شده است. همچنين براي توضيح هر يك از اين عناصر تصاويري نيز گنجانده شده است.
بخش دوم كتاب با عنوان سازمان اقتصادي و اجتماعي و نيروي انساني بازار بزرگ تهران به موضوع استمرار نظام اقتصادي و اجتماعي كهن بازار در روزگار كنوني اختصاص دارد. بازار بزرگ تهران به عنوان بخشي مهم در ساختار اقتصاد شهري و ملي ايران داري ماهيتي دوگانه در ساختار اقتصادي خود است: از يكسو عملكرد بازار بزرگ تهران همچنان بر اساس سازمان اقتصاد سنتي و گروه‌هاي شغلي و حرفه‌اي تعريف شده در آن است و از سوي ديگر خواه ناخواه مناسبات نوين را درون سازمان اقتصادي خود پذيرا شده است.(8) 
فصل اول بخش دوم به بيان ويژگي‌هاي سازمان اقتصادي بازار بزرگ تهران پرداخته است. موضوع بهره‌هاي اين فصل جايگاه اقتصادي بازار در شهر، بخش‌هاي اقتصادي(دولتي، عمومي و خصوصي) فعال در بازار، الگوهاي توزيع در بازار، شعاع عملكردي بازار در سطح شهر، فعاليت‌هاي اصلي بازار، عمليات پولي و نهادهاي مالي در بازار، حجم معاملات در بازار، الگوي قيمت گذاري در بازار، سازمان اقتصادي بازار بين حال و آينده به تشريح هر يك پرداخته شده است.
فصل دوم با عنوان عناوين و گروه بندي اصلي فعاليت‌هاي بازار بزرگ تهران به چند فصل، بهره و بند تقسيم شده است. بهره‌هاي اين فصل شامل گروه‌هاي فعال در نظام توزيع و داد وستد بازار و نوع فعاليت‌هاي آنان چون تاجر/ تجارت، عمده فروشان/ عمده فروشي، بنكدار/ بنكداري و خرده فروش‌ها/ خرده فروشي در درون بازار و ارتباطات آن‌ها با شبكه‌هاي توزيع كالا در خارج از كالبد بازار يا سطح شهر، گروه‌هاي واسطه‌اي در نظام توزيع بازار شامل دلال/ دلالي، حق العمل كار/ حق العمل كاري، بنكدار/ بنكداري، گروه‌هاي صراف/ صرافي، بانك / بانكداري، صندوق‌هاي قرض الحسنه و گروه‌هاي حاشيه‌اي در سازمان اقتصادي بازار شامل پيشه ور/ پيشه وري، شاگرد/ شاگردي، انباردار/ انبارداري، باربر/ باربري، تسمه كشي/ عدل بندي، دست فروش/ دست فروشي، همچنين به الگوي توزيع اصناف، سازمان آن، سلسله مراتب توزيع‌كنندگان كلي و جزئي در بازار تهران و برخي مفصل‌هاي فرعي آن چون دلالان و غيره اختصاص يافته است.
بخش سوم به موضوع نظام صنفي بازار بزرگ تهران اختصاص يافته است.
مطالب اين بخش در سه فصل ساماندهي شده است: فصل اول نظام صنفي كهن و جديد ايران بررسي شده و ضمن ارائه‌ی تعريفي از صنف، مروري بر ادوار حضور اصناف در تاريخ ايران، روابط دولت و اصناف در مقاطع قبل و بعد از پيروزي انقلاب وضعيت ديروز و امروز پيشه‌ها و حرف در بازار تهران به پيشينه‌ی صنف و اصناف در ايران و بازار تهران پرداخته شده و ضمن بررسي تحولات نظام صنفي در ايران و بازار تهران وضعيت كنوني نظام مشاغل و حرف در بازار تهران بررسي شده است.
فصل دوم با عنوان ديروز و امروز اصناف در بازار بزرگ تهران به بررسي پيشينه‌ی و عملكرد اصناف در بازار بزرگ تهران،گروه بندي فعاليت‌ها و وضعيت كنوني اصناف در بازار بزرگ تهران با استفاده از جدول پرداخته شده است.
