مجموعه حاضر با مقدمه اي كه دكترسعيد رضايي شريف آبادي نوشته است شروع مي شود. سپس خانم نيك نفس گزارشي از روند برگزاري همايش تشريح كرده است. اگر خواسته باشيم با ديدگاه انتقادي به اين مجموعه نظري داشته باشيم به طور قطع يقين نخستين مسئله اي كه در نگاه اول قابل توجه است، گزارشي است كه خانم نيك نفس دبير اجرايي همايش در ابتداي كتاب نوشته است.

همان گونه كه علاقمندان تاريخ شفاهي اطلاع دارند فراخوان اين همايش زمستان سال 1383 ازطريق سايت هاي خبري منعكس شد و قرار بود نويسندگان مقالاتشان تا اسفند 83 به دبيرخانه همايش ارسال و همايش هم در ب هار 1384برگزار شود.احتمالا مشكلات فرا روي همايش موجب شده كه اين همايش در 16اسفند 1385برگزار شود. هر چند دبير اجرايي اين همايش به اين مسئله اشاره اي نكرده است و توضيحي راجع به اين موضوع نداده است و فقط به تاريخ 28/8/1385اشاره نموده است. و حتي نويسنده مقاله اسناد و تاريخ شفاهي انقلاب اسلامي به اشتباه در صفحه 9 اين مجموعه زمان برگزاري همايش زمستان 1386 قيد نموده است .وجود چنين نكاتي در ابتداي اين مجموعه، عدم دقت تدوين كننده اين مجموعه مي رساند كه به راحتي از كنار آن گذشته است. در ارتباط با كتاب مجموعه مقالات همايش تاريخ شفاهي كه در برگيرنده 15مقاله از مجموعه سخنراني هاي همايش مزبور است بازگويي چند نكته ضروري است. نكته اول طی روز های 20 و21 آذر ماه 1384 سمینار" بررسی جایگاه تاریخ شفاهی و اسناد در مطالعات تاریخی" با حضور جمعی از علاقمندان تاریخ در دانشکده ادبیات دانشگاه فردوسی مشهد و مرکز اسناد آستان قدس رضوی برگزارشد. این سمینار با مشارکت مدیریت اسناد و مطبوعات آستان قدس رضوی و انجمن علمی تاریخ دانشکده ادبیات دانشگاه فردوسی بود هدف آن معرفی و شناسایی مدیریت اسناد آستانقدس رضوی وجایگاه تاریخ شفاهی بود، طی دو روزبا حضور اساتید همچون دکتر مرتضی نورایی و دکتر محمد حسین منظور الاجداد به جایگاه اسناد در مطالعات تاریخی پرداخت.گزارش كامل اين سمينار در وبگاه سازمان كتابخانه ها موزه ها و مديريت اسناد آستان قدس رضوي در دسترس عموم علاقمندان است.

يكي از كار هاي جالب توجه آرشيو تاريخ شفاهي انتشار گاهنامه تاريخ شفاهي بود كه براي نخستين بار در ايران آرشيو تاريخ شفاهي آستان قدس رضوي در صدد اين امر مهم بر آمده بود.گزارش مختصري از اين گاهنامه در شماره 99كتاب ماه تاريخ و جغرافيا جهت اطلاع دوستداران تاريخ شفاهي منعكس شده است و خود گاهنامه هم درسايت سازمان كتابخانه  هاي آستان قدس رضوي در اختيار علاقمندان است.هر چند اين گاهنامه در حد يك پيش شماره ماند و تا كنون فرصت انتشار آن فراهم نشده است ولي برگزاري يك همايش آن هم در خارج ازپايتخت اقدام مهم و در خور توجه اي بود كه انجام شد.اگر سمينار بررسي جايگاه تاريخ شفاهي و اسناد در مطالعات تاريخي اولين سمينار در ايران بدانيم عنوان نخستين همايش تاريخ شفاهي هم تا حدي سئوال برانگيز خواهد شد. نكته دوم نگاهي مختصر به خلاصه مقالات ارائه شده درنخستين همايش تاريخ شفاهي اين نكته تداعي مي كند كه برخي از موضوعات جديد در خلاصه مقالات وجود دارد كه اين مقالات در مجموعه مقالات همايش منتشر نشده اند. با آنكه برخي از موضوعات و مقالات ارائه شده جديد است وليكن مسئولين به انتشار سخنراني  ها اكتفا نموده و برخي از مقالات منتشر نکرده اند. خلاصه مقالاتي همچون حافظه جمعي، روايت و تاريخ شفاهي نوشته دكتر نادر اميري .اهميت و ضرورت خاطرات ديپلمات  هاي رده مياني نوشته دكتر سيد مجيد تفرشي كه به صورت سخنراني ارائه شد و يا مقاله لزوم جابجايي در موضع گيري معرفت شناختي جامعه شناسي تاريخ شفاهي نوشته دكتر حميد عبداللهيان و نقش تاريخ شفاهي در ظهور هويت بازانديشانه زنان ايراني نوشته دكتر علي اصغر سعيدي از موضوعات جديدي است كه فرصت انتشار آن ها فراهم نشده است. نكته سوم هنوز جاي خالي برخي از مباحث نظري در تاريخ شفاهي احساس مي شود . اگرتعريف درستي از تاريخ شفاهي داشته باشيم به طور مسلم برخي از مباحث ارائه شده در اين مجموعه در رديف تاريخ شفاهي عنوان نخواهد شد. ما در ارتباط با تاريخ شفاهي با دو مقوله كلي در ارتباط هستيم .نخست مباحث نظري، و ديگری مباحث عملي و تجربات مصاحبه كنندگان.

