شاید بتوان تاریخ شفاهی را از یک منظر و به شکلی کاملاً کلی و عمومی «گزارشِ تجربه‌ها و احساسات مردمی که در تاریخ نام و نشانی نداشته و ندارند» تعریف کرد. اگرچه قطعاً این تعریف، تعریفی کامل و نهایی نیست ولی از آنجا که مردم طبقات فروتر جوامع یکی از مصادیق و موضوعات اصلی بررسی‌های شفاهی تاریخی هستند، می‌تواند تا اندازه‌ای قابل قبول باشد. نمونه‌هایی خوب چنین گزارش‌هایی به همت دو تن از تاریخ شفاهی‌پژوهان برجسته دنیا یعنی رابرت پِرکس (Robert Perks) و آلیستر تامسون (Alistair Thomson) در مجموعه مقالات «Oral History Reader» گردآوری شده است. پرکس متصدی بخش تاریخ شفاهی در آرشیو صدای کتاب‌خانه بریتانیا (British Library Sound Archive) و رئیس National Life Story Collection است. تامسون نیز ریدِر مؤسسه Continuing Education and History at the Center for Continuing Education, University of Sussex است. همچنین دو محقق ویراستار نشریه Oral History هستند که توسط انجمن تاریخ شفاهی (Oral History Society) منتشر می‌شود.
Oral History Reader نخستین‌بار در سال 1998 به همت انتشارات راتلج چاپ و منتشر شد و بین سال‌های2000 تا 2003 با همان ویرایش و سبک و سیاق سابق سه بار دیگر تجدید چاپ شد. در سال 2006 انتشارات راتلج کتاب را با ویرایشی نوین و افزودن مطالب جدیدی در 578 صفحه برای چهارمین بار تجدید چاپ کرد.
این کتاب گلچینی جامع و بین‌المللی از بهترین مقالات در زمینه نظریه، روش و کاربرد تاریخ شفاهی است. کتاب شباهت‌ها و تفاوت‌های تاریخ شفاهی در سراسر جهان را با شواهدی از شمال و جنوب آمریکا، اروپا، آسیا، استرالیا و آفریقا به شکلی واضح و روشن توضیح می‌دهد. همچنین بسیاری از موضوعاتی که تاریخ شفاهی در ارتباط دائم با آن‌هاست، مانند تاریخ زنان، تاریخ خانواده، تاریخ اخلاق، تاریخ اقوام و... در این اثر مورد توجه قرار گرفته‌اند. با توجه به گستردگی مباحث مطرح شده، این کتاب برای دانشجویان تاریخ مدرن، مطالعات مربوط به حافظه (memory studies)، جامعه‌شناسی، انسان‌شناسی، پیری‌شناسی (gerontology)، تاریخ فرهنگی و اجتماعی و آرشیوهای کتاب‌خانه‌ها و... بسیار سودمند و مفید خواهد بود.

چهل و سه مقاله انتخابی پرکس و تامسون در این کتاب، به تفکیک موضوع و در پنج بخش متفاوت تنظیم شده‌اند. بخش اول با عنوان پیشرفت‌های انتقادی (Critical Developments) شامل هشت مقاله است که بیشتر به مباحث نظری و بنیادی تاریخ شفاهی پرداخته است. در این بخش مباحثی مانند تعریف تاریخ شفاهی، نقش محوری حافظه، روش‌های تواریخ شفاهی، ارتباط تاریخ شفاهی با تبارشناسی (genealogy) و دیگر علوم مرتبط و سایر نکات تئوری و نظری در این زمینه بیان شده است. یکی از بهترین مقالات بخش اول مقاله تاریخ شفاهی‌پژوه معروف پل تامپسون (Paul Thompson) با عنوان «صدای گذشته: تاریخ شفاهی» است. البته تامپسون کتابی با همین نام هم منتشر کرده است. همچنین دو مقاله نیز در زمینه انقلاب دیجیتالی و تأثیرات آن بر تاریخ شفاهی و تاریخ‌نگاری شفاهی زنان در این بخش گنجانده شده است. هشت مقاله بخش دوم تماماً به ابزار اصلی تاریخ شفاهی یعنی مصاحبه (Interviewing) اختصاص یافته است. سه مقاله نخست این بخش به چیستی مصاحبه و فنون و روش های مصاحبه و چگونگی تحلیل و بررسی مصاحبه های انجام شده پرداخته است. مانند مقاله «دانش شنیدن: فنون و تحلیل مصاحبه» از کاترین اندرسون و دانا جک (Kathryn Anderson and Dana C.). مقالات دیگر این بخش نمونه‌هایی از انجام تاریخ شفاهی و مصاحبه در آفریقا، اروپا و سایر نقاط جهان را عرضه می‌دارد. برای مثال مقاله بلیندا بازولی (Belinda Bozzoli) مربوط به مصاحبه با زنانِ Phokeng (شهر و قبیله‌ای در آفریقا) است و مقاله «جستارهایی در مصاحبه میان فرهنگی (Crossecultural): زنان ژاپن در انگلستان» از سوزان بورتن (Susan K. Bultural) نیز در همین زمینه نگاشته شده است. بخش سوم با عنوان حافظه‌های شفاهی (Interpreting Memories 9) مقاله را در خود جای داده است. مقاله‌های این بخش را می‌توان از نظر موضوعی، به دو قسمت تقسیم کرد. مقاله‌هایی که به کلیات، تعاریف و مفاهیم حافظه و رویداد شفاهی پرداخته‌اند مانند مقاله ترور لومیس (Trevor Lummis) با عنوان «ساخت و پایداری رویداد شفاهی (Oral Evidence)» و یا مقاله لیندا شوپس (Linda Shopes) با عنوان «تاریخ شفاهی و مطالعه جوامع: مسائل، تناقضات و امکانات». اما بیشتر مقاله‌های این بخش در قالب پروژه‌های تاریخ شفاهی در مناطق کمتر شناخته شده جهان و یا بحث در مورد انجام تاریخ شفایه در این مناطق است. مانند مقاله خود آلیستر تامسون با عنوان «حافظه‌های آنزاس (Ansac Memories): نظریه حافظه عمومی مطرح شده در تجربه استرالیا» و مقاله آنا لورا استولر به همراه کارن استراسلر (Annal Laura Stoler With Karen Srassler) در مورد تاریخ شفاهی در جاده.