بخش چهارم كتاب تك‌نگاري‌هايي است كه در سه فصل، هر كدام به موضوعي خاص از زندگي بازار بزرگ تهران اختصاص يافته است. در فصل اول چهل مكان تجاري ـ تاريخي كه در راسته‌ی اصلي بازار بزرگ تهران واقع شده‌ به صورت مختصر بررسي شده‌اند. راسته‌ی اصلي بازار بزرگ تهران نقش محور فرهنگي  ـ تاريخي را براي بازار و شهر تهران ايفا مي‌كند از اين رو مكان‌هاي مورد بررسي در اين فصل از هويت تاريخي، فرهنگي و اقتصادي مطرحي در فضاي كالبدي بازار تهران برخوردارند(9) . در بررسي هر يك از سراهاي مورد نظر شش بند قرار داده شده كه عبارتند از: وجه تسميه، موقعيت جغرافيايي، توصيف بنا، مشاغل، تجار و مالكيت.
در پايان فصل جانمايي هر يك از اين اماكن بازار تهران با ذكر نام هر يك در نقشه‌هاي تاريخي شهر تهران، شامل نقشه‌ی دارالخلافه‌ی تهران ترسيم موسيو كرشيش 1275ق و نقشه‌ی دارالخلافه‌ی تهران، ترسيم عبدالغفار نجم الدوله،1309ق، همچنين نقشه‌ی ترسيم شده در گروه بازار بنياد آمده است و براي آشنايي بيشتر خوانندگان و پژوهشگران حوزه‌ی بازار با كالبد فرسوده‌ی بازار تهران در اين فصل تصاويري منتخب از بخش‌هاي مختلف هر يك از سراها ارائه شده است.
در فصل دوم به وضعيت ديروز و امروز پنج صنف از اصناف قديمي در حال زوال و فعال در بازار تهران پرداخته شده است و. هدف آن نشان دادن تحول ساختاري و كاركردي چند صنف مهم در بازار بزرگ تهران است. اصناف منتخب شامل دو دسته متفاوت مي‌باشند:
الف ـ صنف‌هايي كه در گذشته از جايگاه و موقعيت مطرح و ارزشمندي نسبت به ديگر اصناف بازار بزرگ تهران برخوردار بوده‌ا‌ند. صنف‌هاي طلاساز و طلافروش، فرش فروش و صنف قماش از جمله اين گونه صنف‌ها می‌باشند كه در شرايط كنوني نيز در تداوم حضور پررنگ تاريخي خود از توانمندي‌ها و جايگاه موثري در مناسبات‌ اقتصادي ـ اجتماعي بازار بزرگ تهران برخوردارند.
ب ـ گروه ديگر صنف‌هايي كه در گذشته در بازار تهران از جايگاه اقتصادي ـ اجتماعي و حتي سياسي و فرهنگي درخوري برخوردار بوده‌اند، اما امروزه بنا به دگرگوني‌هاي اجتماعي كه در جامعه‌ی ايران روي داده است، به تدريج در حال خاموش شدن مي‌باشند. صنف‌هايي چون آهنگري و مسگري از اين نمونه صنف‌هاي موجود در بازار تهران به شمار مي‌روند که گذشته‌ی باشكوه و پراهميت‌شان گذر كرده و در حال زوال می‌باشند و امروزه به سختي قادر به مقاوت در برابر شرايط سخت بوده و نمي‌توانند از تعطيلي چند واحد باقيمانده مربوط به اين اصناف در بازار تهران ممانعت به عمل آورند.(10)
فصل سوم با عنوان بازارچه‌ها و گذرهاي شهر و بازار بزرگ تهران گزارشي توصيفي از وضعيت ديروز و امروز بازارچه‌ها و گذرهاي قديمي و كنوني شهر و بازار بزرگ تهران ارائه شده است. در اين فصل ويژگي‌هاي كلي و عمومي بازارچه‌هاي شهري در تهران و كاركردهاي پيشين و كنوني آن‌ها در بازار بزرگ و شهر تهران بررسي شده است. اين فصل به دو بهره‌ی بازارچه‌ها و گذرها تقسيم شده كه هر يك از چند بند شامل تعريف، ريخت، كاركردها، خصوصيات مشترك، بازارچه‌ها و گذرهاي تهران، اسامي و موقعيت هر يك و وضعيت كنوني آن تشكيل شده است. همچنين تصاويري از بازارچه‌هاي فعال قديمي شهر و بازار تهران ارائه شده است. در انتهاي فصل جانمايي بازارچه‌هاي قديمي شهر و بازار تهران با ذكر نام هر يك در نقشه‌هاي تاريخي شهر تهران، شامل نقشه‌ی دارالخلافه‌ی تهران ترسيم موسيو كرشيش 1275ق و نقشه‌ی دارالخلافه‌ی تهران، ترسيم عبدالغفار نجم الدوله،1309ق، همچنين نقشه‌ی ترسيم شده در گروه بازار بنياد آمده است.