اگر خواسته باشيم بدون رويكرد به تجربات مصاحبه به ارائه نظريات بپردازيم به طور مسلم اين نظريات پايه علمي برخوردار نيستند .با اينكه نويسنده اين سطور چند پروژه تاريخ شفاهي انجام داده ولي تجربيات و نظر هاي بدست آمده منحصر به موضوعات خاص بوده و تعميم دادن آن به كل كاري عبث خواهد بود.چنين به نظر مي رسد در حوزه مباحث نظري كه اغلب از تجربيات و سايت هاي خارجي نشات گرفته سنخيتي با مباحث داخل كشور ندارد .زيرا جامعه ما شرايط فرهنگي –اجتماعي متفاوت دارد با آنچه در آن طرف مرز ها وجود دارد،و طيف مصاحبه شوندگان هم از لحاظ ساختار اجتماعي و فكري متفاوت از آنچه در خارج از كشور است.همانگونه كه پژوهشگران تاريخ شفاهي مطلع هستند در كشورمان تاريخ شفاهي زير مجموعه سازمان هاي دولتي و يا مجموعه  هايي است كه به طور مستقيم با تشكيلات دولتي در ارتباط هستند. و اين نكته وجهه تمايز با آنچه در خارج كشور انجام مي شود است. تلاش هايي مستمري انجام شده تا تاريخ شفاهي در دانشگاه هاي ايران بخصوص گروه هاي تاريخ جايي داشته باشد ولي انگار بحث تاريخ شفاهي ايده جديدي است كه برخي از افراد نظر مثبتي به اين مقوله ندارند.طي يكي دو سال گذشته طرح تاريخ شفاهي به دانشگاه ارائه شد ولي هنوز تصميم ن هايي اتخاذ نشده است. اگر فعاليت هاي علاقمندان تاريخ شفاهي در دانشگاه اصف هان نبود به جرات مي توان گفت تاريخ شفاهي جايگاهي در دانشگاهي ايران ندارد . هر چند اين فعاليت ها منحصر به فرضيات و مباحث نظري يا برپايي كارگاه هاي آموزشي خلاصه مي شود. آنچه بعنوان تاريخ شفاهي از آن ياد مي شود اگر خواسته باشيم علمي و بدون جهت گيري هاي سياسي انجام شود دانشگاه ها مهمترين گزينه براي اين موضوع خواهند بود. پس نخستين تفاوت تاريخ شفاهي داخل با خارج از كشور محل انجام اين پروژه  ها است اگر دانشگاه  هاروارد بودجه هاي آنچناني اختصاص به اين امر مي دهد مصاحبه شوندگان به اين امر واقف هستند كه اين يك پروژه تحقيقاتي است و با آرامش خاصي به بيان خاطرات خود مي پردازند.

