دزفول، شانزدهم مهر ماه سال 1359، حمله موشكي ارتش متجاوز صدام و برجاي ماندن 70 شهيد و 300 مجروح؛ هجده روز بعد باز هم دزفول، شاهد موشك‌هايي به طول 9 متر و وزن 6 هزار كیلوگرم!...
اين‌ها جزء اولين اخبار مربوط به «جنگ شهرها» در روزنامه كيهان و خبرگزاري جمهوري اسلامي، در سال‌هاي آغازين جنگ تحميلي عراق عایه ایران بودند.

سخنگوي نظامي بغداد در روز سيزدهم بهمن سال 1362 در خبرگزاري عراق اعلام كرد: «عراق هدف‌هاي تعيين شده در هفت شهر ايران (دزفول، انديمشك، اهواز، كرمانشاه، آبادان و ...) را مورد حمله قرار خواهد داد.»

آيت‌الله خامنه‌اي، رييس جمهور وقت، در مقابل اين استراتژي اعلام كردند: «از هنگام نخستين حمله عراق به مناطق غير نظامي و شهرها تاكنون 4700 تن از غيرنظاميان ايراني، شهيد و 23 هزار تن ديگر مجروح شده‌اند و جمهوري اسلامي ايران ديگر نمي‌تواند چنين اقداماتي را تحمل كند.»

اما ایران که برای مقابل به مثل، هواپیماهای خود را برای انهدام پل استراتژیک بغداد به پرواز درآورده بود، به خاطر رفت و آمد مردم بر روی این پُل، به پخش کردن اعلامیه بسنده کرد!

بعد از اين هم شهرهای زیادی مانند مسجد سلیمان، اندیمشک، بانه، سقز، سردشت و بهبهان، زیر بمباران و موشک‌باران ارتش متجاوز صدام قرار گرفتند و این گستاخی تا جایی پیش رفت که رادیو بغداد در روز پانزدهم خرداد سال 1364 تصریح کرد: «باید بدانید احساسی وجود ندارد. شهر و جبهه، کارخانه و منزل، پادگان و پارک برای ما یکی است. همه را ویران می‌کنیم و امکاناتش را هم داریم!»

گسترش استفاده از موشك‌های دوربُرد در جنگ توسط عراق، بر شدت جنگ شهرها افزود و در نهایت، موشک‌باران شهرهای تهران، قم، اصفهان، تبریز، شیراز و کرج را از دهم اسفند سال 1366 آغاز کرد و تا یازده روز ادامه داد. در طول این مدت، 189 فروند موشک به سوي این شهرها شليك شدند كه از اين تعداد،‌ حدود 133 فروند آنها به مناطق مختلف تهران اصابت کردند. اما موشك‌باران پايتخت، پس از يازده روز به اتمام نرسيد و اين حملات جنايتكارانه، تا پنجاه روز ادامه داشت.

چشم تيزبين عكاسان از بمباران شهرها به خصوص تهران غافل نماند و نسبت به نويسندگان، توجه بيشتري به اين جنايت جنگي داشته‌اند.

انجمن عكاسان انقلاب و دفاع‌مقدس، موضوع بمباران شهرهاي ايران توسط جنگنده‌هاي عراقي و تبعات روحي ـ جسمي و اجتماعي اين جنايت جنگي را در سه مجلد اول از مجموعه 9 جلدي «جنگ تحميلي: دفاع در برابر تجاوز» مورد توجه قرار داده است.

بمباران شهرها از منظر نقاشي كودكان جنگ‌زده، ثبت لحظات دلخراش جست‌وجوي امدادگران در ميان خرابه‌ها، تشييع پيكر شهيدان بمباران شهرها، نمايي از ويراني شهرها، به تصوير كشيدن دشواري‌ سكونت آوارگان جنگ در چادر، تصاويري از كودكان غمگين در كنار منازل مخروبه و حضور مردم در پناهگاه‌ها بخشي از تصاوير مندرج در مجموعه عكس‌هاي ياد شده را شكل داده‌ و مخاطب را تحت تاثير قرار مي‌دهند.

