ظهور و سقوط سپهبد علي رزم آرا

كتاب «ظهور و سقوط سپهبد حاج علي رزم آرا و چند مقاله ديگر» نوشته علي ميرزايي که توسط نشر نگاره آفتاب در 506 صفحه و در یک هزار نسخه چاپ شده، بخشي از كارنامه بيست و پنج ساله نویسنده در حوزه مطبوعات، كتابداري و اطلاع‌رساني و مديريت امور فرهنگي است. این كتاب دومين مجموعه از نوشته‌ها و ترجمه‌هاي علی میرزایی است كه به صورت كتاب منتشر مي‌شود. نخستين مجموعه به نام «دموكراسي و اقتصاد» به بازار ارائه شد.

مقاله‌هاي اين مجموعه در فاصله سال‌هاي 1363 تا 1388 در حوزه‌هاي تاريخ، مطبوعات، كتابداري و اطلاع‌رساني، چهره‌هاي ادبي و سياسي و نيز درباره كانون پرورش فكري كودكان و نوجوانان قرار دارند؛ که در نشریات مختلف داخلی از جمله «برنامه و توسعه، دانشمند، گوهران، جهان کتاب، پیام کتابخانه، اعتماد و نگاه نو» منتشر شده اند. به گفته وی، او در کارنامه 25 ساله خود، آنچه مربوط به مطبوعات، کتابداری و اطلاع رسانی و مدیریت امور فرهنگی است در زمان خودش با هدف روشنگری و جلب توجه مسئولان وقت کاستی های موجود نوشته است.

نويسنده در مقدمه کتاب تاكيد مي‌كند كه خواننده، زمان نوشتن مقاله‌ها را از نظر دور ندارد و آنچه در مورد شخصیت ها نوشته است مربوط به زمان و شرایط انتشار آن نوشته ها است و اعتبار آنها منوط و مشروط به همان زمان و شرایط است. اگر شخصیتی در گذر زمان تغییر مشی و رفتار و کردار داده باشد، درباره این تغییرات می توان در جای دگر سخن گفت و نه آنچه نویسنده در گذشته نوشته است. نویسنده مقاله‌هاي کتاب را به پنج بخش «تاريخ، مطبوعات، كتابداري و اطلاع‌رساني، كانون پرورش فكري كودكان و نوجوانان، كتاب‌ها و چهره‌ها» تقسيم كرده است. در بخش تاريخ، سه مقاله، كه دو مقاله آن ترجمه است، آورده شده است. مقاله نخست «ظهور و سقوط سپهبد حاج علي رزم آرا» نام دارد و نوشته «م. رضا قدس» است.

نام كتاب برگرفته از مقاله نخست کتاب با عنوان «ظهور و سقوط سپهبد حاج علی رزم آرا» است. نويسنده، حاج علی رزم آرا، نخست وزير ايران پيش از ملي شدن صنعت نفت را شخصيتي پيچيده و اسرار آميز می داند كه نقشي حساس در حوادث سده بيستم ايران داشت. هر چند معتقد است نقش او به درستي ارزيابي و بررسي نشده است. از اين رو تحقيق کوتاه خود را «كوششي مقدماتي براي جبران اين غفلت طولاني» می داند.

در این بخش پیشینه کوتاهی از رزم آرا و خانواده وی، هوش و خلاقیت وی و آشنایی با رضا خان فرمانده نیروی قزاق که بعدها به سلطنت رسید و همچنین شرکت وی در سرکوب جمهوری شورایی گیلان (به رهبری میرزا کوچک خان) و سپس در فرونشاندن شورش های عشایر کرد در آذربایجان غربی مورد اشاره قرار گرفته است. رزم آرا در این مناقشه ها چنان نقش آفرینی کرد که توجه رضا خان را جلب کرد. سپس آموزش های مختلف نظامی را در دانشگاه تازه تاسیس جنگ دید و مسئولیت های مختلفی را پذیرفت. رزم آرا به فرماندهی لشگر یک تهران رسید و در این سمت بود که به عنوان «سازمان دهنده» شهرت پیدا کرد. وی در دوره های مختلف 1940 رئیس دانشگاه افسری، رئیس دفتر نظامی شاه و رئیس اطلاعات ارتش بود و در چند دوره ریاست ستاد مشترک ارتش را برعهده داشت. این مشاغل در میان افسران جوان برای او وجهه و محبوبیت بدنبال داشت. همچنین عامل آشنایی و ارتباط او با فعالان حزب توده از جمله خسرو روزبه شد و نیز کینه امیران نظامی قدیمی را که دور محمد رضا شاه جوان را گرفته بودند، برانگیخت.

