انقلاب و دیپلماسی در خاطرات سیدمحمد صدر

مردی از جنس سیاست

در بین کتاب‏هایی که این روزها تحت عنوان تاریخ شفاهی به بازار کتاب راه پیدا می‏کنند، کمتر اثری را می‏توان یافت که از حیث استانداردهای پذیرفته شده، قرابتی با تاریخ شفاهی داشته باشد. کتاب «انقلاب و دیپلماسی در خاطرات سیدمحمد صدر»، به کوشش محمد قبادی، از جمله کتاب‏هایی است که جدای از سلامت ساختاری، حاوی اطلاعات ارزشمندی درباره وقایع انقلاب اسلامی و سال‏های ابتدایی پس از انقلاب در بدنه حکومت است.

یکی از ویژگی‏های بارز این اثر، بازگویی رویدادهای مهم انقلاب و سال‏های ابتدایی جنگ تحمیلی از زبان دیپلماتی است که از نزدیک شاهد آن رویدادها بوده و تا اندازه‏ای در برخی تصمیم‏گیری‏ها و اتفاقات مشارکت داشته است. در نظر گرفتن این نکته که بسیاری از شاهدان آن وقایع یا به شهادت رسیده یا به هر گونه، دیگر در بین ما نیستند، اهمیت این خاطرات را دو چندان می‏کند.

کتاب حاضر دربردارنده خاطرات سیدمحمد صدر از تولد تا پایان دوره مدیرکلی سیاسی اروپا و آمریکا در وزارت امورخارجه در سال 1364 در هفت فصل تنظیم شده است. خاطره‏گو در همان نخستین صفحات فصل اول، به معرفی خود پرداخته و شمه‏ای از زندگینامه خود را تا حال بازگو می‏کند. بدین ترتیب خواننده‏ای که هیچ سابقه ذهنی از صاحب اثر ندارد، ظرف چند دقیقه با خاطره‏گو آشنا شده و می تواند با تکیه بر اطلاعات مفیدی که در ابتدای کتاب دریافت کرده، سایر خاطرات را بر پایه و اساس محکم و سنجیده‏ای بنا کند.

در فصل دوم، خواننده با فعالیت‏های سیاسی دوران دانشجویی سیدمحمد صدر آشنا شده و از فضای سیاسی حاکم بر مراکز آموزش عالی، عملکرد ساواک در دانشگاه‏ها و فعالیت تشکل‏های سیاسی و گروه‏های مبارز دانشجویی در سال‏های پایانی حکومت پهلوی آگاه می‏شود.

فصل سوم به آشنایی خاطره‏گو با سازمان مجاهدین خلق و ارتباطش با دو تن از اعضای شاخص سازمان یعنی محمدحسین اکبری آهنگر و محمد حیاتی اختصاص دارد که خواننده ضمن خواندن این خاطرات با نقطه نظرات، سیاست‏ها، خط مشی و سیره مبارزاتی سازمان بیشتر آشنا خواهد شد.

فصل چهارم به خاطرات سربازی و متعاقب آن به رویدادهای مهم دو سال آخر حکومت پهلوی، مانند تظاهرات هفده شهریور 57 و نیز ربایش امام موسی صدر و تلاش‏های بی‏نتیجه جمهوری اسلامی برای بازگرداندن وی از لیبی در زمان ریاست جمهوری سيد محمد خاتمی می‏پردازد.

خاطره‏گو در فصل پنجم به بیان خاطرات خود، بعد از پیروزی انقلاب اسلامی پرداخته و تحلیلی از جریان انتخاب مهندس بازرگان، فضای سیاسی دانشگاه‏ها و سهم خواهی سران سازمان مجاهدین به مخاطب می دهد.

فصل ششم تحت عنوان دولت شهید رجایی به شروع فعالیت خاطره‏گو در زمان نخست‏وزیری شهید رجایی اختصاص دارد. در این بخش مطالبی نیز در خصوص نحوه انتخاب بنی‏صدر برای ریاست جمهوری، اختلافاتش با شهید رجایی، موضع‏گیری‏های داخلی و خارجی نخست‏وزیر و شیوه عملکرد شهید رجایی در زمان تصدی نخست‏وزیری عنوان شده است.

