ضرورت‌هاي ايجاد مرکز تاریخ شفاهی خلیج فارس

نام خليج فارس در تاريخ كشور ايران برآيندي از سابقه چندهزارساله فرهنگي  است كه امروزه بدون شك مهمترين نقطه قوت ما در مقايسه با همسايگان عرب است. مستندسازي اين تاريخ، كه مي تواند با برجسته سازي رويكرد ايران فرهنگي در منطقه خليج فارس صورت گيرد، يكي از مهمترين وجوهي است كه بايد مورد توجه  دست اندركاران قرارگيرد. منطقه خلیج فارس، شامل جزایر و شهرهای تاریخی،  به علت موقعیت سوق الجیشی خود از نظر سیاسی، فرهنگی، اقتصادی، اجتماعی و..... حائز اهمیت است. بررسی تاریخچه این منطقه خصوصاً از دوره صفویه به بعد نشان می دهد این منطقه همواره مورد مناقشه دولت ایران با دول خارجی بوده و از لحاظ تجاری و نظامی به علت دسترسی به آبهای آزاد و جزائر بزرگ و آباد ارزش داشته است. با توجه به مناقشات سياسي اخير بر سر خليج فارس مجدداً اين مسأله به طور جدي مورد توجه سطوح مختلف در ايران قرار گرفته است. بررسي آثار چاپ شده در زمينه خليج فارس نشان می هد:

1-پیش از انقلاب اسلامی در ایران و سال‌های نخست پس از آن این منطقه بیشتر از نظر نظامی، تجاری و اقتصادی مورد توجه بوده است.

2-در حوزه مسائل اجتماعی و جامعه شناسی شمار مقالات انک است و آنها هم در سالهای اخیر به نگارش درآمده اند.

3-اکثر مقالات به نگارش درآمده مسائل اجتماعی و جامعه شناسی را از نظرقدمت تاریخی مورد توجه قرار داده‌اند و به مسائل فعلی کمتر پرداخته شده است.

به نظر می رسد با توجه به اهمیت فعلی خلیج فارس از نظر سیاسی و فرهنگی، کارهایی که تا کنون و به‌ویژه در یکی دو سال اخیر صورت گرفته، بیش از آن که جنبه کاربردی داشته باشند متأسفانه جنبه نظر داشته‌اند. نمود عيني اين ادعا برگزاري همايش‌هاي متعدد ملي و بين المللي و ايجاد  رشته كارشناسي ارشد مطالعات خليج فارس در دانشگاه است. با آنکه نمی توان از اهمیت نظری این موضوع گذشت، اما واقعیت آن است که اکنون نیازمند از بالقوه به  بالفعل درآوردن ظرفیت‌های این منطقه براي اثبات حقانيت خود هستيم. حقانيتي كه اثبات آن  نه تنها در نام خليج فارس بلكه در تمام زمينه‌ها نیست. براي تبدیل دانش نظري به کاربردی و رسیدن به اهداف عالی، اين سوال مطرح است كه مسئولیت سياست‌گزاري مطالعاتي در اين زمينه بر عهده کیست؟ با توجه به وجوه مختلف اهميت خليج فارس، آيا مركزي براي ايجاد هماهنگي بين حوزه هاي مطالعاتي مختلف ايجاد شده است؟ در زمينه تاريخي چه گام‌هاي مؤثري در راه مستندسازي اين منطقه انجام شده است؟ چه اقداماتي براي جمع‌آوري اسناد مكتوب و شواهد شفاهي برداشته شده است؟ بررسي مجادلات ميان ايران و اعراب در خليج فارس نشان مي دهد كه ما با توجه به قدمت تاريخي بر پيشينه خود تكيه مي كنيم و اعراب با توجه به تازه تاسيس بودن بر زمان حال و انجام تحقيقات علمي در تاريخ معاصر توجه دارند. درحالي كه مي توان با برنامه ريزي هاي بلندمدت در زمينه تحقيقات معاصر نيز در وضعيت مطلوب قرار گيريم. توجه به کاربرد تاریخ شفاهی به عنوان مقوله‌اي ميان رشته‌اي مي تواند تحولي نوين در مطالعات این منطقه به وجود آورد. به منظور استفاده از اين روش ارزشمند پژوهشي و تشكيل آرشيو شفاهي كه منابع دست اول را در زمينه هاي مختلف فراهم آورد، وجود مرکزی که نگاهی نو به یک مقوله فرهنگ و اجتماع و جمع آوری اطلاعات امروزي از منطقه را دنبال کند، ضروری است. در این مرکز پرداختن به چند موضوع اهمیت اساسي دارد:

