درگستره‌ی کنونی جهان وب و در دهه‌ی دوم موجودیت آن، باتوجه به دستاورد رضایتمندانه از دوران تاریخ دیجیتال، برای بررسی میزان بهره‌مندی مورخان از این رسانه‌ی نوظهور و این‌که در دهه‌ی پیشِ رو چگونه بهتر می‌توانند از آن سود جویند، اکنون زمان مناسبی است. دور از اغراق می‌توان گفت حتی اغلب اندیشمندان بدبین به فناوری‌های جدید نیز، بیش از ده سال است که در کارهای خویش از این رسانه بهره می‌جویند.

وب ـ که ظاهراً به‌خوبی با سرمایه‌داری همخوانی دارد ـ در زمینه‌ی تبادل اخبار و افکار توانمند است و برای انتقال مطالب به دوره‌های آموزشی، نمایشگاه‌ها، کارهای مستقل و جلب همکاری کارایی بسیار دارد. وب‌سایت‌هایی که توسط مورخان دانشگاهی و حتی غیردانشگاهی ایجاد شده‌اند در تمام زمینه‌ها و موضوعات تاریخی ارتقا یافته‌اند.

این پدیده گامی بلند به پیش برداشته است. همگان معترفند که هزینه‌های حاشیه‌ای تماس با سایرین به کمک امکانات الکترونیکی تقریباً به صفر رسیده است و این در حالی است که وب جهانی بسیار وسیع‌تراز دنیای نوشته‌های کاغذی عرضه می‌کند. با کمک وب علاقه‌مندان به تاریخ می‌توانند به سهولت، با هزینه‌ی بسیار کم و درمقیاس وسیع از مقالات آن‌لاین استفاده کنند. ساختار وب به گروه‌های علاقمند این امکان را می‌دهد که از هر کامپیوتر متصل به شبکه در هر لحظه و تنها با استفاده کلید واژه‌ها یا عبارات مرتبط، به مقالات مورد نظرشان دست یابند. هم نویسنده و هم مخاطب می‌توانند در محیط وب مطالب گوناگونی را به هم ارتباط دهند، آن‌ها را دسته‌بندی، تکثیر و در صورت لزوم چاپ کنند. امروز اکثر ما با این مزایای قابل توجه جهان مجازی بر منابع کاغذی تاریخ آشنا هستیم.

اما، در عین حال، رسانه‌ی وب آنچنان که باید مورد استفاده قرار نگرفته است یا به بیان بهتر استفاده‌ی مورخین از شبکه‌های فوق پیشرفته کامپیوتری تنها به این معطوف شده است که وب را به‌مثابه ‌یک ماشین فکس غول‌پیکر جهانی، برای بازخوانی و تکثیر مآخذ تاریخی اعم ازمنابع دست اول یا مطالعات و یادداشت‌های مرتبط و نامه‌های رسمی به کار گیرند. به خاطر فضای باز این رسانه و روابط دوستانه میان اساتید و خیل عظیم تاریخ‌دانان غیرمتخصص و علاقمندان عمومی تاریخ، بسیاری از مورخان وب را موهبتی چند بعدی می‌دانند: پرکاربرد اما غیرمتداول؛ قدرتمند اما منزوی؛ کارآمد برای همه، اما کم طرفدار.

طبق بررسی‌های همکاران من: روی روزنزدیگ(۳) ، مایکل امالی(۴)  و اندرو  مک‌مایکل(۵) در سال 1995 در فهرست FDR ، تنها 49 وب‌سایت تاریخی ثبت شده بود. هم اکنون این رقم به 628000 رسیده است. البته باید گفت که همه‌ی این‌ها کامل، دقیق و مطابق با اندیشه و روش‌های آزموده حرفه‌ی ما نیستند. (مک مایکل 1996) درواقع تاریخ آن‌لاین نتوانسته و شاید هرگز نتواند با اندوخته‌ی عظیم کتب و اعتبار علمی آن‌ها و بازنگری‌های دقیق و پیشرفت‌های فنی تاریخ‌نگاری ـ همانند پانوشت، نمایه، فهرست و... – رقابت کند. ( گرفتون 1997: امالی 2000).

