اشاره: شب‌های تاریخ قوچان عنوان مجموعه برنامه‌ای جهت تجلیل از مفاخر شهرستان قوچان است که نخستین همایش این مجموعه اختصاص به تاریخ داشت. آیین تجلیل از سه چهره برجسته تاریخ محلی شهر قوچان عصر سه‌شنبه 22 اردیبهشت‌ماه در تالار اجتماعات کتابخانه امام رضا (ع) قوچان برگزار شد. در این مراسم از استاد کلیم‌الله توحدی، محمد جابانی و رمضان علی شاکری تقدیر شد.
این مراسم به همت شورای اسلامی شهر قوچان، کتابخانه آستان قدس رضوی قوچان و نشریه اترک با حضور جمعی از علاقه‌مندان تاریخ و چهره‌های فرهنگی قوچان برگزار شد. در ابتدای مراسم تلاوت قرآن مجید، پخش سرود جمهوری اسلامی ایران و صلوات خاصه امام رضا (ع) مزین بخش برنامه‌ها بود.
مفاخر فرهنگی هر شهری سهم قابل‌توجهی در هویت بخشی آن دیار دارند. نویسندگان، به خصوص کسانی که بخشی از عمر وزندگی‌شان را در راه تحقیق و احیای تاریخ و فرهنگ سپری کرده‌اند، در واقع موجب شده‌اند تا بخشی از تاریخ و فرهنگ یک منطقه را مستند نموده و از گسست تاریخی و فراموشی هویت اقوام یا منطقه‌ای جلوگیری کنند. این افراد با توجه به عشق و ارادت به تحقیق و تألیف عمری از حیاتشان را در گوشه کتابخانه‌ها سپری نموده و همدم تحقیق و پژوهش هستند. حاصل این همه تلاش و کوشش این پژوهشگران انتشار بخشی از هویت فرهنگی نقطه‌ای از ایران اسلامی است.
چرا بايد از مفاخر و نویسندگان تجلیل کرد؟ به نظر می‌رسد تجلیل از مفاخر فرهنگی و نشان دادن سهم آن‌ها در انتقال میراث گذشته می‌تواند نقطه عطفی جهت تشویق نسل کنونی برای پاسداشت از تاریخ فرهنگی باشد. هرچند از گذشته رسم بر این بوده پس از درگذشت مفاخر فرهنگی دست به تجلیل و بزرگداشت می‌زدند ولی آئین بزرگداشت و تجلیل از بزرگان تاریخ و فرهنگ یک شهر گامی مهم در جهت شناساندن این بزرگان به نسل کنونی است. تجلیل از نویسندگان که عمری در راه تاریخ و فرهنگ این مرز و بوم قلم‌فرسایی می‌کنند و با عشق و علاقه نسبت به زوایای پنهان قوم یا منطقه‌ای تحقیقات مفصلی انجام می‌دهند را نباید نادیده گرفت. اگر از این افراد در زمان حیاتشان قدردانی نشود و چهره واقعی آن‌ها به نسل فعلی معرفی نشود، شاید بعد از حیاتشان چندان مفید واقع نشود. به قولی:
هر ملتی که قدر بزرگان خود شناخت افزود نزد اهل خرد اعتبار او
ور زآن که برد خدمت پیشینیان زیاد باید که گریه کرد بر احوال زار او
نوید خراسانی
برنامه‌های همایش شب‌های تاریخ قوچان با سخنرانی دکتر ابوالفضل حسن‌آبادی مدیر مرکز اسناد و مطبوعات آستان قدس رضوی شروع شد. وی با اشاره به غنای فرهنگی تاریخ قوچان از این شهر به‌عنوان یکی از مهم‌ترین شهرهای خراسان یادکرد که پیوستگی تاریخی آن توسط نویسندگان این دیار حفظ‌شده است. دکتر حسن‌آبادی با اشاره به نسل‌های تاریخ‌نگار معاصر قوچان به نقش آن‌ها در تاریخ محلی پرداخت. مدیر مرکز اسناد و مطبوعات آستان قدس ضمن تشکر از تمام کسانی که با اهدای سند موجب غنای مرکز اسناد شده‌اند از زمینه‌های دسترسی آسان محققان به این مجموعه‌ها یادکرد. ایشان با اشاره به اهمیت تاریخ شفاهی قوچان از انجام 600 ساعت مصاحبه در موضوعات مختلف تاریخی و فرهنگی با رجال و شخصیت‌های قوچان خبر داد که در آینده نزدیک این منابع نقش مهمی در تاریخ‌نگاری محلی خواهد داشت.
