اماکن تاریخی و بناهای تاریخی جزئی از رویداد هستند که به جا مانده‏اند. در ثبت مراجع غیرتاریخی، قصد مورخانه وجود دارد، اما درباره مراجع غیرتاریخ‌نگارانه قصد مورخانه وجود ندارد. این دو ویژگی را البته من یکی گرفتم، یعنی آن چیزی که جزئی از رویداد است به هرحال قصد مورخانه در ثبت و ایجادش وجود ندارد. ولی آن‌که گزارشی از رویداد است قصد مورخانه در آن هست. حالا با این نگاه سند چه وضعیتی پیدا می‌کند و جایگاه سند کجا است؟ در این دسته‌بندی، شاید من یک مقدار از زاویه روش‌شناسی، اثبات‌گرایانه به ماجرا نگاه بکنم. ممکن است به رانکه نزدیک شوم و یک مقدار از آقای دکتر رحمانیان فاصله بگیرم. سند به نظر من مرجع غیرتاریخ‏نگارانه است. به این معنا که قصد مورخانه در ثبت آن وجود ندارد. گزارشی از رویداد هم نیست، جزئی از رویداد است. این را در واقع یک مقدار با تسامح می‌پذیریم، به جهت این‌که سند تنوع دارد، یعنی همه سندها یک شکل نیستند، تنوع و گونه‌گونی دارند. برخی از این سندها ممکن است گزارش رویداد باشد اما در کلیت وقتی از داکیومنت(3)  حرف می‌زنیم، داکیومنت چیزی است مربوط به گذشته که در زندگی جاری و روزمره انسان‌ها تولید شده، ایجاد شده و اکنون به عنوان یک سند برای ما اهمیت و اعتبار پیدا کرده. در زمان خودش قصد مورخانه در ثبت آن وجود نداشته، گزارشی از رویداد هم نبوده، جزئی از رویداد بوده. مثلاً اسنادی که ساواک برای ما به جا گذاشته، جزئی از رویداد است. گزارش رویداد نیست. یعنی آن مأمور ساواک وقتی دارد یک انقلابی را تعقیب می‌کند و کارهایی که او دارد انجام می‌دهد همه را ثبت می‌کند و به مافوقش ارائه می‌دهد، این جزئی از آن رویداد است. آن اصلاً هیچ قصد مورخانه در ثبت ندارد. آن دارد وظیفه خودش را انجام می‌دهد. کار خودش را انجام می‌دهد. بخشی از ماجرا است. از این ماجرا برای ما چیزهایی باقی مانده. البته بحث سندسازی را باید از این جدا کنیم. سندسازی کاری است که با تعمد صورت می‌گیرد. آن داستانش به کنار، آن می‌تواند کلیت این بحث را زیر سؤال ببرد. ولی به هرحال کشف واقعیت یا فهم واقعیت از سند با این ویژگی به بیان تاریخ‌گرایان سختی‌ها و پیچیدگی‌های خودش را دارد.
من در واقع به دو مسأله در باب مطالعه سند اشاره می‌کنم. نخست احراز واقعیت به اتکاء مرجعیت، یعنی آن که سند به چه‌کسی و کجا تعلق دارد؟ در واقع واقعیت را احراز می‌کنیم. احراز واقعیت به اتکاء مرجعیت یعنی سندی از یک نفر، نهاد، سازمان، مؤسسه‌، یا تشکیلات سندی به دست می‌آوریم. براین اساس به اتکاء مرجعیتش خود این سند را واقعیت تلقی می‌کنیم. این می‌تواند یک آفت هم در تاریخ‌ورزی و هم در مطالعات سندی به عنوان یکی از مراجع باشد و می‌تواند خیلی خطرناک باشد و  ما را به نتایج غلط رهمون کند. احراز واقعیت به اتکاء مرجعیت کاری است که در تاریخ‌نگاری غیر علمی، خیلی صورت می‌گیرد.
در اروپا کسانی مانند مایکل کوک،(4)  شاخت(5) ، گلدزیهر(6)  و خیلی‌های دیگر آمدند در مطالعات تاریخ اسلام، تحول عمیقی ایجاد کردند. برای نخستین بار گلدزیهر و بعد شاخت این پرسش رامطرح کردند که این سند چقدر اعتبار دارد؟ خود این سند باید موضوع پژوهش باشد. ما از همه چیز حرف می‌زنیم به اعتبار این سند؛ چه‌کسی درباره این سند پژوهش می‌کند؟ به نظر من در مطالعات اسناد این موضوع را باید یک مقدار تقویت کنیم. اگر به منازعات کلامی درباره جنگ و تاریخ جنگ یا  انقلاب کنید، می بینید که تمام آن چیزی که به آن استناد می‌شود اسناد است. یعنی یکی یک سند رو می‌کند، و دیگری سند خیلی خاص دیگری را. یعنی در واقع مدلولات همسو دارد ارائه می‌شود و کار ما مورخان این‌جا خیلی مشکل می‌شود.