نقشه‌هاي پهنه‌بندي مشاغل بازار بزرگ تهران در بخش پنجم كتاب آمده است. اين بخش به دو فصل تقسيم شده است.
فصل اول حكم مقدمه‌ی بخش را دارد. در اين فصل به اهميت آمارنامه‌ها و مشخصات دقيق انواع پيشه‌ها و مشاغل و چگونگي پراكندگي و مكان گزيني آن‌ها در درون فضاي بازار اشاره شده است. همچنين در اين فصل به بررسي مباحث روشي و نظري در تهيه‌ی نقشه‌هاي پراكندگي مشاغل و اماكن بازار تهران پرداخته شده است. ذكر چگونگي ترسيم نقشه‌ی بازار تهران و بارگذاري داده‌ها و اطلاعات مربوط به مشاغل و اماكن امكان استخراج نقشه‌هاي موضوعي متنوعي را فراهم آورد كه پردازش و تحليل اين نقشه‌ها چارچوب نظري فصل دوم را فراهم آورده است.   
عنوان فصل دوم نقشه‌هاي پهنه بندي و جداول مشاغل می‌باشد. در ابتداي فصل نقشه‌ی پهنه بندي بازار بزرگ تهران در مقياس 3000/1 آمده است. در اين نقشه محدوده‌ی هر پهنه به رنگ سفيد از ساير پهنه‌ها تفكيك شده است. همچنين كروكي عناصر كالبدي مانند سرا و يا پاساژ همراه با شبكه‌ی دسترسي‌هاي اصلي و فرعي، استخوان بندي و بافت كالبدي بازار را نمايش مي دهد. در اين نقشه علائم اماكن عمومي مانند مسجد و بانك مطابق راهنماي نقشه علائم گذاري شده است. نكته‌ی حائز اهميت اين كه در ابتداي فصل  جدول علائم نقشه ارائه شده تا به راحتي كاربري‌هاي اماكن، مفصل بندي هر بلوك، دسترسي‌هاي مهم و جزئي در آن منطقه را پيش روي خوانندگان قرار دهد. در ادامه اطلاعات هر پهنه شامل جداول و نمودارهاي مربوط به پراكندگي مشاغل و كاربري اماكن طبقات بازار بزرگ تهران به صورت مجزا و نقشه‌ی طبقه‌ی همكف بازار بزرگ تهران در قالب 57 پهنه(بلوك) ارائه شده است. در كنار هر يك از نقشه‌هاي مربوط به بلوك‌هاي بازار تهران جداول مختلفي كه نشان دهنده نوع مشاغل و حرف موجود در بلوك مزبور و نيز درصد فراواني وجدول 23 گروه شغلي به تفكيك طبقات آمده است. نمودارهاي دايره‌اي هر پهنه داده‌هاي جداول را به تفكيك كاربري‌هاي شغلي ارائه مي‌دهد.
گفتني است اطلاعات و داده‌هاي مربوط به مشاغل اين فصل بر اساس مطالعات ميداني بازار در سال 1385 تنظيم شده است.
بخش ششم با عنوان بازار تجريش يكي از بازارهاي فرعي بازار بزرگ تهران با استفاده از الگوي بازار بزرگ تهران مورد مطالعه و تحقيق قرار گرفته است.
اين بازار در گذشته از يك سو كاركردهاي مستقلي را به عنوان بازارچه خاص نواحي كوهستاني در منطقه شميرانات دارا بوده و از سوي ديگر تحت نفوذ اقتصادي بازار بزرگ تهران قرار داشته است. بخشي از بازاريان بازار تجريش كسب و كار خود را در فصل زمستان به بازار بزرگ تهران منتقل مي‌كردند و در ديگر ايام سال نيز بخشي از اقلام و كالاهاي مورد نياز خود را از بازار بزرگ تهران تأمین مي‌كردند.
