«انقلاب و دیپلماسی در خاطرات سید محمد صدر» خاطرات دکتر سیدمحمد صدر از دیپلمات‌های باسابقه وزرات امور خارجه است. روایت دکتر صدر در این کتاب روایت بخشی از تاریخ سیاسی ایران در قبل و بعد از انقلاب اسلامی و بازگو کننده برخی فعالیت‌های دیپلماتیک در سالهای‌های آغازین جمهوری اسلامی ایران است. این خاطرات که توسط محمد قبادی گردآوری و تدوین شده، توسط سوره مهر منتشر شد.

محمد قبادی نویسنده و تدوینگر کتاب، درباره روند شکل‌گیری این خاطرات می‌گوید: زمستان سال 1390، دفتر تاریخ شفاهی طرح تدوین خاطرات آقای صدر را به من پیشنهاد داد. به جهات مختلف، با آقای دکتر محمد صدر آشنا بودم. با صحبت‌ها و اظهار نظرهای سیاسی، صبغه‌‌ خانوادگی و جایگاه دیپلماتیک و البته سیاسی‌شان آشنایی داشتم. می‌دانستم که پدرشان، آیت‌الله سیدرضا صدر از علمای صاحب‌نام، صاحب تألیف و صاحب نظر در حوزه علوم دینی هستند، همچنین عموی ایشان امام موسی صدر که فرد کاملا شناخته شده‌ ایست.

این پژوهشگر ادامه می‌دهد: تا به حال خاطرات کمی از شخصیت‌های طراز اول وزارت خارجه جمهوری اسلامی منتشر شده است. در واقع می‌توان گفت که تا پیش از تدوین کتاب  دو اثر از شخصیت‌های وزارت خارجه جمهوری اسلامی منتشر شده بود. نخست روزنوشته‌های آقای دکتر ولایتی است و کتاب دیگر «شیخ‌المعاونین ما کجاست» که خاطرات آقای محمد عرب را در بر می‌گیرد؛ البته کتاب دوم اساساً فضایی از وزارت خارجه را به خواننده منتقل نمی‌کرد زیرا صاحب خاطره یک شخصیت اداری است تا یک دیپلمات؛ در واقع آقای دکتر صدر جزو اولین شخصیت‌های صاحب‌نظر در روابط خارجی هستند  که خاطراتشان تدوین می‌شد و همین مرا ترغیب کرد تا تدوین این خاطرات را بر عهده‌ بگیرم. این توضیح لازم است که اکنون با انتشار خاطرات دکتر ظریف و یکی دو اثر دیگر شاهد آثاری در این حوزه هستیم.

این پژوهشگر تاریخ درباره اولین دیدار خود با آقای دکتر صدر می‌گوید: در اولین دیدارمان ایشان دغدغه‌هایی در تدوین خاطراتشان داشتند که برای من هم مهم بود و هم قابل احترام. در دیدارهایی که با ایشان داشتیم یک نکته را به صراحت گفت و آن اینکه دوست دارد همین طور که صادقانه حرف می‌زند، همین طور صادقانه حرف‌هایش منعکس بشود؛ که البته این دغدغه برای من هم مهم است. ایشان همواره این تاکید را داشتند که  بعضی از  آثار در حوزه تاریخ شفاهی امانت را رعایت نمی‌کنند.

قبادی در پاسخ به این سوال که آیا خاطرات محمد صدر بیان ناگفته‌های سیاسی و دیپلماتیک است تصریح می‌‌کند: طبیعی است که ممکن است خودشان را مجاز نمی‌دانستند که هر حرفی را بزنند، من هم در مقدمه کتاب به این مطلب اشاره کرده‌ام. شاید بر اساس یکسری مقتضیات کاری و تجربه‌های تخصصی که دارند، صلاح نمی‌دانستند که هر حرفی را بزنند؛ البته من در جایگاه یک مصاحبه‌گر تلاش می‌کردم اگر سوالی به ذهنم می‌رسد مطرح کنم که گاهی تأکید ایشان بر این بود، پاسخ این سوالات باید مستند به اسناد در دسترس باشد هرچند که این اسناد هنوز در دسترس قرار نگرفته و پروسه اداری مخصوص به خودش را دارد.

قبادی همچنین درباره صحت و سقم خاطران محمد صدر خاطرنشان می‌کند: به عقیده من راست‌آزمایی در تدوین خاطره نباید در مرحله تدوین باشد بلکه این راست آزمایی باید در زمان مصاحبه انجام گیرد و اگر من در آن مرحله خطایی کردم، با این رویکرد پی‌نوشتهای کتاب را فقط برای تبیین و فهم بهتر متن اثر انجام دادم، مگر آنجا که سخنی از امام خمینی نقل شده که آنرا با صحیفه محک زده‌ام.

قبادی در پاسخ به این پرسش که آیا خاطرات آقای صدر بیان ناگفته‌‌هاست، اظهار می‌دارد: اجازه بدهید من بگویم که اگر منظورتان این است که این خاطرات اسرار مگو باشد خیر؛ اما به هرحال هر خاطره ناگفته‌هایی دارد؛ چرا که راوی از دریچه و منظر و دیدگاه خودش به وقایع نگاه می‌کند و علی‌القاعده روایتش معنی ناگفته پیدا می‌کند. روایت آقای دکتر صدر هم از این قاعده مستثنی نیست.

