به کارگیری ظرفیت‌های آموزشی جهت بالا بردن سطح دانش از جمله موضوعاتی است که تا اندازه‌ای در رشته تاریخ مورد غفلت واقع شده است. متأسفانه معلمان و برنامه‏ریزان آموزشی در روش‌های تدریس تاریخ از آن بهره کافی نمی‌برند و در واقع بسنده کردن به آموزش تاریخ به روش روایی تا اندازه‌ای موجب بی‏علاقگی به درس تاریخ در بین دانش‏آموز‏ان شده است. تاریخ شفاهی می‌تواند به‌عنوان شیوه‌ای عملی در جهت آموزش درس تاریخ کاربرد داشته باشد. زیرا دانش‏آموز‏ان به‌طور عینی با روش پژوهش و طرح پرسش آشنا شده و وقایع و اتفاقات تاریخ معاصر را از زبان شاهدان فرا خواهند گرفت. هرچند در حال حاضر در داخل کشور کمتر مرکز یا معلمی اقدام به ارائه تاریخ شفاهی به دانش‏آموز‏ان به عنوان موضوعی پژوهشی می‌کند، به نظر می‌رسد اگر این جستار به روش جدی و در بستر آموزشی قرار گیرد دانش‏آموز‏ان ضمن آشنایی با تاریخ شفاهی و مصاحبه می‌توانند همکاری قابل توجهی در طرح‌های تاریخ شفاهی داشته باشند.

هرچند طرح این موضوع ساده به نظر می‌رسد ولی در عمل دشواری‌هایی وجود دارد که با انجام مراحلی می‌توان کارکرد کمابیش خوبی از یک طرح دانش‌آموزی به دست آورد. نخست باید دریافت آیا مراکز آموزشی اعم از معلمان یا دانش‏آموز‏ان تمایلی به انجام تاریخ شفاهی دارند؟ چگونه دانش‏آموز‏ان را درگیر چنین طرح‌های کنیم و چه انتظاری از دانش‏آموز‏ان داریم؟ مصاحبه‌های انجام‌شده توسط دانش‏آموز‏ان چه کاربردی می‌تواند داشته باشند؟
ذکر یک نمونه در این باره خالی از لطف نیست. در اواخر سال گذشته با کمک یکی از معلمان علاقمند به پژوهش‌های تاریخ شفاهی، طرح تاریخ شفاهی خانوادگی در یکی از مدارس انجام و نتایج قابل توجهی به دست آمد که در این نوشتار به‌طور مختصر به آن پرداخته خواهد شد. هرچند در ابتدای طرح انتظار می‌رفت دانش‏آموز‏ان از چنین موضوعی استقبال کنند، ولی به دلایلی چون عدم آموزش کافی دانش‏آموز‏ان جهت انجام طرح تاریخ شفاهی، نتایج مطلوبی از این طرح گرفته نشد. به نظر می‌رسد، اگر در طرح‌های تاریخ شفاهی دور رکن اصلی آموزش و علاقمندی وجود نداشته باشد، این طرح ها در مدارس با شکست روبه‌رو شده و یا احتمالاً خروجی قابل ملاحظه‏ای در بر نخواهند داشت.

طرح یادشده به صورت آزمایشی در یکی ازهنرستان های شهر مشهد انجام شد و پس از تعریف طرح از 150 نفر از دانش‏آموز‏ان خواسته شد تا در آن مشارکت داشته باشند. حدود 40 نفر از دانش‏آموز‏ان از این موضوع استقبال کردند و پس از گرفتن نمونه سوالات، مراحل انجام مصاحبه به آن‌ها آموزش مقدماتی داده شد. با توجه به این که بستگان سالمند اغلب دانش‏آموز‏ان در شهرستان‌های مختلف یا دور از محل زندگی آنها بودند، در مرحله نهایی تنها 8 نفر از دانش‏آموز‏ان در حدود 10 ساعت مصاحبه انجام و تحویل دادند.
مهم‌ترین تجربیاتی که از انجام این طرح به دست آمد، در چند محور کلی به شرح زیر قرار می‌گیرند:

1- آموزش و آشنایی دانش‏آموز‏ان با انجام مراحل مصاحبه می‌تواند، آن‌ها را در انجام طرح‌های تاریخ شفاهی کمک کند. پیشنهاد می‌شود دانش‏آموز‏ان با مراکز تاریخ شفاهی ارتباط داشته باشند و از نزدیک با نحوه مصاحبه آشنا شوند.
2- ایجاد انگیزه و علاقه در دانش‏آموز‏ان که معلمان تاریخ با ابزارهای تشویقی می‌توانند این انگیزه را به قدر کفایت برای دانش‏آموز‏ ایجاد کنند تا در یک طرح تاریخ شفاهی فعال باشند.
3- دادن فرصت شش ماهه به هر دانش‏آموز‏ برای گرفتن مصاحبه (در طرح فوق هر دانش‏آموز‏ حدود 40 روز فرصت داشت تا مصاحبه را انجام دهد.) اگر به دانش‏آموز‏ان وقت کافی برای انجام مصاحبه داده شود، قطعاً بهتر می‌توانند برنامه‏ریزی و نسبت به انجام مصاحبه مطلوب اقدام کنند.
4- نبود‏ اعتماد به نفس دانش‏آموز‏ان در انجام پرسش؛ استرس و نبود‏ اعتماد به نفس از موضوعاتی است که در طرح‌های تاریخ شفاهی گریبانگیر برخی ازمصاحبه‏کننده‌ها می‌شود. تعدادی از دانش‏آموز‏ان به خاطر استرس به سرعت سوالات را طرح کرده و بدون توجه به پاسخ، سوال بعدی را طرح کرده‌اند.

این که آیا دانش‏آموز‏ان نسبت به ثبت پیشینه خانوادگی علاقه دارند؟ آیا تاریخ خانواده و اجداد در باور دانش‏آموز‏ان، مهم تلقی می‌شود؟ آیا شناخت خانواده کمکی به هویت‌یابی دانش‏آموز‏ان خواهد داشت؟ بخشی از دغدغه‌های این طرح بود.

پس از پایان مهلت انجام مصاحبه‌ها و دریافت فایل‌های آنها، مشکلات انجام تاریخ شفاهی خانوادگی از دیدگاه دانش‏آموز‏ان را می‌شد به ترتیب زیر بیان کرد:

1- نبود‏ امکانات و تجهیزات؛ تعدادی از دانش‏آموز‏ان به خاطر نداشتن تجهیزات ثبت مصاحبه، نسبت به انجام تاریخ شفاهی علاقه‏ای نشان ندادند. بنابراین در اختیار قرار دادن تجهیزات می‌تواند یکی از مشکلات را حل نماید.
2- در دسترس نبودن افراد؛ برخی از بزرگان فامیل در دسترس دانش‏آموز‏ نبوده‌اند. بنابراین با توجه به محدودیت زمانی، دانش‏آموز‏ان نتوانسته‌اند برای انجام مصاحبه ارتباط خوبی با بزرگان فامیل برقرار کنند.
3- نبود‏ همکاری اقوام و بزرگان خاندان، در این طرح به دانش‏آموز‏ان گفته شد تا با پدر بزرگ، مادر بزرگ و یا عمو و دایی وسایر معمرین فامیل که سنشان بالای 60 سال است مصاحبه انجام دهند. با توجه به این که دانش‏آموز‏ دبیرستانی برای انجام مصاحبه به سراغ بزرگان خانواده می‌رفت، این موضوع از سوی بزرگان خانواده جدی گرفته نمی‌شد و از انجام مصاحبه با آنها خوداری می‌کردند.
4- ترس و استرس از انجام مصاحبه از دیگر موضوعاتی است که دانش‏آموز‏ان آن را به عنوان گزینه‏ای در جهت انجام نشدن مصاحبه عنوان کرده‌اند.
5-  و نهایتاً این که برخی از دانش‏آموز‏ان نبود‏ آموزش‌های کافی جهت انجام مصاحبه را از دیگر موانع انجام مصاحبه ذکر کرده‌اند.

رویکرد معلمان جهت فعال نمودن دانش‏آموز‏ان در انجام طرح‌های تاریخ شفاهی می‌تواند آرشیوهای غنی در موضوعات مختلف در مدارس ایجاد کند. در واقع مدارس با درگیر کردن دانش‏آموز‏ان درس تاریخ با انجام مصاحبه در موضوعات مختلف می‌توانند نسبت به ایجاد آرشیوهایی که بخشی از تاریخ یک مدرسه ‌باشد اقدام کنند. اگرچه این موضوع در داخل کشور انجام نشده و حتی مشارکت دانش‏آموز‏ان در چنین طرح‌های فراگیر نشده، ولی استفاده دانش‏آموز‏ان در انجام طرح‌های تاریخ شفاهی می‌تواند کمک کند تا محققان به اسناد و مدارک متنوع دسترسی بیشتر داشته باشند.