مورخان هنوز درنیافته‌اند که ناهمسانی‌های ظاهری وب جزئی از طبیعت آن است و اگر برای تقویت نقاط مثبت و کاهش نواقص آن تلاش نکنیم، تشدید می‌شود. فرایند جدیدی از مطالعه‌ی تاریخ فقط به شکل آن‌لاین ممکن است و بی معناست که از وب همانند منابع کاغذی انتظار داشته باشیم... به‌علاوه به خاطر کثرت محصولات بی‌ارزش، نباید کارهای کوچک خلاقانه و متفکرانه را محکوم کنیم.

ما در مورد نقاط قوت و ضعف این رسانه نوپا چه می‌دانیم؟ چگونه می‌توان نقاط قوت آن را تقویت کرد و نقاط ضعف آن را کاهش داد تا تاریخ آن‌لاین به بهترین شکل متولد شود؟ روشن است که وب دارای توانمندی‌های زیر است: برقراری ارتباط میان عموم مردم فارغ از موقعیت جغرافیایی آن‌ها؛ ارتباط همزمان و ناهمزمان بین آن‌ها؛ امکان ذخیره‌سازی و ارسال حجم زیادی از اطلاعات و کدگذاری برای سهولت جست‌وجو؛ رفع موانع انتشار و ایجاد فضای نامحدود برای انتشار هم‌زمان یک متن واحد؛ امکان تجدیدنظر و به‌روزرسانی.  و نیز این رسانه در موارد زیر دچار نقص است: فقدان پایداری و ماندگاری اطلاعات؛ دشواری در بازنمایی روحیات انسانی؛ قالب ناخوانا برای روایات طولانی که ازجمله اسناد برجسته‌ی تاریخی هستند؛ ناتوانی در تولید فضای معتبر و قابل ارزش‌گذاری؛ فقدان نوعی وارسی و غربال اطلاعات موجود. با توجه به این نکات عجیب نیست که بسیاری از دانشمندان با سوء‌ظن به وب بنگرند، زیرا مورخان زمان زیادی را صرف تحقیق می‌کنند و به آرشیو‌های معتبر، ماندگار و خوانای خویش علاقمندند. حتی طراحان دانشگاهی وب، می‌گویند بهتر است در وب متون را به تکه‌های کوچک تبدیل کنیم. آنان با ذکر این مطالب به نویسندگان مقاله‌ها و کتابی‌ها تاریخی حق می‌دهند که نگران باشند. (لینچ و هورتون 2002 ) به‌علاوه نمی‌توان از کتاب الکترونیک و اشکال غیرخطی فرامتنی «‌هایپرتکس» انتظار زیاد داشت. بسیاری از ما هنوز دلبسته‌ی متون چاپی هستیم.