دو عنوان از مقالات نخستين همايش تاريخ شفاهي اختصاص به دانشگاه ها دارند. دكتر محمد حسن رازنهان با مقاله تاريخ شفاهي آموزش تاريخ در دانشگاه ها به ارائه ديدگاه هاي خود نسبت به اين مقوله پرداخته است.اين يك ديدگاه كاملا نظري است مباحث بسيار مهمي وجود دارد كه منشاء آن دانشگاه ها است. اگر خواسته باشيم الويت بندي در ارتباط با موضوعات داشته باشيم قطعا بحث آموزش تاريخ از اولويت هاي اوليه نخواهد بود. تا چه حدي دانشگاه ها با مقوله تاريخ شفاهي ارتباط دارند؟ اگر خواسته باشيم مقوله تاريخ شفاهي در دانشگاه ها شروع شود مهمترين ركني كه مورد نظر است، بحث آموزش و كارگاه هاي تاريخ شفاهي است. بسياري از مباحث تاريخ شفاهي وجود دارند كه از دانشگاه ها بايد شروع شود ونويسنده اين مقاله بدون اينكه پاسخي داده باشد به اين قضيه كه آيا تاريخ شفاهي در دانشگاه ها وجود دارد كه تاريخ شفاهي آموزش تاريخ مطرح شود؟

اساسي ترين موضوعي كه مورد توجه است بحث موسسات آموزش عالي در ايران و نتايج اين امر است. يكي از موضوعات جالب توجه در اين زمينه جنبش دانشجويي در دانشگاه هاي ايران قبل از انقلاب است .همچنين مصاحبه با نخبگان دانشگاهي كه منشا ءتغيير و تحولات فكري و عملي در جامعه بوده اند مهمترين موضوعات قابل تامل در دانشگاه ها است .ديگر آنكه چه اتفاقي افتاده كه سيل مهاجران دانش پذير به سوي كشور هاي تازه اسقلال پيدا كرده روسيه روانه شده اند. و برخي از موضوعاتي كه از حوصله اين نوشتار خارج است. از ديگر مباحثي كه به دانشگاه ها اختصاص دارد مقاله نقش دانشگاه ها در گسترش تاريخ شفاهي نوشته ابوالفضل حسن آبادي است كه در اين مقاله به طور مفصل به آسيب شناسي اين موضوع وهمچنين جايگاه تاريخ شفاهي در دانشگاه هاي جهان پرداخته شده است. قطعا نويسنده اين مقاله به اين نتيجه رسيده است چرا در دانشگاه هاي ايران بحث تاريخ شفاهي منزوي است و تفكر برنامه ريزان گرو هاي آموزشي تاريخ به اين موضوع به طور جدي نپرداخته اند. نكته چهارم يكي از مقاله هاي اين مجموعه تاريخ شفاهي و صنعت به قلم احمد فر هادي است .موضوع صنعت يكي از موضوعات اصلي در پژوهش هاي تاريخ شفاهي است. نگارنده اين سطور كه مصاحبه مفصلي با يكي از مدير عاملان ايران خودرو طي سال هاي 60تا 62 و  68 تا 70 بعد از انقلاب داشته به اهميت موضوع كاملا واقف هستم .زيرا فعاليت هاي صنعتي در كشورمان در بسياري از مواقع با چالش هاي سياسي برخورد مي كند .و بسيار از فعالان سياسي حتي در بين جنبش  هاي كارگري قطعا از ناحيه صنعت است.هر چند آقاي فر هادي گزارش مختصري ارائه نموده است واشاره نكرده است كه با چه كساني مصاحبه انجام شده و نتيجه اين طرح به چه صورتي بوده است. وليكن طرح اين موضوع از نكات قابل توجه تاريخ شفاهي است. در واقع مصاحبه با مديران صنعت مي تواند از بسياري جهات مهم باشد زيرا مصاحبه با مديران اين بخش مي تواند زمينه  هاي صنعتي شدن ايران تداعي كند و مهمتر اينكه بسياري از اقشار جامعه در صنعت مشغول فعاليت بوده ،جنبش هاي كارگري و زمينه روي آوردن به احزاب ومسائل صنفي و سياسي در بين اين گروه به شدت احساس مي شود. نكته پنجم از ديگر مباحث ارائه شده در اين مجموعه مقاله نقش مصاحبه گر در پيشبرد اهداف تاريخ شفاهي به قلم غلامرضا دركتانيان است. وي ادعا كرده كه تاريخ شفاهي قدمتي به ديرينگي تاريخ بشري دارد، از همان آغاز كه بشر به قدرت تكلم دست يافت، تاريخ شفاهي بخشي از تاريخ انسان ها بوده است. آيا به راستي چنين است؟ اگر تعريف درستي از تاريخ شفاهي داشته باشيم اين ادعا كاملا مردود و غير علمي است.