اين بخش در قالب كليات و پنج فصل موقعيت شميران و تجريش، كالبد اصلي و فرعي بازار و عناصر مختلف آن، سازمان اقتصادي، اجتماعي و نيروي انساني بازار، نظام صنفي، كاركردهاي بازار تنظيم شده است. در انتها نيز نقشه‌ی ترسيمي بازار تجريش و عناصر كالبدي آن به تفكيك ارائه شده است.
بخش هفتم كتاب با عنوان بازار حضرت عبدالعظيم(ع) يكي ديگر از بازارهاي پيراموني بازار بزرگ تهران كه با استفاده از الگوي بازار تجريش مورد بررسي و تحقيق قرار گرفته است. بازار قديم شهرري (بازار عبدالعظيم كنوني) كه جزئي از مجموعه‌ی زيارتگاهي حضرت عبدالعظيم به شمار مي رود سال‌هاي متمادي به عنوان يك بازارچه جنبه‌ی كاملا محدود و زيارتي داشته است ولی امروزه كاركرد بازار شهري را پيدا كرده است. در دوره قاجار، اين بازار از طريق يكي از مسيرهاي ارتباطي شهر تهران و از طريق دروازه‌ی حضزت عبدالعظيم به مدخل اصلي بازار تهران متصل گرديد(11) .
اين بخش در پنج فصل تنظيم شده است. فصل اول موقعيت تاريخي شهرستان ري و شهرري، فصل دوم كالبدهاي اصلي و فرعي بازار و عناصر مختلف آن، كه در ابتدا ويژگي‌هاي كلي بازار ري به عنوان مقدمه و سپس عناصري چون مغازه، حجره، كاروانسرا، چهارسوق، كارگاه، انبار، پاساژ و ديگر مراكز خريد به عنوان عناصر اقتصادي و خدماتي بازار و در بهره‌اي ديگر عناصري چون حمام، قهوه‌خانه، سقاخانه و نيز امامزاده حضرت عبدالعظيم و مدرسه‌ی برهان عتيق به عنوان عناصر خدماتي، اجتماعي و فرهنگي بازار بررسي شده، فصل سوم با عنوان سازمان اقتصادي، اجتماعي و نيروي انساني بازار شهرري، فصل چهارم نظام صنفي و در فصل پنجم كاركردهاي گوناگون بازار ري تحت سه بهره‌ی كاركردهاي اقتصادي، ارتباطي و فرهنگي ـ اجتماعي بررسي شده است. در انتها نيز نقشه‌ی ترسيمي بازار حضرت عبدالعظيم و جانمايي اماكن و مشاغل در بازار شهرري بر اساس تصاوير هوايي و كروكي برداري بازار در سال 1388 ارائه شده است.
بخش هشتم كتاب با عنوان پيوست ها، در قالب چهار فصل مجموعه‌اي از اطلاعات و آگاهي‌هاي مهم در مورد عناصر كالبدي و نيروي انساني گذشته و امروز بازار تهران و غيره ساماندهي و ارائه شده است.
در فصل اول فهرست‌هاي چندگانه‌اي در پنج بهره گردآوري شده كه عبارتند از: بهره‌ی اول اسامي ديروز و امروز كاروانسراها و سراها در بازار تهران. اين بهره در قالب هشت بند فهرست اسامي كاروانسراها و سراها و تيمچه‌هاي واقع در محله قديم بازار تهران فهرست اسامي كنوني سراها و تيمچه‌هاي بازار تهران ارائه شده است. اطلاعات هر بند بر اساس گزارش سرشماري و آمارنامه‌هايي تنظيم شده كه در چند نوبت از شهر و بازار بزرگ تهران گردآوري شده‌اند. آخرين بند اين بهره حاوي اطلاعات ميداني مربوط به اماكن تجاري بازار تهران می‌باشد كه در سال 1387 توسط بنياد ايران‌شناسي گردآوري شده است.
