تاریخنگاری نظامی و ملاحظات سیاسی (بررسی کتاب تاریخ لشکر خراسان)

اولین کتاب درباره لشکر خراسان در فروردین ماه 1390با عنوان "تاریخ لشکر خراسان از دوره صفویه تا انقلاب اسلامی" رونمایی و وارد بازار نشر شد. کتاب حاضر به قلم رامین رامین نژاد از نویسندگان نظامی و در تیراژ 1000نسخه توسط انتشارات آهنگ قلم با قیمت12000تومان منتشر شده است.

توجه به تاریخ نظامی به قلم نویسندگان نظامی موجب می شود کتاب‌هایی حاوی برخی ناگفته‌ها نوشته شوند. پیش از این نیز برخی نظامی‌ها کتاب‌هایی درباره تاریخ نظامی نوشته‌اند. این کتابها معمولاً بعد از وقوع برخی رخدادها نوشته شده‌اند. کتاب‌های تاریخ نظامی بخشی مهم و اثر گذار در تاریخ و تحولات ایران معاصر محسوب می‌شوند. اگر نویسندگان بدون ملاحظات سیاسی اقدام به نوشتن این گونه کتاب‌ها نمایند کمک ارزشمندی به تاریخ نظامی کرده‌اند. تا کنون نویسندگانی چون سپهبد امان الله جهانبانی با "سرباز ایرانی مفهوم آب و خاک" و ستوان ابوالحسن تفرشیان با "قیام افسران خراسان" و یا سرهنگ حیدرقلی بیگلری با "خاطرات یک سرباز" و دیگر نویسندگان نظامی نوعی تاریخ‌نگاری نظامی خاص را در این دسته از پژوهش‌های تاریخی رواج داده‌اند. سؤال اساسی این است، آیا نویسندگانی که تفکر نظامی‌گری دارند و ملاحظات درون سازمانی در نظر می‌گیرند، توانسته‌اند کتاب‌هایی بدون ابهام عرضه کنند؟ کتاب «تاریخ لشکر خراسان» که یک نوع پژوهش کتابخانه‌ای است در صدد است با جمع آوری اطلاعات از کتاب‌های گوناگون، مجموعه‌ای منسجم درباره لشکر خراسان ارائه دهد. این کتاب در پانزده فصل تنظیم شده و تاریخ لشکر خراسان را از دوران صفویه تا پیروزی انقلاب اسلامی در بر می‌گیرد.
فصل اول به پیشینه تاریخی و مطالبی چون قیام ابومسلم خراسانی، ورود مغولان به خراسان، واحدهای نظامی در دوره صفویه، سپاه نادر شاه افشار و تشکیلات نظامی خراسان در دوره قاجار اختصاص دارد.

فصل دوم به جنگ هرات و مرو، فصل سوم، به توپ بستن گنبد رضوی به ‌دست روس‌ها، فصل چهارم به تاسیس ژاندارمری خراسان و فصل پنجم، تاسیس لشکر نوین خراسان در سال 1300ش اختصاص یافته‌اند. قیام مسجد گوهرشاد، تهاجم روس‌ها به خراسان، شورش افسران توده‌ای لشکر خراسان، جنگ ظفار و انقلاب اسلامی در مشهد نیز دیگر مطالب مورد اشاره کتاب هستند.

بررسی بیطرفانه محتوای برخی از فصول این کتاب ضعف‌های آن را بیشتر نمایان می‌کند. برای مثال در این کتاب نقش لشکر خراسان در سه رویداد، مورد تحلیل تاریخی قرارمی گیرد:

نخستین رویداد، قیام خونین مسجد گوهرشاد در تیر ماه 1314 است. بعد از شهریور 1320 تعدادی از نظامیان و سربازانی که در جریان حمله به مردم درمسجد نقش داشتند، خاطرات خود از نقاط پوشیده این قیام را بیان کردند. در شهریور 1320 نیز لشکر خراسان نتوانست در مقابل روس‌ها مقاومت جدی داشته باشد و نظامیان با انداختن سلاح و تعویض لباس‌هایشان به نقاط دوردست گریختند. بعد از این حادثه نیز، بودند عده ای که حقایق شهریور 20 را بدون ملاحظات نوشتند.

نکته مهمی که در این کتاب وجود دارد این است که چرا نویسنده از کنار تاریخ لشکر خراسان در مقطع انقلاب اسلامی در مشهد می‌گذرد و فقط به مصاحبه هایی که در مطبوعات محلی در یکی دوسال اخیر به رویدادهای انقلاب در مشهد اختصاص یافته ارجاع می‌دهد. خبری از رازها و ناگفته‌های وقایع روزبه‌روز انقلاب از زبان نظامیان نیست. آنها حوادثی که در  مشهد اتفاق افتاده بازگو نکرده‌اند. برای مثال در 23مردادماه 1357 سرلشکر شهیر مطلق در هنگام برگزاری مراسم صبحگاه هدف گلوله یک افسر وظیفه بنام محمد رضا حافظ نیا قرار گرفت. از نوشته‌های نویسنده درباره این موضوع مشخص می شود که تحقیقی جامع در این باره انجام نشده است. هر چند نویسنده به اظهارات برخی از شاهدان عینی این واقعه استفاده کرده است. نویسنده در مصاحبه‌ای چند سطری با عامل ترور فرمانده لشکر نتوانسته است موضوع را مورد بررسی جدی قرار دهد. محقق کتاب لشکر خراسان حتی به‌دنبال اسناد این واقعه نبوده و تنها به خبری از روزنامه خراسان و یکی دو روایت از شاهدان 23مرداد بسنده کرده است.

نظامیان یک دهه بعد از قیام گوهرشاد و یا شهریور 1320 از حقایق نظامی پرده برداشتند، ولی در کتاب تاریخ لشکر خراسان با گذشت بیش از 30 سال، از وقایع انقلاب اسلامی در مشهد نکات بسیاری را از قلم انداخته است. جای خالی اسناد نظامی، بخصوص اسنادی که مربوط به جریان انقلاب در پادگان مشهد بوده است در این کتاب به شدت احساس می‌شود. نگاه خنثی نویسنده به وقایع 23 آذر 1357 و حمله نظامیان به بخش اطفال بیمارستان امام رضا (ع) و حوادث 9 و 10 دی 1357 مشهد که تعدادی از انقلابیون به شهادت رسیده‌اند، نشان از ملاحظات سیاسی نویسنده درباره لشکر خراسان است.

در این کتاب هیچ سندی از لشکر خراسان منتشر نشده و فقط تعدادی از اسناد موجود در مرکز اسناد آستان قدس رضوی درباره پادگان بیرجند آورده شده است. نویسنده به 35 راوی در این کتاب اشاره دارد ولی این راویت کنندگان در ذکر حوادث قبل از انقلاب لشکر خراسان، اشاره‌ای به سرکوب انقلابیون مشهد ندارند ...

غلامرضا آذری خاکستر