رزم آرا در این دوره همچنین مجموعه 18 جلدی جغرافیای نظامی ایران را نوشت. این مجموعه علاوه بر نقشه برداری طبیعی سراسری، اطلاعات جامع و تحسین برانگیزی از ویژگی های اقتصادی، اجتماعی و سیاسی استان های ایران را در بردارد. در این مجموعه علاوه بر سابقه نظامی وی می توان تمایلات اصلاح طلبانه و ناسیونالیست وی را تشخیص داد. در بخشی از این مقاله انتخاب رزم آرا به نخست وزیری و تلاش شاه برای حداقل نگه‌داشتن قدرت او اشاره شده است. شاه به مجرد اینکه رزم آرا به نخست وزیری رسید از او خواست اطمینان دهد که نخست وزیر غیر نظامی باشد. شاه سپهبد زاهدی را که رقیب رزم آرا بود به ریاست شهربانی گماشت. پس از این انتخاب، مصدق بلافاصله به انتصاب رزم آرا اعتراض و اعلام داشت مجلس برای تعیین نخست وزیر مورد مشورت قرار نگرفته است. مصدق انتصاب وی را شبه کودتای رزم آرا و دارودسته نظامی وی خواند.

بخش های دیگری از مقاله به اقدامات داخلی و همچنین تلاش رزم آرا به بستن پیمان بازرگانی با شوروی و بهبود روابط با این کشور، به‌ویژه تشکیل کمیسیون مرزی مشترک، مبادله زندانیان، وام آنها به صیادان دریاچه خزر، و بازگرداندن طلاهای ایران که پیش از انقلاب بلشویکی در مسکو به امانت گذاشته شده بودند، اختصاص یافته است. نویسنده در پایان این بخش نتیجه گیری نموده که نوشته های رزم آرا حاکی از ذهنی چالاک و اقدام هایش نشانگر توان بالای سازماندهی و توجه او به جزئیات امور است. نیت او برای ایران ظاهراً ترقی خواهانه بود اما بلند پروازی های شخصی رزم آرا وی را از کوشش برای جذب کردن متحدانی در داخل و خارج بازداشت. هرچند او به عنوان فرمانده نظامی همیشه با قاطعیت عمل کرده بود ولی در سیاست داخلی، نخست وزیری مردد به نظر می رسید. وی بلند پایگان سنتی جامعه را با مطرح کردن اصلاحات ترقی خواهانه از خود راند و زمانی که نتوانست اصلاحات مورد نظرش را اجرا کند نزدیکانش را از خود راند. سیاست های اقتصادی رزم آرا و سیاست طرفداری از شوروی، بازاریان مسلمان معتقد را به سوی اتحادی محکم با جبهه ملی هدایت کرد. اتحادی که منجر به نخست وزیری مصدق گردید. سیاست های داخلی و خارجی رزم آرا گروههای چپ، راست و میانه رو سیاست ایران و قدرت های غربی را از وی راند. ناتوانی رزم آرا در ارزیابی صحیح نیروهای مخالف داخلی و خارجی سبب سقوط و مرگ او شد.

در مقاله دوم کتاب با عنوان « آواز جاودانه از توست » کارنامه غلامرضا تختی مورد اشاره قرار گرفته است در این مقاله نویسنده ناگفته هایی از زندگي غلامرضا تختي را در اختیار خوانندگان قرار می دهد. به نوشته نویسنده تختي علاوه بر اينكه قهرماني يگانه بود و آوازه اخلاق و جوانمردي او از مرزهاي ملي نيز فراتر رفت، در عرصه سياست نيز كوشنده‌اي پاكيزه كردار و هدفمند بود. نویسنده سپس از پيوستن تختي به جريان ملي شدن صنعت نفت ياد مي‌كند و مي‌نويسد « تختي از هر فرصتي براي افشاي بي‌كفايتي رژيم شاه و دولت‌هاي دست‌آموز او استفاده كرد». تلاش نویسنده در این بخش گزارش های مختلف ساواک در زمینه فعالیت های تختی و سپس گزارش ماموران ساواک از چگونگی برگزاری مراسم تختی و واکنش ها مورد اشاره قرار گرفته است. سپس گوشه‌هايي از خاطرات دوستان و قهرمانان ورزشي داخلی و خارجی درباره تختي ادامه مي‌يابد.