ما در مراکز اسنادی مشکل داریم. متأسفانه در تهران و جاهای مختلف مشکل اولی که وجود دارد احساس مالکیت نسبت به سند در مراکز اسنادی است. یعنی سند را مال خودشان می‌دانند و این سرویس‌دهی درباره اسناد را دچار مشکل می‌کند. تعبیر استاد عزیزمان مرحوم باستانی پاریزی یادمان می‌افتد که آرشیو تبدیل به مارشیو می‌شود. به هرحال روی سندها می‌نشیند و کسی جرأت نمی‌کند به آن دست بزند.»
در ادامه دکتر ابوالفضل حسن‏آبادی، مدیر مرکز اسناد و مطبوعات آستان قدس رضوی، در سخنانی به وضعیت مراکز اسنادی در ایران و مقایسه آن با مراکز خارج از کشور پرداخت: «واقعیت این است برطبق آماری که آرشیو ملی انگلستان داده بیش از دو سوم ازا فرادی که وارد آرشیوها می‌شوند مردم عادی هستند و در کل ایران، در بهترین حالت 50 تا محقق سندی نداریم. این چیزی است که باید بپذیریم. مسأله این است که همان‌هایی هم که ادعای پژوهشگری سند می‌کنند، خیلی‌هاشان این گونه نیستند. با احتساب شعبه‌های آرشیو ملی حداقل 20 مرکز اسناد داریم. اگر حساب کنیم 20 تا مرکز اسناد در ایران هست، یعنی به‏اند‏ازه‌ای که تعداد محققان‌مان مرکز اسناد داریم. این مسأله یک واقعیت است و باید بپذیریم. اکثر مراکز، اسناد مردمی‌شان را در اختیار افراد قرار می‌دهند،یعنی خیلی از مردم نه به انگیزه پژوهش، بلکه به انگیزه آگاهی می‌آیند. دنبال اهداف و منافع خودشان هستند. دنبال تاریخ خانواده خودشان هست. در ایران ما رویکردمان به مردم ضعیف است. من معتقدم، در ایران سالی 20 نفر هم از مردم عادی وارد آرشیوها نمی‌شوند. ما در همین مرکز اسناد آستان قدس رضوی شاید هفته‌ای یکی، دو نفر یا پنج نفر می‌آیند و صرفاً دنبال شجره خودشان هستند یا دنبال یک عکس از پدربزرگش و مثلاً می‌گویند 100 سال پیش خادم بوده. برای همین آرشیوهای ما خیلی به نیازهای جامعه و مردم توجه نمی‌کند و اصولاً در سیاست آرشیوی ما مردم دیده نشده اند.»
 دکتر جواد مرشدلو عضو هیأت علمی دانشگاه خوارزمی و دبیر اجرایی «انجمن ایرانی تاریخ» از دیگر سخنرانان نشست تخصصی اسناد و پژوهش‏های تاریخی بود. ایشان در بخشی از سخنانش به تاریخ دیپلماسی و استفاده از اسناد پرداخت و گفت: «من برای رساله دکتری، در حوزه قفقاز کار می‌کردم. به گرجستان رفتم و در آن‌جا در آرشیو گرجستان و بخش اسناد فارسی‌اش همان مشکلاتی که تا حد زیادی در ایران با آن مواجه هستیم، در آن‌جا هم داشتم. این‌جوری نبود که خیلی راحت سند در اختیارمان قرار بگیرد. علتش هم این بود که آن‌ها هم تازه این آرشیو را بعد از استقلال سامان داده بودند.
اسناد می‌توانند بخش زیادی از خلأهایی که تاریخ‌پژوهان در منابع تاریخ‌نگاری با آن مواجه هستند، پر کنند. اطلاعات خوبی در متن این اسناد هست. اخیراً مقاله‌ای در مجله‌ای در دانشگاه خوارزمی چاپ کرده‌اند با عنوان «سال‌های آخر فرمانروایی خاندان جوانشیر قره‌باغی براساس اطلاعات و اسناد آرشیوی». قره‌باغ یکی از آن ایالت‌هایی است که بعد از عهدنامه گلستان به امپراتوری تزاری پیوست. بعد از این اتفاق، تاریخ‌هایی در قره‌باغ نوشته شد که تمام این تاریخ‌هایک وجه مشترک داشتند و آن خلائی بود که بعد از کشته شدن ابراهیم خان جوانشیر و در دوره فرمانروایی مهدی خان جوانشیر، اتفاق افتاد. آن خلاء در واقع این سؤال بود که چه اتفاقی افتاده؟ مجموعه‌ای از اسناد که مکاتبات بین فرمانداران نظامی روس با جوانشیرها است حاوی اطلاعات بسیار ارزشمندی بود. این اسناد پاسخ می‌داد که روس‌ها با خاندان و حکومتی که در آن‌جا بود، چگونه برخورد کردند.