ابوالفضل حسن آبادي در كتاب تاريخ شفاهي در ايران با ارائه 26تئوري از تاريخ شفاهي تعريفي كه از تاريخ شفاهي ارائه نموده است آن را يك علم پيشرفته مي داند كه از راه مصاحبه  هاي صوتي و تصويري براي كسب اطلاعات تازه از افراد صاحب نظر مي داند.تاريخ شفاهي يك علم جديد است كه با اختراع ضبط و صوت شروع شده و آنچه تا قبل از اختراع ضبط صوت مورد نظر برخي از افراد است با نام تاريخ مي توان از آن ياد كرد.زيرا تاريخ شفاهي محصول يك نفر به نام مصاحبه كننده و مصاحبه شونده است و تعميم آن به مباحثي كه برخي از مورخان گذشته اشاره  هايي در نوشتارشان داشته اند صحيح نيست.چرا كه آن ها روايت هايي هستند بدون صدا و تصوير.آنچه وجهه تمايز بين اين روايت ها و تاريخ شفاهي به مفهوم امروزي است كه از آن بعنوان اسناد شفاهي ياد مي شود صدا ها و تصاوير مصاحبه شوندگاني است كه يك نفر بعنوان مصاحبه كننده فرصتي ايجاد نموده است.

تاریخ شفاهی(oral histori) یکی از شیوه های ثبت تاریخ می باشد که در این شیوه محقق با استفاده از ضبط صوت به سراغ رجال و شخصیت ها یا شاهدان عینی وقایع می رود تا با استفاده از ضبط خاطرات به بررسی وقایع سیاسی –اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی جوامع بپردازد .در این شیوه مصاحبه کننده با استفاده از اسناد و مدارکی که بدست می آورد به نقاط تاریک تاریخ دست پیدامی کند که حتی در اسناد کتبی هم نیامده است. به واسطه اينكه افرادي كه درجريان يك حادثه بوده اندبه نقل رويداد هاوخاطرات مي پردازندلذاگفته  هاي افراد همسو و تكميل كننده اسناد مي باشند .كه مي توان ازآن به عنوان منابع دست اول ياد كرد. هرچند نويسنده اين مقاله در چند سط بعد با تعريف تاريخ شفاهي جملات ابتداي مقاله اش را نقض كرده بايد چنين مي توان نتيجه گرفت: تاريخ شفاهي يك مصاحبه چهره به چهره كه مكان و زمان و لوازم صوتي وتصويري نقش موثري در اين جريان دارند. در بخش ديگري از اين مقاله نويسنده با علم به اينكه انسان ها با توجه به مقتضيات روحي خودشان هميشه حرف هاي زيادي براي نگفتن دارند و هركسي پاره اي از مكنونات خودش را روي كاغذ نمي آورد و هيچ وقت هم بيان نخواهد كرد.اما مصاحبه گر مي تواند مصاحبه شونده را تشويق و ترغيب به پاسخدهي به پرسش هاي كند كه از ساير منابع نمي توان پرسيد آيا تمام صحبت هاي كه يك مصاحبه شونده نقل مي كند جزء تاريخ شفاهي محسوب مي شود. قطعا افراد بسياري از خاطرات ونقل و قول هايي دارند كه هيچگاه فرصت بيان آن را ندارند.و حتي مي توان گفت برخي از صحبت ها در رديف تاريخ شفاهي نمي توان عنوان كرد بعنوان نمونه يك مصاحبه شونده با ديدن يك خواب آن را در جريان مصاحبه عنوان كند آيا خواب بخشي از تاريخ است ويا ساير مطالبي كه در زندگي شخصي افراد وجود دارند.

نكته آخر نخستين مقاله اي كه در اين مجموعه منتشر شده است مقاله اسناد و تاريخ شفاهي انقلاب اسلامي به قلم رحيم نيكبخت است. اين مقاله خيلي مختصر و هدف نويسنده معرفي مركز اسناد انقلاب اسلامي و پژوهش هاي آن است .به راستي تا چه حد مي توان از اسناد انقلاب اسلامي استفاده كرد. ايا اسنادي كه در تاريخ شفاهي قابليت استفاده دارند در دسترس عموم محققان است؟ منظور از اسناد انقلاب تا چه تاريخي در بر مي گيريد .آيا روند انقلاب تا حال حاضر مورد نظر است يا تا مقطعي خاص؟ كتاب مجموعه مقالات نخستين همايش تاريخ شفاهي بعنوان مجموعه اي كه در بر گيرنده تعدادي از مقالات است از ج هاتي مهم و ارزنده است .زيرا در برگيرنده تجربيات مصاحبه  ها و همچنين ديدگاه كارشناسان حوزه تاريخ شفاهي است.و اين مجموعه گامي است براي انتشار ديگر كتاب ها در زمينه تاريخ شفاهي.

غلامرضا آذري خاكستر

منبع: وبلاگ