فصل آخر کتاب که مفصل‏ترین فصل آن نیز به شمار می‏رود به فعالیت سیدمحمد صدر در وزارت امور خارجه در سمت مدیرکلی اروپا و آمریکا اختصاص دارد. دو قاره‏ای که برقراری روابط خارجی و تعاملات سیاسی با آنها بعد از انقلاب، بسیار حائز اهمیت بود. هر چند ایران بعد از پیروزی انقلاب و شروع جنگ، روابط گسترده‏ای با کشورهای این دو قاره نداشت، اما کنش‏ها و واکنش‏های سیاسی در قبال آن کشورها بسیار حساس و بغرنج بود. در این بخش خاطره‏گو علاوه بر چگونگی ورود به وزارت امورخارجه، درباره تعیین سیاست‏گذاری، تشریفات، روابط دیپلماتیک در ارتباط با جنگ تحمیلی، فرار بنی‏صدر، روابط ایران با شوروی، انگلیس، آمریکا و کشورهای بلوک شرق مطالب درخور توجهی بازگو می‏کند که خواندن آن می‏تواند تصویر روشنی از روابط دیپلماتیک ایران با سایر کشورها، در آن مقطع حساس تاریخی، در ذهن خواننده ایجاد کند.

از دیگر ویژگی‏های این اثر، توضیح پاره ای از رویدادها و معرفی شخصیت‏هایی است که خاطره‏گو لابلای خاطراتش از آنها نام برده یا به آنها اشاره می‏کند. این توضیحات که به شکل پاورقی توسط تدوینگر کتاب آورده شده، حاوی نکات مفیدی است که باعث ارتباط عمیق‏تر خواننده با خاطرات و حوادث شکل گرفته در بطن تاریخ انقلاب می شود.
در بخش ضمایم کتاب، محقق، به معرفی منابعی که در تدوین از آنها بهره برده، پرداخته و متعاقب آن، چند برگ از اسناد ساواک در خصوص احضار و بازجویی خاطره‏گو و عکس‏هایی از دوران کودکی سیدمحمد صدر را تا حال، در معرض دید خواننده قرار می‏دهد.

انقلاب و دیپلماسی در خاطرات سیدمحمد صدر، هر چند از منظر تاریخ شفاهی، اثری در خور اعتنا و مطابق با استانداردهای خاطره‏نویسی است، اما شاید در برآوردن توقعات مخاطبانی که به دنبال شنیدن ناگفته‏های جنگ و انقلاب اسلامی از زبان سیدمحمد صدر هستند، نتوانسته  ظاهر شود. دیپلماتی با چنین پیشینه خانوادگی و سیاسی که قبل از انقلاب همواره در جریان‏های سیاسی کشور حضور مؤثر داشته و بعد از انقلاب در بدنه حکومت، مهره‏ای نسبتاً شاخص به شمار می رفته، مسلماً حرف‏های تازه و بکری برای گفتن دارد. البته بر گوینده خاطره و تدوینگر هرجی نیست؛ چرا که از یک سوممکن است برخی مطالب، به دلیل رعایت مسائل امنیتی و حفظ روابط دیپلماتیک، قابل بازگویی نباشند و از سویی دیگر اثبات مدعا منوط به انتشار اسناد و مدارک وزارت امورخارجه است تا صحت و سقم آن بر خواننده معلوم شود که با توجه به مقررات طبقه بندی اسناد، دسترسی به این اسناد تا به امروز میسر نشده است.

با توجه به نقطه پایانی خاطرات سیدمحمد صدر، کتاب انقلاب و دیپلماسی را می‏توان جلد نخست مجموع خاطرات وی به شمار آورد و گمان می رود در ادامه این پژوهش، چندین جلد دیگر که در بردارنده خاطرات ایشان از سال 1364 تاکنون باشد، طی سال‏های آتی به طبع برسد. امید است که با توجه به سابقه ذهنی و آگاهی پژوهشگر این کتاب، سایر مصاحبه‏ها و تدوین بخش‏های دیگر خاطرات این دیپلمات کهنه کار نظام، توسط محمد قبادی جمع آوری و در اختیار علاقه‏مندان قرارگیرد.

ناصر زاغری تفرشی