الف) آداب ورسوم : بسیاری از آداب ورسوم در قالب مراسم مذهبی، سوگواری‌ها، جشن‌ها، افسانه‌ها و اسطوره‌ها، هیچ‌گاه ثبت و ضبط نمی شوند و به علت ماهیت شفاهی خود و ویژگی‌های افراد دارنده اطلاعات در گذر زمان از بین می روند. انجام تحقیقات گسترده در این زمینه، خصوصاً از نظر نشان دادن غنای فرهنگی نسبت به کشورهای منطقه و فراهم آوردی منابع اولیه برای محققان، مهم است.

ب) مردم شناسی و قومیت‌ها : خلیج فارس به علت موقعیت جغرافیایی خود مسیر گذر اقوام مختلف در طول تاریخ بوده است. این التقاط قومی باعث مهاجرت و شکل گیری نسل های جدید شده است. امروزه در این منطقه اقوام و نژادهای مختلف با فرهنگ‌های گوناگون وجود دارند که گاه از نظر فرهنگی و قومی نیز با کشورهای همسایه اشتراک‌هایی دارند و این ابزار خوبی برای برقراری ارتباطات فرهنگی است.

ج ) اهمیت اقتصادی و تجاری : وجود بنادر تاریخی در این منطقه نشان دهنده آن است که از گذشته یکی از مسیرهای اصلی تجارت بوده است. جمع‌آوری اطلاعات اقتصادی منطقه، نحوه معیشت و ارتباطات اقتصادی مؤسسات و بنگاه‌ها با دیگر نقاط می تواند در دسترس‌ترین محمل برای جمع آوری اطلاعات شفاهی باشد.

د ) اهمیت سیاسی و نظامی : این منطقه از گذشته مورد توجه قدرتهای بزرگ به عنوان مدخلی برای ورود نظامی به ایران بوده است. در این زمینه نیز می توان اطلاعاتی را جمع آوری نمود.
علاوه بر موارد ذکر شده در زمینه های مختلف دیگر مانند ناموران منطقه، آثار تاریخی، شکل گیری ادارات، تبعیدی‌ها، حضور خارجیان و ..... نیز اطلاعات ارزشمندی را جست‌وجو نمود.

قطعاً تشكيل چنين مركزي با اين اهداف عالي مستلزم هزينه و نيروي انسانی كارآمد است. افزودن برخي دروس دانشگاهي به كارشناسی ارشد مطالعات خليج فارس مانند تاريخ شفاهي، تاريخ محلي و آرشيو مي تواند زمينه‌هاي علمي دانشجويان را هرچه بيشتر تقويت  نمايد. نکته ای كه باید مجدداً یادآوری نمود اهمیت انجام اقدامات عملی در حوزه فرهنگ در راستاي هم‌گرايي بيشتر منطقه‌اي است. به‌هرحال پيشينه تاريخي ما با بسياري از كشورهاي خليج فارس مشترک است و مطالعات منطقه اي معاصر نشان می دهد، پيوندهاي عميق فرهنگي در منطقه وجود دارد. مي توان از تاريخ شفاهي نه صرفاً براي جمع آوري و اثبات ديدگاه‌ها و نظريات خاص، بلكه براي برجسته نمودن اشتراكات فرهنگي و تقويت حس همكاري‌هاي منطقه اي نيز استفاده نمود. امري كه نياز به نكته سنجي و در عين حال درايت دارد تا براي آيندگان نه ميراثي از ادعا و جدل، بلكه آرشيوي از اطلاعات فراهم كنيم.
قرار نيست آن‌چه امروز در اثبات شايستگي‌مان به آن تمسك مي جوييم، آيندگان نيز به همان توسل جويند.بايد با برنامه ريزي و تلاش زمينه‌هاي تحقيقات براي پژوهشگران آينده هر چه بيشتر فراهم شود و ايجاد مركز تاريخ شفاهي خليج فارس قطعاً مي تواند گامي بلند در اين زمينه باشد.