فن‌شناسان، همواره کامپیوترها را به عنوان ماشینی جهانی تمجید و تحسین می‌کنند، ولی این زمانی قابل قبول خواهد بود که این ماشین‌ها به حد کافی منعطف و قدرتمند باشند. بنا نیست که ما در همه‌ی تحقیقات تاریخی از کامپیوتر استفاده کنیم. اکنون و در دومین دهه‌ی وب، می‌توانیم تفکر صحیح  در مورد استفاده تاریخ از وب را آغاز کنیم و شکل جدید، مناسب‌تر و متعالی‌تر و روشن‌تری از تاریخ آن‌لاین طلب کنیم. زمان آن رسیده است که به چیزی فراتر از انتشار مطالب بیندیشیم و به بررسی مجموعه‌ها و محتوای آن‌ها نیز بپردازیم. مشکل اصلی مفاهیم هستند: ازآغاز، به وب‌سایت‌های تاریخی مثل صفحات وب و وب‌سایت توجه شده اما به مفاهیمی همانند: جست‌وجو کردن، دسته‌بندی کردن، جمع‌آوری اطلاعات تاریخی و ارتباط میان آن‌ها چندان توجهی نشده است. به‌یاد بیاوریم که وب نوعی شبکه‌ی کامپیوتری برای انتقال اطلاعات میان مردم است. وب از رسانه‌های چاپی ـ که از نقطه‌ی A (مورخان) به نقطه‌ی B (مخاطبان) می‌روند، بسیار سریع‌تر است. برای مثال H-Net  ((http://www.h-net.msu.edu) و گروه‌های مباحثه‌ی آن‌لاین در آن، بیش از هزاران موضوع در اختیار کاربران و ایمیل‌ها قرار می‌دهد. مورخان همواره برای تحقیقات و تحلیل‌های جدید از یکدیگر درخواست کمک داشته‌اند و به نظر می‌رسد اینترنت

برخلاف رسانه‌های کاغذی ابزاری ایده‌ال برای رفع این نیازاست.
نوع دیگری از ارتباط متقابل در وب وجود دارد که کمتر توسعه‌یافته، اما واجد امکان خلق نوع جدیدی از تاریخ‌نگاری است. آیا فقط ارتباط میان مورخان ضرورت دارد یا این که میان مورخان  و مباحثشان نیز باید ارتباط برقرار شود؟ برای مثال درباره‌ی جهان پس از جنگ جهانی دوم منابع عظیمی از سرتاسر جهان در وب موجود است؛ این منابع مطالبی را دربردارد که می‌تواند مکمل تحقیقات مورخان باشد و به آرشیوهای آینده‌ی آن‌ها اضافه شود. درمطالعه‌ای که درباره‌ی پروژه ECHO ( ,(http://echo.gmu.eduآرشیو دیجیتال 11 سپتامبر ((http://911digitalarchive.org انجام دادم، دریافتم که وب نه‌تنها گذشته را احیا می‌کند، بلکه آن را ذخیره هم می‌سازد. این سایت‌ها از انعطاف در پایگاه‌های اطلاعاتی و ظرفیت آپلود وب (به انضمام ظرفیت گسترده در دریافت اطلاعات و اسناد) برخوردارند. برای حصول این اطلاعات از منابع غیرتاریخی مانند دانشمندان و مهندسان (در پروژه‌ی اکو) و شاهدان و متأثران از 11 سپتامبر (در پروژه‌ی آرشیو دیجیتال 11 سپتامبر) استفاده شده است. بسیار بعید است که نتیجه‌یک پروژه‌ی تاریخی آن‌لاین با این سطح ناقص دانش و موانع و فراز و نشیب‌های موجود، بسیارموفقیت‌آمیز باشد.
طبیعت و وسعت اطلاعاتی که می‌توان در وب جمع آوری کرد، قاعدتاً با الگوهای سنتی تاریخ شفاهی و یا آثار موزه‌ای متفاوت است و به نظر می‌رسد از نظر وضوح و اهمیت با منابع تاریخی آینده، در یک درجه اهمیت قرارگیرند. بااین حال، این اطلاعات احتمالاً بیش از توسعه‌ی کمی ارتباطی و محتوایی رسانه‌های دیجیتال رشد خواهند کرد.

طرح آرشیو 11 سپتامبر که کتابخانه‌ی کنگره اخیراً لایحه‌ای برای دسترسی مجازی و فوری آن پیشنهاد کرد، در ژانويه سال 2002 توسط من و همکارانم با یک وب‌سایت ابتدایی در مرکز تاریخ و رسانه‌ی جدید دانشگاه جرج میسون و همکارانمان در مرکز پروژه تاریخ اجتماعي آمریکا آغاز شد؛ و « آلفرد.پی.سولان » روی آن سرمایه‌گذاری کرد.