ساسان مويدي، عكاس جنگ نيز با گلچين 64 قطعه عكس‌ از بمباران و موشك‌باران مناطق مختلف شهر تهران در سال‌هاي 1364 به بعد، كتاب «50 روز از جنگ (حملات موشكي به تهران) به روايت تصوير» را در سال 1368، به همت انتشارات سروش به چاپ رساند.

با وجود اين‌كه كتاب «50 روز از جنگ» جزء اولين تجربه‌هاي تصويري منتشر شده درباره دفاع‌مقدس است، شرح عكس‌هايي كامل، شامل نام عكاس، محل و تاريخ ثبت تصوير را به همراه دارد كه اين ويژگي، به اصالت كتاب افزوده است.

تصاويري از ويراني‌ خانه‌هاي محله‌هايي مانند خيابان‌هاي پيروزي، ولي‌عصر (عج)، فاطمي و ميدان هفت‌تير، توصيف فضاي عيد نوروز و اميد مردم به زندگي در اوج بمباران تهران و عكس‌هايي از پناهنگاه‌هاي مدارس و امدادرساني به مجروحان، اين كتاب را ديدني‌تر كرده‌اند.

ساسان مويدي كه از روز يازدهم اسفند سال 1366 تا پنجاه روز بعد، از تمامي مناطق بمباران شده تهران عكس‌برداري كرده، يادآوري مي‌كند: «عراق در زمان جنگ معمولا" سالي يك يا دو بار، تهران را بمباران و موشك‌باران مي‌كرد و اغلب هم نزديك عيد نوروز اين حملات را انجام مي‌داد. اما يازدهم اسفند سال 66 و اصابت اولين موشك به يكي از كوچه‌هاي ميدان هفت‌تير و شهادت پرهوم ابراهيمي، نوزاد چهار ماهه، نشانگر متفاوت بودن اين موشك‌باران تهران بود.»

وي با اشاره به انتشار تصوير اين كودك در همه خبرگزاري‌هاي خارجي، ادامه مي‌دهد: «من با موتورسيكلت زنده‌ياد بهمن جلالي، عكاس انقلاب و دفاع‌مقدس، در سريع‌ترين زمان ممكن به محل اصابت موشك‌ها مي‌رفتم و از وقايع عكس مي‌گرفتم.»

مويدي از مشاهدات دلخراش خود در آن دوران، ياد و خاطرنشان مي‌كند:‌ «ديد من از همان ابتدا به تهيه گزارش تصويري از موشك‌باران تهران توجه داشت. به همين دليل، پيشنهاد انتشارات سروش براي چاپ كتاب «50 روز از جنگ (حملات موشكي به تهران) به روايت تصوير» را پذيرفتم.»

اين عكاس پيشكسوت، درباره دليل توجه ناشران به چاپ مجموعه‌هاي عكس‌ مي‌گويد: «توانايي انتقال مفاهيم از طريق عكس، بسيار بالاتر از خاطره است. البته من معتقدم كه خاطرات شاهدان حملات موشكي عراق بايد ثبت و منتشر شوند، اما سنديت و قدرت تاثيرگذاري عكس، در جايگاه بالاتري قرار دارد.»

در حوزه آثار مكتوب، داستان‌نويسان، محمدرضا بايرامي و داوود غفارزادگان با فاصله كمي از پايان جنگ تحميلي عراق عليه ايران، خاطرات و مشاهدات ارسالي كودكان درباره بمباران شهرهاي استان‌هايي مانند تهران، لرستان و خوزستان را در مجموعه‌اي 17 جلدي با عنوان «شب‌هاي بمباران» گردآوري و تنظيم كرده و نخستين بار در سال 1370 توسط حوزه‌هنري به چاپ رساندند.

بعدها با توجه به كم‌حجم بودن هر يك از مجلدات اين مجموعه و به دليل استقبال مخاطبان، انتشارات سوره‌مهر همه آن خاطرات را در قالب يك مجموعه، در سال 1388 به چاپ رساند.