آقای مروجان از دیگر سخنرانان این همایش بود که به جایگاه استاد رمضان علی شاکری در تاریخ معاصر قوچان پرداخت و با اشاره به آثار قلمی این نویسنده از زحمات ایشان تقدیر نمود.
سپس علی شاکری در سخنانی به نقل خاطراتی از آقای شاکری پرداخت که در دو حوزه نگارش و تصحیح کتاب آقا نجفی قوچانی و اقداماتش در حوزه کتابداری اشاره نمود. پس‌از آن فیلمی از فعالیت‌های آقای شاکری پخش شد که در آن سابقه نویسندگی رمضانعلی شاکری به تصویر کشیده شده بود.
•رمضان علی شاکری فرزند آقا بابا در سال ۱۳۰۳ ش در شهر قوچان به دنیا آمد. پس از پایان تحصیلات ابتدایی و متوسطه از سال ۱۳۱۹ به‌عنوان آموزگار دبستان مهرداد قوچان استخدام و در سال ۱۳۲۳ به مشهد منتقل گردید. وی در سال ۱۳۳۷ به کتابخانه عمومی فرهنگ مشهد انتقال یافت و به مدت هشت سال مسئول کتابخانه مذکور بود. استاد شاکری در سال ۱۳۵۴ بازنشسته و بعد از پیروزی انقلاب اسلامی به دعوت تولیت آستان قدس رضوی، ابتدا به‌عنوان مشاور اداری و از سال ۱۳۵۹ به سرپرستی کتابخانه آستان قدس رضوی منصوب شد. ایشان تا سال ۱۳۷۶ در این سمت بود. برخی از آثار وی عبارت‌اند از:
۱- فهرست کتب خطی کتابخانه عمومی فرهنگ و هنر مشهد، فارسی ـ عربی. (مشهد: اداره کل فرهنگ و هنر مشهد، ۱۳۴۸)
۲- سیاحت غرب یا سرنوشت ارواح بعد از مرگ/ اثر آقا نجفی قوچانی؛ مقدمه از: رمضان علی شاکری. (تهران: امیرکبیر، ۱۳۶۷)
۳- گنج هزارساله کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی قبل و بعد از انقلاب. (مشهد: کتابخانه مرکزی آستان قدس، ۱۳۶۷)
۴- مطالعه‌ای در احوال و آثار عارف ربانی حیدرآقا طباخ تهرانی متخلص به معجزه. (مشهد، ۱۳۵۲)
۵- جغرافیای تاریخی قوچان. (مشهد: اداره کل فرهنگ و هنر خراسان، ۱۳۴۶)
۶- مزاری در آغوش تاریخ یا شرح احوال کوتاهی از احوال و آثار آقا نجفی قوچانی. (مشهد: خراسان، ۱۳۵۴)
۷- اترکنامه تاریخ جامع قوچان. (تهران: امیرکبیر، ۱۳۶۵)
۸- انقلاب اسلامی مردم مشهد از آغاز تا استقرار جمهوری اسلامی بانضمام: مقدمه و متن کامل قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران. (مشهد: امام، ۱۳۵۹)
۹- تاریخچه کتابخانه عمومی فرهنگ و هنر مشهد در پنجاه سال. (مشهد: فرهنگ و هنر، ۱۳۵۵)
۱۰- تصحیح کتاب برگی از تاریخ معاصر: (حیات الاسلام فی احوال آیة الملک العلام) پیرامون شخصیت و نقش آخوند ملامحمد کاظم خراسانی در پیشبرد نهضت مشروطیت. به قلم نجفی قوچانی. (تهران: نشر هفت، ۱۳۷۸)
۱۱- اصول مقدمات کتابداری: یا: کتابداری آسان. (مشهد: آستان قدس رضوی، امور فرهنگی، ۱۳۶۱)
۱۲- واقفین عمده کتاب به کتابخانه‌های آستان قدس رضوی. (مشهد: بنیاد پژوهش‌های اسلامی، ۱۳۸۰)
۱۳- تصحیح کتاب سیاست‌نامه آقا نجفی قوچانی: بخش اول: حیات الاسلام فی احوال آیة الملک العلام، بخش دوم: متن کامل بخش مشروطه کتاب سیاحت شرق که تاکنون انتشار نیافته است. (تهران: کویر، ۱۳۹۳)
۱۴-تصحیح کتاب سیاحت شرق یا زندگینامه آقا نجفی قوچانی/ به قلم محمدحسن نجفی قوچانی؛(تهران: امیرکبیر، ۱۳۶۲) و...