بهره‌ی دوم با عنوان مشخصات كاروانسراها و سراهاي وقفي بازار تهران، اسمي كاروانسراهاي وقفي و موقوفات و واقفان آن‌ها در قالب جدول نشان داده شده است. بهره‌ی سوم اسامي ديروز و امروز مشاغل و حرف و اصناف در شهر و بازار بزرگ تهران به صورت آماري آمده است. بهره‌ی چهارم نام و نشان مساجد، امامزاده‌ها، تكيه‌ها و مدرسه‌ها در بازار بزرگ بزرگ تهران ذكر شده و در بهره‌ی پنجم فهرست اماكن عمومي وخدماتي در بازار بزرگ تهران ارائه شده است.
فصل دوم بخش هشتم، اسناد می‌باشد كه در سه بهره تنظيم شده است. بهره‌ی اول رونوشت تعدادي از اسناد بازار تهران، در بهره‌ی دوم رونوشتي از موقوفات بازار تجريش و در بهره‌ی سوم رونوشت موقوفات بازار حضرت عبدالعظيم، و در انتهاي هر بهره چند سند اصيل ارائه شده است.
در فصل سوم گاه شمار برخي از حوادث و وقايع و برخي اعلانات مهم بازار بزرگ تهران آمده است. آنچه در اين فصل به آن ها اشاره شده شامل نمونه‌اي از رخدادهايي بازار و جريان‌هاي مختلف اجتماعي، سياسي، اقتصادي و فرهنگي در جامعه بازار را در ادوار مختلف حيات آن بازتاب مي‌دهد. شرح وقايع منحصر به ذكر عنوان رخداد و موضوع كلي آن به همراه ذكر تاريخ و مآخذ رخداد است.
در فصل چهارم به برخي مقررات و قوانين مربوط به بازرگاني در ايران اشاره شده است. از آنجا كه ساز و كار بازاريان در گذشته بر اساس يك ساختار حقوقي مبتني بر منابع شرع استوار بوده و در كنار آن مقررات ويژه‌ی مجامع بازاري قواعد حقوقي بوده، لذا در جريان تعريف و استقرار نظام حقوقي نوين در ايران بخش مناسبات اقتصادي و به ويژه بازرگاني نيز مورد توجه بوده و قوانيني در اين رابطه به تصويب رسيده است.(12)  بخشي از اين قوانين كه مربوط به فعاليت بازرگانان و بازاريان و حيطه‌ی فعاليت آنان می‌باشد، در اين فصل براي آشنايي خوانندگان ذكر شده است.
نمايه‌ی كتاب بازار كه راهنماي پژوهشگران در دستيابي به اعلام می‌باشد در سه قسمت كلي اشخاص، اماكن و مشاغل تنظيم و در پايان فهرست كتاب‌شناسي تفصيلي منابع و مآخذ پژوهش تحت عناوين كتاب‌ها و مقالات، روزنامه‌ها و مصاحبه‌ها آمده است.

ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
 ۱- محمد دهخدا، لغتنامه دهخدا، حرف ب.
 ۲ - كتاب مقالات بازار بزرگ تهران ، گروه پژوهشي بازار ، ج1،  بنياد ايران‌شناسي، چاپ نشده، 1386، ص 11
  ۳- كتاب مقالات بازار بزرگ تهران، گروه پژوهشي بازار، ج1، پيشين، ص12
  ۴- پژوهش گروهي بنياد ايران‌شناسي، سرگذشت بازار بزرگ تهران، بازارها و بازارچه‌هاي پيرامون آن در دويست سال اخير، پيشين، ص16.
  ۵- پژوهش در بازار بزرگ تهران به عنوان الگوي جديدي در بازار‌شناسي بازارهاي ايراني  قلمداد می‌شود و قرار است اين الگو براي پژوهش ديگر بازارهاي ايران توسط شعب بنياد ايران‌شناسي به كار گرفته شود.
  ۶- همان، ص27
  ۷- همان، ص27
  ۸- همان، ص 49
  ۹- همان، ص 91
 ۱۰- همان، ص 151
 ۱۱- همان، ص 279
 ۱۲- همان، ص 338

حميدرضا آريان فر، پژوهشگر بنیاد ایران شناسی
تلخیص: احمدرضا امیری سامانی