تاریخ شفاهی، ‏تاریخ محلی و پژوهش‏های مردم‏شناسی

لری دانیلسون فلکلوریست آمریکایی معتقد است که اگر فلکلوریست‏ها دامنه کاری خود را محدودتر ‏و به تاریخ علاقه بیشتری نشان دهند و تاریخ شفاهی کاران از حوزه مسائل سیاسی، ‏ اقتصادی و نخبگان به سمت مسائل اجتماعی مردم حرکت کنند می‏توانند در موضوعات زیادی مانند تعصبات، ‏ ترس‏ها، ‏ نفرت‏ها، ‏ موفقیت‏ها، ‏ عادات، ‏ وفاداری‏ها و خواست‏ها با هم همکاری داشته باشند. سؤال اینجاست که زمینه‏های اشتراک و افتراق تاریخ شفاهی، ‏ مردم‏شناسی و تاریخ محلی در کجاست؟ آیا امکان استفاده از ظرفیت‏های مشترک برای انجام پژوهش‏های تاریخی وجود دارد؟ آیا می‏توان بین داده‏های تاریخ شفاهی و مردم‏شناسی در ظرف مشترک تاریخ محلی ارتباطی برقرار نمود؟ آیا همیشه تعهد تاریخ شفاهی ساختن و یا پشتیبانی وقایع خاص تاریخی است و یا می‏تواند در بازنگری و انتقال محتوای کلی نیز مورد استفاده قرار گیرد؟

 تاریخ شفاهی و مطالعات میان‏رشته‏ای در زمره مباحثی است که کمتر به آن در ایران توجه شده است. کمبود نظریه‏پردازی در تاریخ شفاهی ایران، ‏کم‏رنگ بودن نقش دانشگاه‏ها زمینه تبیین مرزهای پژوهشی تاریخ شفاهی وتمرکز فعالیت‏های تاریخ شفاهی کاران در حوزه تاریخ جنگ و انقلاب باعث شده تا ظرفیت‏های آن در ارتباطات مشترک مورد توجه قرار نگرفته و زمینه ‏همکاری مشترک با حوزه‏هایی مانند تاریخ محلی، ‏ مردم‏شناسی ‏و جامعه‏شناسی ‏فراهم نگردد.

غذا، سرگرمی، ‏تفریح، ‏زندگی روزانه، اوقات فراغت، ‏رویاهای فردی، ‏نوستالژی‏ها، قحطی، ‏مریضی‏ها، ‏شادی‏ها، ‏ پزشکی سنتی، ‏کسب و کارعزاداری‏ها و رفتارهای معنابخش به زندگی که جامعه انسانی را در تصویر بخشیدن به زندگی گذشته یاری می‏رساند می‏تواند کلید ارتباط بین سه حوزه تاریخ شفاهی، ‏تاریخ محلی و مردمشناسی باشد. اصطلاحاتی مانند:

Life history, common history, community history, peoples history, local history, oral local history, oral testimony, oral traditional history, oral tradition,  folk history, oral folk history, personal history,

یا مفاهیمی مانند: تاریخ عامه، ‏تاریخ فردی، ‏تاریخ مشترک، ‏تاریخ مردم، ‏تاریخ محلی، ‏تاریخ شفاهی محلی، ‏شواهد شفاهی، ‏تاریخ شفاهی سنتی، ‏سنت شفاهی، ‏تاریخ شفاهی عامه زیرشاخه‏های موضوعی هستند که ارتباط بین این سه را فراهم می‏نمایند. در بررسی برخی از موضوعات اجتماعی که دارای جنبه‏های اطلاعاتی بوده ‏و قابلیت دریافت شخصی از تاریخ را فراهم می‏نمایند، ‏مردم شناسان، ‏ ‏مورخان محلی و تاریخ شفاهی می‏توانند با هم همکاری زیادی داشته باشند. در یک پژوهش تاریخ محلی نمی‏توان درک جامعه را نسبت به گذشته ندیده گرفت و یا بی‏اعتنایی کرد زیرا در تعامل بین روح انسانی با ‏وظیفه کاری و تاریخی‏گرایی باید رابطه منطقی با ‏بررسی زندگی جمعی و گروهی مردم در یک دوره تاریخی وجود داشته باشد و می‏توان آن را از طریق پرسش‏های تاریخی با بررسی عمومی سنت‏ها روایات و شفاهیات انجام داد. همچنین در یک طرح تاریخ محلی می‏توان ‏از طیف‏های متفاوتی مانند مصاحبه‏کنندگان- مصاحبه‏شوندگان باورهای اجتماعی و روحیات مردم برای شخصی‏سازی و محلی‏سازی روایت‏ها و سنت‏های شفاهی در مردم‏شناسی ‏استفاده کرد.

در ارتباط بین تاریخ محلی با مردم‏شناسی ‏هر مکان هویت مکانی-زمانی و شخصیت محلی خود را داردکه می‏تواند بخشی از آن از طریق عقاید عامه به دست آید. تاریخ محلی و فلکلور می‏توانند درباره بسیاری از تجربیات شخصی که ماهیت تجربی و تاریخی دارند حساس باشند تا با شخصیت بخشی به روایات شخصی که بعضاً جنبه افسانه‏ای دارند نه تنها ‏تاریخ یک محل ‏بلکه تاریخ فرهنگ آن را بازسازی نمایند.

تجاهل نسبت به روایات شفاهی بعضاً نامستند در جامعه در واقع نادیده گرفتن هویت فردی، ‏ هویت جمعی، ‏ مردم‏شناسی ‏تاریخی و بی‏احترامی به درک مردم از زندگی گذشته، ‏رفتارها و نوشتارها و به کار بردن خرد جمعی در بازسازی زندگی گذشته سنت‏های شفاهی منابع تاریخی است.

در مجموع تاریخ شفاهی را هم می‏توان غیر از کاربری با اهداف خاص تاریخی یا ‏استفاده ابزاری برای حوزه‏های مختلف پژوهشی برای مردم و تاریخ مردم نیز استفاده نمود. جایی که احساسات بر منطق غلبه دارد و زبان گفتاری جای قلم نوشتاری را می‏گیرد. تاریخ مردم برای مردم، ‏تاریخ‏نگاری عامه بدون هدف خاص و بازنمایی زندگی مردم با همه خوبی و بدی‏هایش در یک دوره تاریخی در یک محل خاص می‏تواند ضمن جذاب بودن برای مخاطبان عام زمینه همکاری تاریخ شفاهی، ‏تاریخ محلی و مردم‏شناسی ‏را فراهم نماید.

در ایران نیز آرشیو تاریخ شفاهی آستان قدس با انجام 13 هزار ساعت مصاحبه در موضوعات اجتماعی و مطالعات شهری به عنوان بزرگترین آرشیو تاریخ شفاهی شهری می‏تواند نمونه خوبی از تعامل این سه حوزه پژوهشی باشد جایی که در طرح‏های تاریخ شفاهی داده‏های مردم‏شناسی ‏در ظرف تاریخ محلی ‏ضبط و نگهداری می‏گردد و می‏تواند مورد استفاده محققان در زمینه‏های مختلف قرار گیرد.

دکتر ابوالفضل حسن‏آبادی