این آرشیو هم‌اکنون شامل بیش از130000 فايل دیجیتال از حوادث آن روز و پیامدهای آن است. مجموعه‌ای از داستان‌ها، ایمیل‌ها، عکس‌ها و آثار هنری و... با وسایل غیر‌حرفه‌ای دیجیتال مثل پست اینترنتی و تلفن (که به سرورهای ما وصل هستند)، با همکاری بیش از 30000 نفر تهيه شده است. نتیجه‌ی این تلاش‌ها گردآوری مجموعه‌ای بسیار متنوع از تجربیات، افکار و احساسات افراد متنوع و فراوانی از هر کشور و با هر ملیت است. این آرشیو شامل مجموعه‌ها و عکس‌هایی از امدادگران، ایمیل‌های صوتی و پیام‌های فوری مردم، پاسخ به آن‌ها و مکالمات بعدی است. جامع‌ترین و بزرگترین کار آرشیو آن‌لاین، ضبط این بخش از تاریخ بود، اما ما در این کار تنها نبودیم. در همین زمان بسیاری انجمن‌ها و افراد در حال انجام کاری مشابه در وب بودند و مجموعه‌های موازی با ما  در این باب جمع‌آوری می‌کردند. این بدان معناست که برای درک  پدیده‌ی 11 سپتامبر  توسط مورخان در 2002 امید بیشتری ایجاد شده بود.

این وضعیت یک امکان کمکی کشف نشده‌ی دیگر برای تاریخ، در دهه‌ی پیش روی وب ترسیم می‌کند: ظرفیت امکان عملکرد درونی (۶)interoperability این مفهوم عمدتاً توسط مراکزخدمات-رسانی وتولیدکنندگان نرم‌افزارهای پیشرفته در وب‌سایت‌ها و پایگاه‌های داده‌ها در بنگاه‌های اقتصادی غیرمتمرکز استفاده می‌شود. آن‌ها با سایت‌های اطلاعاتی همانند استاندارد بین المللی(۷) X.M.L و مایکروسافت همکاری می‌کنند. interoperability به پژوهشگران علاقمند؛ امکان دسترسی به آرشیو بزرگی از اسناد موجود در نقاط مختلف وب را بشارت می‌دهد.

برای مثال: من در تحقيقي در مورد تاریخ ریاضیات قرن 19، مجموعه‌ی مجازی آرشیو‌های گوناگون درباب متون دیجیتال ریاضی موجود در کتابخانه‌ی دانشگاه «کرنل»، کتابخانه‌ی دانشگاه «میشیگان» و کتابخانه‌ی دانشگاهی «گوتیگن» ـ کتابخانه‌ی دیجیتال نشر مقالات ریاضی(۸) را بسیار جست‌وجو کردم. این مجموعه‌ی نوین به‌وسیله‌ی فن‌آوری‌های جدید به سرور‌های پراکنده وب امکان پاسخ‌گویی بي‌وقفه به درخواست اطلاعات می‌دهد و نشانه‌ای از قدرت interoperability است. قاعدتاً هرکسی می‌تواند به وب‌سایت کتابخانه برود و در بخش موردنظر خویش کتاب یا عبارت خاصی را جست‌وجو کند. به هر حال آرشیو‌های ترکیبی که به وسیله‌ی روابط ناآشکار وب‌سایت‌ها تولید شده است، خیلی بزرگ‌تر از مجموع
اجزای آن‌هاست و صرفه‌جویی در زمان را ممکن می‌کند.