سومين مقالهٔ بخشِ تاريخِ کتاب «كودتاي 28 مرداد 1332» نام دارد. اين نوشته، پژوهشي از «گازيوروسكي» استاد رشته علوم سياسي در دانشگاه لوئيزيانا است. گازيوروسكي مي‌نويسد تحقيق خود را بر پايه سندهاي ديپلماتيك و مصاحبه با بسياري از آمريكائيان و بريتانيايي‌هايي كه در كودتاي 28 مرداد نقش داشته‌اند، استوار كرده و بر آن بوده است كه نقش آمريكا و انگليس را در آن كودتا روشن كند. آنگاه سه پرسش را مطرح و مي‌كوشد پاسخ آنها را بيابد اینکه چرا آمريكا در اين كودتا درگير شد؟ بريتانيا و دست‌اندركاران ايراني كودتا چه نقشي بازي كردند؟ و سرانجام نقش آمريكا در سرنگون كردن مصدق تا چه اندازه مهم بود؟ در این مقاله بحران نفتی ایران و انگلیس و سیاست بریتانیا در برابر ایران، سیاست ایالات متحده در باره ایران در دوره ریاست جمهوری ترومن، سقوط مصدق، ارزیابی نقش ایالات متحده در کودتا مورد اشاره قرار گرفته است.

بخش مطبوعات شامل سه مقاله با عناوین«مجله‌هاي علمي عمومي، وسيله‌اي براي ترويج علم»، «موانع اقتصادي ـ اجتماعي انتشار نشريه‌هاي مستقل دانشورانه ـ روشنفكرانه در ايران»، «ضرورت انتشار نشريه‌هاي دانشورانه ـ روشنفكرانه و وظايف و تكاليف دولت» است. نويسنده كه سابقه سردبيري، مدير مسئولي و صاحب امتيازي چند مجله را دارد، به مسائل و موضوعاتي مي‌پردازد كه «برخاسته از دانش و تجربه ساليان اوست». در بخش «کتابداري و اطلاع‌رساني» موضوعاتی همچون «پيشنهادهايي براي اصلاح آموزش كتابداري در ايران، بررسي اجمالي توليد، مديريت و كاربرد اطلاعات در ايران؛ وضع موجود ـ پيشنهادها، نقش اطلاعات اقتصادي در حل تضادهاي كشورهاي غني و فقير» و چند مقاله دیگر گرد آمده است. در مقاله «با كتابخانه‌هاي بيمارمان چه كنيم؟» نویسنده ابتدا به طرح موضوع و مشكلات كتابخانه‌هاي كشور پرداخته و سپس راه حل‌هايي ارائه داده است.

در بخش پنجم و پایانی کتاب با عنوان «کتاب ها و چهره ها» نویسنده آوردن چند نقد، ضمن چند ترجمهٔ نقد و اظهار نظرهاي بيگانگان را درباره چند كتاب آورده است. نویسنده نوشته‌هاي خود درباره چهره‌هاي ادبي، هنري و سياسي را در اين بخش گردآورده است. اين نوشته‌ها كه همراه با بازگويي خاطرات و يادهاي دور و نزديك، درباره كساني همچون نادر ابراهيمي، محمد بهمن بيگي و كوشش‌هاي ماندگار و توان‌فرساي او براي باسواد كردن كودكان عشاير، مرتضي مميز، احمدرضا احمدي، توران ميرهادي، روشن وزيري، فريدون آدميت و پرويز دوايي و چند مقاله‌ٔ كوتاه و بلند همچون «فريادي از اعماق»، «بايگاني‌هاي كا. گ. ب» درباره نويسندگان شوروي پيشين است».

محمود فاضلی