وی ادامه می دهد: تلاش ما در دفتر ادبیات انقلاب اسلامی این است که جورچین انقلاب را که قرار است به دست آیندگان بسپاریم با این روایت‌ها و خاطره‌ها کامل کنیم و هر چه در کامل شدن این جورچین موفقیت بیشتری به دست بیاوریم می‌توانیم تصویر درست‌‌تری از انقلاب‌مان به آیندگان ارائه دهیم.

این پژوهشگر تاریخ، درباره روند زمانی گفت‌وگو با محمد صدر می‌گوید: چند سال‌ پیش واحد تاریخ شفاهی دفتر ادبیات انقلاب اسلامی مصاحبه مفصلی از آقای دکتر صدر گرفته بود که در اختیار من گذاشته شد اما وقتی مصاحبه‌ها را خواندم احساس کردم که باید با او گفت‌وگویی داشته باشم، این گفت‌وگوها محدود به یک ساعت و دو ساعت نمی‌شد. شاید، گفت‌وگوی کاری ما با آقای دکتر صدر در دفتر وزارت‌ خارجه یک گفت‌وگوی محدود به10 ساعت بود، اما ارتباط من برای به سرانجام رساندن اثر به مراتب بیش از این‌ها بود. وی ادامه می‌دهد: من و آقای دکتر صدر ساعت‌ها اسناد و عکس‌های به جای مانده از مراکز نظامی-امنیتی رژیم پهلوی را بازبینی کردیم. برخی اوقات دکتر صدر به استناد عکس‌ها یا اسناد مطلبی را بیان می کرد، و این موارد تنها بخشی از ارتباطاتی بود که با دکتر صدر برای تدوین و تکمیل خاطرات داشتم.

قبادی درباره آغاز و پایان خاطرات محمد صدر خاطرنشان کرد: اگر بخواهم در یک جمله کوتاه عرض کنم، که کتاب «انقلاب و دیپلماسی» چه دوره زمانی را در شامل می‌شود، باید بگویم که پیشینه خانوادگی، تحصیلات (چه در دوره دبیرستان یا دانشگاه) فعالیت‌های سیاسی قبل از انقلاب ، و همچنین وقایع حوزه مسئولیت ایشان در وزارت خارجه تا پاییز 1364 را دربرمی‌گیرد.

این پژوشگر، همچنین درباره دو وجهی بودن خاطرات محمد صدر اذعان می‌دارد : کتاب را می‌توان به دو بخش کلی تقسیم کرد: بخش زندگی، فعالیت‌ها و مبارزات ایشان پیش از انقلاب و بخش دیگر بعد از پیروزی انقلاب و حیطه مسئولیت‌های سیاسی و دیپلماتیک ایشان  است. من نمی‌توانم به صراحت بگویم، که کدام کفه کتاب سنگین‌تر است اما باید بگویم، که من به هر دو وجه کتاب به دقت پرداخته‌ام.

قبادی در ادامه درباره ثبت روایت خاطرات محمد صدر بعد از پاییز 64 می‌گوید: آقای دکتر صدر خیلی مایلند، ثبت و ضبط خاطرات ادامه پیدا بکند و البته، یادداشت‌هایی دارند که بسیار ارزشمند است، یادداشت‌هایی که به روز است و در همان زمان نوشته شده است. ما به صورت ضمنی یک زمان‌بندی‌ای را هم انجام داده‌ایم.

وی ادامه می‌دهد: البته این بدین معنی نیست که من این کار را انجام دهم، هر شخصی که دکتر صدر علاقه‌مند به همکاری با او باشد می‌تواند این کار را ادامه دهد و همچنین هر پژوهشگری را که دفتر ادبیات انقلاب اسلامی صلاح می‌داند می‌تواند این کار به او محول شود. اما اگر این کار به عهده من گذاشته شود، مایه مباهات است. زیرا از لحاظ ذهنی، قرابتی با ایشان و خاطرات‌شان پیدا کرده‌ام و احساس می‌کنم می‌توانم این کار را به درستی ادامه دهم. خاطرات ایشان بعد از وزارت خارجه یک خاطرات متفاوتی است، چرا که فارغ از فضای وزارت امور خارجه است و به مباحث و وقایع داخلی کشور پرداخته شده است. دکتر صدر در این زمان معاون وزارت کشور را برعهده می‌گیرد و این خیلی اهمیت دارد چون برهه‌های خاص از تاریخ جمهوری اسلامی و ایران عزیز در این دوران اتفاق افتاده که بسیار حائز اهمیت است.

قبادی در پایان درباره وجه تمایز این خاطرات با سایر خاطرات در حوزه تاریخ شفاهی انقلاب می‌گوید: یک اتفاق خوبی در حال رخ دادن است و آن اینکه چند سالی است ما پای خود را از 22 بهمن 57 فراتر گذاشته‌ایم. خاطراتی که ما در عرصه خاطرات شفاهی، در زمینه مسائل سیاسی و وقایع سیاسی از مبارزان و فعالان این حوزه می‌گیرم، به نوعی پای خود  را از پیروزی انقلاب فراتر گذاشته‌ و این یک اتفاق خوب است. اما در مقایسه با تعداد کتاب‌هایی که در این حوزه منتشر شده اند این اثر محور این کتاب گفت‌وگو محور است و این برمی‌گردد به جنس و نوع خاطرات و دغدغه‌هایی که در این کار وجود داشت و از این حیث می‌تواند اثری متفاوت باشد.

منبع: سوره مهر