کتابخانه و نشریات مجازی به‌آسانی امکان دستیابی به دیدی فراگیر نسبت به پیام‌های مرتبط با یک موضوع خاص را مانند جغرافیای غیراقلیدسی فراهم می‌کنند. کار من در جهت کشف ظرفیت interoperability  تلاشی بود در جهت ترکیب مجازی تولیدات نادیده گرفته‌شده‌ی هزاران فرد دانشگاهی. با استفاده از محاسبات عددی برای تکمیل اسناد یافت‌شده، از دیگر امکانات مستتر در پایگاه‌ اطلاعاتی عظیم گوگل استفاده کردم. این جستجوگر، (http://chnm.gmu.edu/tools/syllabi) سرفصل‌های درسی را درصفحات مشابه را جست‌وجو و آن‌ها را در یک فرم خاص ذخیره کرد. اين جستجوگر برای جویندگان علاقمند، سرفصل‌های درسی را نمایش می‌دهد و می‌توان پیگیری کرد که موضوع مورد نظر در کدام مدرسه، کالج یا دانشگاه تدریس می‌شود. حتي دقيق‌تر، برای دریافت کتب موجود و سایر ترکیب‌های ممکن سرفصل‌های درسی دانشگاهی کمک می‌کند. این جست‌وجوگر برای فهم بیشتر، یک راهنمای منحصربه‌فرد و فوق‌العاده تولید می‌کند ـ البته واضح است که تنها آن مواردی را شامل می‌شود که در وب قرار گرفته است ـ در این راهنما، ظرفیت دوره‌های آموزشی، کتاب‌ها، آماهای ارزنده و بسیاری مطالب مفید دیگر که توسط اساتید تولید شده است، قرار می‌می-گیرد. با گِردآوریِ بیش از 250000 سرفصل دروس دانشگاهی (شامل بیش از 10000 سرفصل تاریخی)، دور از ذهن نیست اگر بگویم بزرگ‌ترین آرشیو مطالب که تاکنون جمع‌آوری شده، با همین روش ابتدایی برنامه‌ریزی خودکار من انجام گرفته است.

در این مجموعه، نزدیک به یک میلیون سرفصل و خلاصه درس وجود دارد. این سرفصل‌ها برای کامپیوتر قابل شناسایی است و به‌آسانی امکان جست‌وجو و بازتولید دانش تاریخ را در دهه‌ی دوم حضور وب ممکن می‌کند. با استفاده از روش close Reading، که متخصصان رایانه از آن استفاده می‌کنند، می‌توان به تحلیل‌های پیچیده از مطالب مجازی و یافتن الگوهای معنادار دست یافت. این امکان نسخه‌ای پیشرفته از آن چیزی است که ادبا و برخی از گذشتگان از آن استفاده می‌کردند: یعنی شمردن تعداد کلمات مشابه در یک متن با دست و مقایسه‌ی انواع استفاده‌های آن کلمه‌ها در یک متن یا مجموعه‌ای از متون. این شکل از تحلیل متن در وب نیز امکان ارزیابی سریع مجموعه‌های تاریخی را به ما می‌دهد و ارزش علمی آن بیشتر است. زمانی که مایکل کازین(۹) با استفاده از ابزارهای دیجیتال برای بررسی آرشیو دیجیتال 11 سپتامبر، کلماتی همانند میهن‌پرستی و آزادی را به صورتی هرچند ابتدایی، شمارش کرد؛ در مورد واکنش مردم آمریکا نسبت به حملات 11 سپتامبر، به نتایج بسیار مهمی رسید. کازین متوجه شد که تعداد کمی از مردم آمریکا پدیده‌ی 11 سپتامبر را حاصل تقابل اسلام و غرب می‌دانند. در مقابل، بیشتر آن‌ها این حادثه را امری شخصی و محلی می‌پنداشتند. (کازین 2003 ).