دکتر قریش الحسینی از دیگر سخنرانان همایش شب‌های تاریخ قوچان بود. ایشان در سخنانی به معرفی محمد جابانی و نقش ارزنده وی در حفظ و احیای تاریخ قوچان پرداخت. سپس پخش فیلمی از فعالیت‌های پژوهشی استاد جابانی از دیگر برنامه‌های این همایش بود.
•استاد محمد جابانی فرزند میرزااحمد در سال 1304 در محله حاجی ملکی قوچان به دنیا آمد. دوره ابتدائی را در دبستان مهرداد گذراند و از مهرماه 1325 معلم روستای زوارم شیروان بود. ایشان سال 1330 داوطلبانه سیکل را گرفت و بعد در دبستان مهرداد ناظم شد. در 1335 به‌عنوان مربی تعلیمات اساسی نجف‌آباد فاروج انتخاب شد و از 1337 ضمن تدریس در دبیرستان‌های جوینی و 17 دی، بازرس فنی آموزشگاه‌ها را نیز به عهده داشته است.
در سال 1341 در کنکور معلمان شرکت کرده و با عالی‌ترین نمره پذیرفته‌شده و راهی تهران گردید و دانشسرای عالی را در سه سال می‌گذراند. سپس به قوچان برگشته و با سمت معاون اداره آموزش و پرورش خدمت می‌کند؛ و تا مهرماه 1350 در آموزش و پرورش در خدمت نظام آموزشی بوده است. بعدازآن انجمن شهر قوچان استاد جابانی را به سمت شهردار انتخاب کرده و تا 1353 در دو دوره متوالی در پست شهرداری خدمت کرده و منشأ خدمات مفیدی برای منطقه بوده است. سپس به مشهد می‌آید و به‌عنوان رئیس ساختمان اداره کل آموزش و پرورش، کارشناس مسئول متوسطه، رئیس ناحیه یک مشهد و معاون آموزشی خدمت نمود. وی در سال 1358 بازنشسته شده است. مهم‌ترین آثار محمد جابانی در زمینهٔ تاریخ و فرهنگ عبارت‌اند از:
1. خانخانی. (مشهد، ۱۳۶۳)
2. ادبیات در دنیای کودکان. (مشهد: سخن‌گستر، ۱۳۸۶)
3. تربیت در گلستان سعدی. (مشهد، ۱۳۶۳)
4. غذاهای سنتی و محلی قوچان در قدیم. (مشهد: نوش، ۱۳۸۵)
5. سرزمین و مردم قوچان. 9 جلد. (تهران: سخن‌گستر، ۱۳۸۰)
6. آوای هزاردستان از سرزمین قوچان.(مشهد: سخن‌گستر، ۱۳۸۶)
7. با کودکان محروم از محبت پدر، چه باید کرد؟(مشهد: اطلس، ۱۳۶۵)
8. کوهنامه: گروه دوستداران طبیعت. (مشهد: سخن‌گستر، ۱۳۸۷)
9. هنر و هنرمندان سرزمین پارت قوچان. (مشهد: سخن‌گستر، ۱۳۹۰)
10. آذرستان. (مشهد: سخن‌گستر، ۱۳۸۰)
11. اندیشه‌ها و دیدگاه‌ها در ترازوی زمان. (مشهد: سخن‌گستر، ۱۳۸۵) و...
در بخش سوم این همایش علیرضا سپاهی لایین از شاعران و روزنامه‌نگار فعال خراسان در سخنانی به موضوع فرهنگ و زبان مادری و جایگاه استاد توحدی پرداختند. ایشان در بخشی از سخنانش به نقش مهم استاد کلیم‌الله توحدی اشاره کردند که در طول حیاتش تمام تلاش و کوشش وی در راستای حفظ زبان مادری بوده است. سپاهی لایین با اشاره به کتاب شش‌جلدی حرکت تاریخ کرد به خراسان از این مجموعه به‌عنوان مهم‌ترین کتاب درزمینهٔ شناخت تاریخ ایلات و طوایف کرد خراسان توصیف کردند که نقش مهمی در ثبت تاریخ و فرهنگ کردهای خراسان داشته است. سپس با اشاره به اهمیت سه خشتی‌ها در ادبیات کرمانجی فرمودند: سابقه این‌گونه اشعار به دوران ساسانیان می‌رسد و پس از فترتی که در این‌گونه شعر به وجود آمده بود استاد توحدی با جمع‌آوری و انتشار آن‌ها سهم مهمی در حفظ این ادبیات داشته است. سپاهی لایین جمع‌آوری اشعار جعفرقلی زنگلی شاعر کرمانج ها توسط استاد توحدی را کاری بی‌نظیر دانست که در جهت معرفی این شاعر و عارف کرمانج تاکنون انجام‌شده است. همچنین از کتاب کلیدر در اسناد و واقعیت به‌عنوان کتاب دیگر توحدی یادکرد که به زوایای از اسناد و مستندات کتاب موردبحث رمان دولت‌آبادی است. این شاعر برجسته کشور با تأکید به حفظ زبان مادری از همه خواست نسبت به زبان‌های محلی بی‌تفاوت نبوده و با آموزش آن به فرزندانمان سهمی در حفظ و احیای زبان‌های بومی داشته باشیم.