عنوان چهارمین بخش کتاب تاریخ‌سازی (Making histories) است. موضوع 9 مقاله این بخش، تاریخ شفاهی: امکانات،‌ ابزارها، کاربرد، کارکرد، آموزش، آینده، انقلاب دیجیتال و سایر موضوعات مربوط به این حوزه است. مانند مقاله الن اسوین (Ellen D. Swain) با عنوان «تاریخ شفاهی در آرشیوها» که در مورد نقش اسنادی تاریخ شفاهی در ابتدای قرن بیستم بحث می‌کند و مقاله «آینده تاریخ شفاهی و تصاویر متحرک» از دان سیپ (Dan Sipe) یا مقاله آنا گرین (Anna Green) که پیرامون ارتباط تاریخ شفاهی و موزه‌ها است. عنوان آخرین مقاله این بخش نیز «آموزش رایانه‌ای (Cyber Teaching) در کلاس تاریخ شفاهی» است که بحث اصلی آن نقش رایانه و انقلاب دیجیتال در آموزش و کارکرد تاریخ شفاهی است. این مقاله را رینا بنمایور (Rina Benmayor) نگاشته است.

پنجمین و آخرین بخش کتاب با عنوان هواداری و توانایی (Advocacy and Empowerment) نیز، 9 مقاله دیگر کتاب را دربر دارد که به موضوعات مختلف حوزه تاریخ‌نگاری شفاهی مربوطند. مانند مقالات «خاطره (Reminiscence) و تاریخ شفاهی: دنیاهای مشابه یا کوششی مشترک» از جووانا برنت (Joanna Bornat)، «صدای تجربه: تاریخ شفاهی در کلاس» از کلیف کوهن و مارجوری مک‌لیلن (Cliff Kuhn and Marjorie L. McLellan) و «جذام در هند: مداخله تاریخ شفاهی» از سانجی کاکار (Sanjiv Kakar).
در قسمت پایانی کتاب هم گزیده‌ای از کتاب‌شناسی تاریخ و تاریخ‌نگاری شفاهی و نمایه کتاب آورده شده است که کار مطالعه و تحقیق در این زمینه را برای خواننده کتاب بسیار سهل می‌کند.

ویراستاران کتاب علاوه بر مقدمه و پیش‌گفتار اصلی بر کتاب، برای هر بخش مقدمه‌ای جداگانه نگاشته‌اند که خواننده را با محتوای مقالات گنجانده شده در هر بخش و نویسندگان آن‌ها و دیگر اطلاعات مربوط به آن بخش آشنا می‌کند. خواندن مقدمه‌های هر بخش پیش از مطالعه آن‌ها، کمک وافری به فهم صحیح‌تر محتوای مقالات خواهد کرد. حسن اصلی این کتاب ارزشمند در تعدد و تنوع مقالات و نویسندگان آن است. چرا که همین امر سبب شده خواننده تقریباً تمامی جنبه‌های مربوط به دانش تاریخ شفاهی را همراه با جزئیات مفصل در یک مجموعه ششصد صفحه‌ای یک‌جا در اختیار داشته باشد. علاقمند به مطالعه و پژوهش در زمینه تاریخ و تاریخ‌نگاری شفاهی می‌تواند با در دست داشتن این کتاب، با جدیدترین تعاریف، مفاهیم، روش‌ها، موضوعات، ابزارها و تجهیزات، کاربرد و کارکردها، گذشته و آینده، گستره جغرافیایی و دیگر مباحث مرتبط با تاریخ شفاهی که حاصل کار تعداد زیادی از محققان برجسته ـ چهل و سه نفر ـ این حوزه است آشنا شود.

نکته درخور توجه دیگر کتاب این است که با وجود این که شاید مجموعه مقاله بودن کتاب مانع از یک‌دستی متن و محتوای موضوعات شده است، اما فراهم آمدن این انبوه داده‌های نظری و کاربردی تاریخ شفاهی به دست چهل و سه نفر از پژوهشگران این رشته، که اغلب آنها در زمینه تخصصی خود محققی متبحر به شمار می‌آیند، و ویراستاری، تدوین و تنظیم مقالات آن‌ها به دست دو پژوهشگری که خود از کارگزاران مطالعات و تحقیقات مربوط به تاریخ شفاهی هستند،‌هرگونه کاستی‌های دیگر کتاب را تحت‌الشعاع قرار می‌دهد. از این‌رو، با توجه به فقر منابع و تحقیقات مستند و پرمایه در زبان فارسی، ترجمه این کتاب به زبان فارسی می‌تواند گامی مهم  در جلب توجه محققان و پژوهشگران فارسی‌زبان به این شاخه از دانش تاریخی شود. البته بدیهی است که کار ترجمه چنین کتابی نیز می‌بایست همانند تدوین و تألیف آن گروهی و به دقت و به دست مترجمانی که خود دستی در تاریخ و تاریخ‌نگاری دارند، انجام پذیرد.

حسین حاتمی

منبع: کتاب ماه تاریخ و جغرافیا، اسفند 1386