دیگر استفاده‌ی این فن‌آوری‌های الکترونیکی آن است که محققان می‌توانند پس از یافتن اطلاعات به وسیله‌ی جست‌وجوگرهای سرفصل‌های درسی در پایگاه داده‌ها؛ به بررسی تنوعات آن مفاهیم بپردازند. مواردی مانند: تغییر نقش و طبقه‌ی اجتماعی و نژاد در تحصیلات دوره‌ی لیسانس بر رشد آموزش از راه دور. میزان تفاوت مطالب آموزشی جهان وب با خارج از آن و یا میزان تأثیر جهانی شدن بر آموزش تاریخ و روابط بین‌المللی را بررسی کنند. برای کسب اطلاعات در آینده، احتمالاً از روش‌های علمی در کامپیوتر‌های فوق پیشرفته که (متون نظم) نامیده می‌شود، استفاده خواهد شد. هرکسی خواهد توانست نه‌فقط به شکل کلیدواژه و عبارت  بلکه برای یافتن تمام انواع الگوهای متن از آن استفاده کند. با کمک روابط متقابل و interoperability آثار تاریخی در زمانی نزدیک در data – mining ما به سوی آینده‌ای پرکار و پرمصرف در زمینه‌ی تاریخ در وب رهنمون می‌شویم که می‌تواند آثار مفیدتری از مطالب موجود و ساختارهای تحقیقات تاریخی نسبت به آنچه که در منابع کمکی تکمیلی مثل کتاب الکترونیک یا وب‌سایت‌های نمایشگاهی ارائه می‌شود، به دست دهد. نقطه‌ی مثبت و توجه برانگیز این رسانه، توانایی‌های بی‌نظیر آن در مواردی همانند ذخیره‌سازی، بررسی اجمالی متون و کشف وابستگی‌های اسناد است. وب ممکن است تکنیک‌های جستجو ی جدیدی در منابع را نیز به دست دهد. 130000 داده در آرشیو دیجیتال 11 سپتامبر مانند 130000داده در کتابخانه‌ی کنگره نیست. ما آن‌ها را گردآوری کرده‌ایم و می‌توانیم آن‌ها را بازیابی کنیم.  در هر حال ما در آغاز راهیم. مجموعه‌ها و ابزارهای الکترونیک مرتبط با آن‌ها که ظرفیت تکمیل کردن تحقیقات تاریخی سنتی در آرشیو‌های کاغذی را دارند؛البته جای آن‌ها را نمی‌گیرند.

در نهایت، تفکر درباره‌ی مطالعه و پژوهش‌های تاریخی در وب، مانند تفکر درباره‌ی در هر رسانه‌ی دیگر؛ قاعدتاً ما را به بازکاوی یک سؤال قدیمی مجبور می‌کند؛ تاریخ چیست و چگونه باید به آن بپردازیم؟ من مدت‌ها برای دانشجویان سال اول «هرودت و توسیدید» تدریس می‌کردم. دانشجویان آثار و نه نام او را در زمینه‌ی تاریخ جنگ و سیاست می‌شناختند. برخی دانشجویان شیوه‌ی نگارش خویش را از سبک نگارش هرودت می‌گرفتند. آن‌ها احساس هرودت و انگیزه‌اش برای ثبت تاریخ در موارد زیر یافتند: تشریفات عجیب فرهنگ غیریونانی، تمایلات مردم عادی و رهبران سیاسی، رقابت و تناقض گزارش‌ها. به همین دلیل است که هرودت به مخاطبانش می‌گوید که او وقایع را ثبت و سپس به دقت بررسی می‌کرده است، چون در آینده ممکن است مردم تصورات مختلفی از اهمیت افراد و اتفاقات داشته باشند. «من به روش خودم پیش می‌روم، شهر کوچک و بزرگ بشر را یکسان می‌پندارم. چون آن‌ها که پیش از این باشکوه بوده‌اند، هم‌اکنون رو به افول گذارده‌ند و شهرهایی که امروز بزرگ و باشکوه‌اند روزگاری کوچک بوده‌اند. بنابراین چون می‌دانم که کامیابی بشر یک جا پابرجا نیست آن‌ها را به تساوی در نظر گرفته‌ام.» (هرودت 1987. صفحه‌ی 35 ) نگرانی او درباره‌ی گزارش‌هایش که در چند صفحه‌ی محدود آن را گنجانده است، توصیفی عمیق است از آنچه او از منابع بسیار گوناگون، یونانیان و دیگران آموخته است. این‌ها هرودت را به استفاده از روش‌های معقول وامی‌داشت.