سپس فیلمی از زندگینامه و فعالیت‌های نویسندگی کلیم‌الله توحدی نمایش داده شد.
•کلیم‌الله توحدی فرزند شیخ اسدالله روحانی معروف ایل مرزنشین کرمانج سیوکانلو در دی‌ماه ۱۳۲۰ هجری شمسی در روستای اوغاز واقع در شمال غربی قوچان متولد شد. پس از گذراندن تحصیلات ابتدایی در زادگاه خود در سال 1342 به استخدام شهربانی درآمد و با ادامه تحصیل موفق به اخذ دیپلم گردید؛ و سپس در رشته معارف دانشگاه فردوسی مشهد ادامه تحصیل دادند؛ و پس از پایان خدمات دولتی وارد حوزه فرهنگ و تاریخ شمال خراسان شده و با واکاوی تاریخ حرکت کردها به خراسان تحقیقات ارزنده‌ای در این زمینه انجام دادند. درواقع استاد توحدی از پیشگامان ثبت تاریخ و فرهنگ شفاهی در خراسان محسوب می‌شوند وی با تحقیقات میدانی و استفاده از خاطرات بزرگان ایلات و طوایف عشایر کرد خراسان در جهت ثبت میراث و ادبیات شفاهی اقدامات قابل‌توجهی در حوزه تاریخ انجام داده‌اند. در واقع بخش اعظم تاریخ و فرهنگ کردهای خراسان مدیون زحمات این نویسنده است. ایشان با جمع‌آوری اسناد و مدارک ایلات و طوایف کرد و انتشار آن‌ها توانسته است این میراث مکتوب را حفظ نماید.
برخی از آثار نوشتاری استاد کلیم‌الله توحدی عبارت‌اند از:
1- ترانه‌های کرمانجی خراسانکه‌لامی نه‌کورمانجی۲۰۲ ترانه هشت هجائی.(مشهد: واقفی، ۱۳۷۴)
2- دیوان عرفانی جعفرقلی زنگلی (ملک‌الشعراء کرمانج): کردی، ترکی، فارسی، عربی. (مشهد: مؤلف.۱۳۶۹)
3- حرکت تاریخی کرد به خراسان = کوچی میژوی کرمانجان رووله خوراسانی. 6 جلد. (مشهد: کلیم‌الله توحدی. ۱۳۷۸)
4- اسفراین؛ دیروز، امروز. (مشهد: واقفی، ۱۳۷۴)
5- درخت چهل دستان: بیست‌ویک افسانه کردی خراسانی چیروکی نه کرمانجی. (مشهد: محقق، ۱۳۷۹)
6- نادر صاحبقران: نادرشاه بر مبنای اسناد خطی، آخرین تحقیق.(مشهد: آوای رعنا، ۱۳۸۸)
7- کلیدر در اسناد و واقعیات خان کلمیشی. (مشهد: کلیم‌الله توحدی، ۱۳۹۲)
8- هزار و یکشب کرمانج: فلسفه شعر و موسیقی کرمانج خراسان: داستان‌ها، حکایت‌ها، روایت‌ها. (مشهد: کلیم‌الله توحدی، ۱۳۹۲) و...
اجرای موسیقی مقامی(دوتار نوازی) از دیگر برنامه‌های شب‌های تاریخ قوچان بود.
در پایان این مراسم از استاد رمضان علی شاکریان، محمد جابانی و کلیم‌الله توحدی با اهدای نشان افتخار و تندیس چهره‌های ماندگار تقدیر به عمل آمد. همچنین اهدای لوح سپاس به فعالان و نویسندگان تاریخ قوچان از دیگر برنامه‌های این همایش بود. نمایشگاه اسناد خطی با موضوع قوچان نيز افتتاح شد.
غلامرضا آذری خاکستر