موضوع دیگری را که به آن برخورد کردم موضوع تاریخ اجتماعی قفقاز بود که از لحاظ منبع دست‌مان بسیار بسته است. برای هرکسی که بخواهد تحقیق کند، پژوهش براساس منابع تاریخ‌نگاری چون اسناد مکتوب در این حوزه خیلی سخت است. البته کتاب‌هایی در این حوزه هست، اما این‌ها اطلاعات زیادی در مورد جامعه و ساختار اجتماعی قفقاز به ما عرضه نمی‌کنند.
بخشی از اسنادی که از دوره صفوی بر جای مانده در گرجستان چاپ شده است. این اسناد حاوی اطلاعات بسیاری راجع به ساختار اجتماعی این دوره است؛ درباره مردم و طوایفی که وجود داشتند و ارتباطی که میان دولت صفوی و نظام طریقت صفوی و پیوستگی‌های اجتماعی و فرهنگی وجود داشت. اما صرف بودن این اطلاعات، که به نوبه خودش بسیار ارزشمند هست، کافی نیست. باید در اختیار پژوهشگران قرار بگیرد که بسیار لطف بزرگ و پراهمیتی هست. اما بهره گرفتن از خود اطلاعات مسأله مهمی است. ما باید به سمت روشی برویم که بتوانیم از تجربه‌هایی که بوده بهره بگیریم. آن مسأله رانکه را به این پیوند می‌دهم که به چه ترتیب می‌شود مجموعه اطلاعاتی که در اسناد وجود دارد می توان استخراج، دسته‌بندی و بهره برداری کرد.

حجم اسنادی که ما در آرشیوهایمان داریم بسیار زیاد است. محقق باید ده‌ها سال روی آرشیوها وقت بگذارد. کسی که می‌خواهد پژوهش کند باید ساعت‌ها روی اسناد و آرشیوها زمان بگذارد و خسته هم نشود، حتی اگر کار خشک و کسل‌کننده‌ای باشد.»
 

در ادامه دکتر حسن آبادی با طرح سئوالی چنین ادامه دادند: «یکی از مسائلی که آرشیویست‌ها دارند این است که جایگاه ایران در پژوهش‌های اسناد تاریخی کجاست؟ اگر ما این‌ها را به عنوان یک اصل بگیریم، می‌توانیم وقایع‌نگاری کنیم. یعنی سندها را بازبینی کنیم. یکی از مشکلاتی که داریم این است که چون این‌ها زیاد درگیر سند نیستند، تحلیل‌هایی که باید درباره سند انجام دهند، انجام نمی‌دهند.»
دکتر داریوش رحمانیان: «ما راجع به انقلاب مشروطه مثال می‌زنیم که خیلی گویا است. ما کسی را داریم به نام احمد کسروی که تاریخ مشروطه نوشته.کسانی را داریم چون ناظم‌الاسلام کرمانی، مهدی ملک‌زاده، و امثال این‌ها که آمدند راجع به تاریخ مشروطه مطلب نوشتند و کسانی را هم داریم که امروز پژوهش راجع به تاریخ مشروطه می‌کنند و ممکن است که در آینده منتشر کنند. به نظر من فرد تراز اول‌ این پژوهشگران تاریخ مشروطه ایران، اکنون سهراب یزدانی، در دانشگاه خوارزمی است. من از شما می‌پرسم آیا جنس کار کسروی و مهدی ملک‌زاده و سهراب یزدانی، متفاوت هست یا نه؟ یعنی شما وقتی متن این‌ها را بازتر می‌کنید تاریخ مشروطه کسروی را می‌خوانید آیا این همان است که ناظم‌الاسلام به شما تحویل داده؟؛ کار ناظم‌الاسلام چه فرقی با کار کسروی می‌کند؟ کار مهدی ملک‌زاده چه فرقی با کار کسروی می‌کند؟ فرق می‌کندیا نه؟ من می‌گویم فرق می‌کند. کسروی روایت کرده، روایت یعنی انسجام دارد، یک موجود زنده پیش چشم شما قرار می‌گیرد. غیرممکن است که بتوانید پشت سر روایت کسروی، آن نگاه روح و جان او را نبینید. ناظم‌الاسلام این کار را نکرده، ناظم‌الاسلام دارد خاطرات روزانه برای ما می‌نویسد، که مثلاً درتاریخ پنجم از تبریز خبر رسید که عین‌الدوله کشته شد. باز می‌نویسد خبر رسید که دروغ است،... کار با کار کسروی خیلی متفاوت است. من مثال را خیلی ساده بیان می‌کنم. کار سهراب یزدانی چه فرقی با آن‌ها می‌کند؟سهراب یزدانی و امثال او زیاد است و دارند امروز راجع به واقعه‌ای که صد و ‏اند‏ی سال پیش اتفاق افتاده، می‌نویسند. آنها اکنون با آن زمان و نسل فاصله پیدا کرده اند. طبق تعریفی که من از مورخ می‌کنم، مورخ کسی است که دارد واقعه‌ای که در دوران خودش اتفاق افتاده به شکل روایت و نه داستان یا واقعه‏نویسی ثبت می‌کند. ، بنابراین به نظر من کار احمد کسروی تاریخ است. امثال کار ناظم‌الاسلام کرمانی و مهدی ملک‌زاده که زیاد هم هست، وقایع‌نگاری است؛ تاریخ‌نگاری نیست. کار این‌ها ثبت حکایات است؛ پیش روایت‌ها است.»
در ادامه جلسه پرسش و پاسخ دکتر علی سوزنچی کاشانی معاون موزه‏های آستان قدس رضوی با طرح سئوالی از دکتر حضرتی چنین ادامه دادند: «با توجه به تقسیم‌بندی که انجام داده‏اید‏، شما کتاب‌هایی که وقایع‏نویس‏‌ها، خاطره‌نویس‌ها و سفرنامه‌ها را جزء واقعه تاریخ‌نگارانه قرار می‌دهید یا غیرتاریخ‌نگارانه؟ و سؤال بعدی این که، فرمودید، سند تاریخ‌نگارانه نیست چون که قصد مورخانه در آن نیست و خودش رویدادی از تاریخ است. من به این مسأله و در تقسیم‌بندی اسناد نقد دارم، چون می‌خواهیم اسناد را طبقه‌بندی کنیم. می‌شود گفت خیلی از اسناد هستند که با همین دو نیت تهیه شده‏اند‏. به عنوان نمونه اسناد کنسولگری‌ها و سفارت‌خانه‌های روسیه و انگلستان تحت عنوان کتاب‌های آبی و نارنجی چاپ شده اند. این‌ها آمده اند در مورد یک واقعه، مثل گرانی نان در خراسان، و یا مشکلات و معضلات اقتصادی-اجتماعی عصر قاجار، نوشته اند، و دلایل آنها و این که چه کارهایی باید بشود را تحلیل کرده اند و کلی اطلاعات از این دست داده‏اند‏. به نظر من نمی‌شود آن‌ها را  جزء منابع تاریخ‌نگارانه نیاوریم.»
دکتر حضرتی در پاسخ چنین گفت: «اولاً در آن تقسیم‌بندی، خاطرات و امثال آن جزء کتاب‌های تاریخ‌نگارانه دیده شده اند. در روش‌های تاریخ‌شناسی، بدون تردید سفرنامه یا خاطرات، گزارش هستند، جزئی از رویداد نیستند؛ بنابراین جزء موارد تاریخ‌نگارانه محسوب می‌شوند. درباره نکته ای که درباره اسناد فرمودید، باید گفت  در برخی از اسناد اصلاً این قصد مورخانه وجود دارد. من در صحبت‌هایم اشاره کردم و گفتم این را با تسامح طرح می‌کنیم چون خیلی منطقیت ندارد، به این جهت ‌که سند تنوع دارد. سند یک مفهوم عامی است. اگر با سندی روبرو بشوید که این اصل در آن وجود داشته باشد، آن سند تاریخ‌نگارانه است.»

1  Leopold von Ranke (1795-1886)

2  حضرتی، حسن، روش پژوهش در تاریخ‌شناسی؛ با تأکید بر اصول و قواعد رساله‌نویسی، پژوهشکده‌ی امام خمینی(ره) و انقلاب اسلامی: 1390.

3   document
4  Michael Allan Cook (1940- )
5  Joseph Franz Schacht (1902-1969)
6  Ignaz Isaak Yehuda Goldziher (1850-1921)

غلامرضا آذری خاکستر