دكتر علي خاجي، پژوهشگر نيز به تازگي، تدوين كتابي با عنوان «سفيران ويراني» را با حمايت دانشكده فرماندهي و ستاد ارتش (دافوس آجا)، مرکز تحقیقات تروما و جراحی سینا، پژوهشکده پزشکی و مهندسی جانبازان و مرکز پژوهش‌های دفاع‌مقدس سازمان ايثارگران نيروي زميني ارتش به اتمام رسانده است.

اين اثر بر اساس يك طرح تحقيقاتي و با هدف برآورد تلفات غيرنظامي ايران و همچنين مشخص كردن نوع سلاح‌هاي كاربردي عراق علیه غیر نظامیان در جنگ تحميلي عراق عليه ايران تدوين شده است.

سابقه ساخت و استفاده از موشك‌هاي زمين‌ به زمين در جنگ‌ها و نوع موشك‌هاي استفاده شده توسط نيروهاي ارتش صدام در جنگ، تحليل حملات موشكي به شهرهاي ايران به صورت سالانه و در قالب جدول و نقشه، بررسي حملات به 27 شهر کشورمان با اطلاعات مربوط به زمان، نوع موشك و بمب و تعداد شهيدان و مجروحان، بخشي از محتواي كتاب «سفيران ويراني» را شكل داده‌اند.

در ادامه حركت نويسندگان در زمينه تدوين كتاب‌هاي پژوهشي مرتبط با جنگ شهرها، «سيد حسين يحيوي» نويسنده دفاع‌مقدس نيز مشغول تدوين كتابي با عنوان «تهران در جنگ» شده كه پس از اتمام نگارش، به همت مركز اسناد و تحقيقات دفاع‌‌مقدس به چاپ خواهد رسيد.

يحيوي درباره این اثر پژوهشی می‌گوید: «در این کتاب سعی شده که جنگ و بمباران شهرهای ایران، اتفاقات و جریان‌های سیاسی موثر بر آن‌ها مورد بررسی قرار گيرند. اغلب اين حمله‌ها در طول هشت سال دفاع‌مقدس، برای رسیدن به مقاصد سیاسی صورت گرفته‌اند و از جمله آن‌ها می‌توان به موشک‌باران تهران در اسفند سال 1366 و فروردین 1367، با هدف فشار آوردن به ایران براي پذيرش قطعنامه 598 اشاره کرد.»

وی درباره دشواری‌های تدوین کتاب «تهران در جنگ» می‌گوید: «سير پژوهش كتاب تهران در جنگ، به دليل نبود منابع مستقل درباره جنگ شهرها بیش از یک سال به طول انجامید. جمع آوری اطلاعات با تکیه بر اسناد و به شکل دقیق صورت گرفته و دفعات و تعداد موشک‌باران شهرهای ایران، با تاکید بر تهران مورد تحلیل قرار گرفته‌اند.»

نویسنده كتاب «خ‍ودت‌ اس‍م‌ ک‍ت‍اب‌ را ان‍ت‍خ‍اب‌ ک‍ن‌» اضافه می‌کند: «البته بخشی از اسناد مربوط به جنگ شهرها هنوز جزء مدارک طبقه‌بندی شده قرار دارند و دسترسی به آن‌ها امکان‌پذیر نیست.»

یحیوی، بن‌بست‌ها و موانع موجود در مسیر تحقیق را به عنوان یکی از دلایل کمبود کتاب‌های مربوط به جنگ شهرها می‌داند و تاکید می‌کند: «البته برخی نویسندگان، به صورت پراکنده، مختصر و گذرا به این موضوع پرداخته‌اند.»

بررسي وضعيت جنگ ارتش متجاوز صدام عليه شهرهاي ايران در طول دفاع‌مقدس هشت ساله، در ترويج مستمر اثبات حقانيت ايران در جهان موثر خواهد بود، بخصوص اگر جنبه‌هاي حقوقي اين مساله نيز مورد توجه پژوهشگران و سياستمداران قرار گيرد.

مريم اسدي جعفري

منبع: کتاب هفته، شماره 272، شنبه 7 اسفند 1389، صفحه 5