در هر صورت،اگر چه این رسانه هنوز در ابتدای راه است، ظاهراً برای تاریخ موهبت‌های بسیاری در بر داشته است. مورخان در وب می‌توانند مطالب خود را با مجموعه‌های بیکران منابع، متون، نگاره‌ها، جداول و تصاویر کامل کنند و حتی به مطالب غیرحرفه‌ای، که هیچ گاه امید کتاب شدن ندارند، دست یابند. به‌علاوه با توجه به فضای باز وب،که باید آن را بزرگ‌ترین امکان نت در نظر گیریم؛ طرح‌هایی مانند آرشیو دیجیتال 11 سپتامبر، بیش از تمرکز  بر رهبران حکومتی، که در ظاهر امکان پوشش وسیع‌تری دارند، کارایی دارد. قابلیت بسیار بالای وب بدان معناست که مورخان ورای مجموعه‌های کاغذی، از امکانات مختلف و اشکال متعدد صوتی، تصویری و متنی،برای خلق آرشیو‌های جامع‌تر استفاده کنند. این آرشیو‌ها احتمالاً کمبود وجود کتابدار را با وسعت، آزادی عمل و سرعتشان پر خواهند کرد. مجموعه‌ها ـ البته به شکل ایده‌ال که‌ یکدیگر را interoperation می‌کنند ـ نه تنها در تولیدات امروزه‌ی مورخان، بلکه برای فهم بهتر و عمیق‌تر تاریخ در آثار گذشتگان کمک خواهند کرد.

منابع:
ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

Routledge cannot be held responsible for the content or accuracy of the urls linked to from the online version of this article, which can be found at http://www.tandf.co.uk/journals/titles/13642529.asp
References
Grafton, A. (1997) The Footnote: A Curious History, Harvard University Press, Cambridge, MA.
Herodotus (1987) The History, trans. David Grene, University of Chicago Press, Chicago, IL.
Kazin, M. (2003) 12/12 and 9/11: tales of power and tales of experience in contemporary history, History News Network, 11 September, http://hnn.us/articles/1675.html.
Lynch, P. J. & Horton, S. (2002) Web Style Guide (2nd edn), Yale University Press, New Haven, CT.
McMichael, A., O Malley, M. & Rosenzweig, R. (1996) Historians and the web: a guide, AHA Perspectives, January, pp. 11-16.
Negroponte, N. (1996) Being Digital, Vintage, New York.
OMalley, M. (2000) Building effective course sites: some thoughts on design for academic work, Inventio, Spring, http://www.doit.gmu.edu/inventio/spring00/

پی نوشت ها:
ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
 ۱.  این مقاله که با کمی تلخیص ترجمه و منتشر می‌شود در مجموعه زیر چاپ شده است:
 Rethinking History Vol.8, No.2, June 2004, pp. 293-301
 ۲. digital history
 ۳. Roy Rosenzweig
 ۴. Michael OMalley
 ۵. Andrew McMichael
 ۶. interoperability  در اساس اصطلاحی نظامی است وبه منهوم وجود قابلیت هماهنگی وهمکاری یگآن‌های مختلف یا تعمیم کار یک یگان به دیگر بخش‌ها است.(م)
  ۷. نسل بعد از HTML و نوعی فرمت برای ذخیره متون با سرعت وظرفیت بالا (م)
  ۸. http://www.library.cornell.edu/mathbooks/
  ۹. Michael Kazin

نوشته‌ی: دانیل جی. کوهن 
ترجمه‌ی: حبیب‌اله اسماعیلی

منبع: کتاب ماه تاریخ و جغرافیا شماره 139 آذر 88