‏از راست به چپ: رحیم نیکبخت، احسان هوشمند، کاوه بیات و سالار سیف‏الدینی ‏(عکس از سایت آذری ها)

 ‏ هوشمند با نشان دادن تعدادی اسناد دولتی در مورد آذرانقلاب به وسیله ویدئو پرژکتور به حضار، به طرح این سؤال پرداخت که «چرا اتحاد شوروی از فعالیت‏های یک نفر که بر اندیشه‏های مارکسیست ـ لنینیست مبتنی بود، جلوگیری کرد؟» وی در جواب گفت: «نظام‏های تمامت خواهی مانند اتحاد شوروی دوره استالین، ایدئولوژی را ابزاری برای رسیدن به منافع اقتصادی و سیاسی خود می‏دانند و هر نوع فعالیت مستقلی را حتی با نام کمونیسم برنمی‏تابند و اخراج آذر انقلاب را باید در این قالب دید.» در پایان هوشمند به لزوم توجه به مراکز اسنادی خارج از کشور به خصوص بایگانی‏های اسناد روسیه اشاره‏ای داشت.
 ‏ سخنران سوم کاوه بیات، مورخ سرشناس تاریخ معاصر سخنرانی خود را با عنوان «تحولات مربوط به شش ماهه پس از شهریور 20 » ایراد کرد. بیات در آغاز سخنان خود گفت: «آن چه در شش ماه نخست اشغال آذربایجان رخ داد، پیش در آمد تحولات سال‏های 24 و 25 بود. به دلیل از بین رفتن کنترل حکومت مرکزی و فرمانداری بر آذربایجان، نیروهای خودسر به شکل قارچ گونه‏ای در منطقه سربرآوردند.» وی ضمن بیان تشکیل گروه‏ها و اجتماعات مختلف در ماه‏های اولیه اشغال آذربایجان، ادامه داد: «عدم کنترل فرمانداری آذربایجان، موجب بروز غارت گری‏هایی در مناطق کرد نشین، مرز ترکیه، میاندوآب و خلخال و جاهای دیگر شد.» او گروه‏ها و احزاب شکل یافته در آذربایجان بعد از شهریور 20 را این گونه معرفی کرد: «وجود گروه‏های دفاع از رنجبر، جمعیت زحمتکش آذربایجان و گروه آذربایجان که اعضای گروه اخیر بعدها در فرقه مقاماتی به دست آوردند؛ کانون ضد فاشیستی ایران که این گروه در شرایطی درست شد که اکثریت ایران و آذربایجانی‏ها به خاطر دشمنی با روس و انگلیس خواهان پیروزی آلمان‏ها بودند؛ گروه ایران بیدار که اندیشه‏های ملی گرایانه داشت و نشریه آن‏ها به نام «آذربایجان» توسط روس‏ها توقیف شد. در بهار و تابستان 1321 آرداشس آوانسیان شعبه حزب توده در تبریز را با نظارت روس‏ها تأسیس کرد که تعدادی از گروه‏های ذکر شده در بالا برچیده و به حزب توده پیوستند.» بیات به این نکته اشاره کرد: «سلیمان‏میرزا اسکندری رهبر حزب توده مخالف مطرح شدن مسایل زبانی و قومی بود. اما میرجعفر باقراف، دبیر اول کمیته مرکزی حزب کمونیست شوروی در باکو خواهان جدایی آذربایجان و الحاق آن به شوروی بود و هنگامی که این فرصت در سال 1324 پدید آمد، به دستور او شعبه حزب توده در تبریز و آذربایجان منحل و در تشکیلاتی ادغام شد که مدنظر باقراف بود.»
 ‏ بعد از پایان این سخنرانی از دکتر حمید احمدی، استاد علوم سیاسی دانشگاه تهران درخواست شد که در جایگاه سخنرانان حضور یابد. دکتر احمدی ابتدا گفت: «هر زمان قدرت ملی ضعیف شده، مسایل قومی در گره با سیاست‏های بین الملل مطرح شده است. اگر رابطه خوبی با دنیا داشته باشیم، نگرانی زیادی از مسایل قومی نخواهیم داشت.» وی در ادامه گفت: «در به وجود آمدن و پایان غائله آذربایجان نیروهای بین‏المللی نقش زیادی داشتند. فشار آمریکا عامل مهمی در پایان یافتن غائله آذربایجان بود. امروز باید از این حادثه درس بگیریم و مسایلمان را با قدرت‏های جهانی حل کنیم تا به مشکلات قومی نخوریم.»
 ‏ سخنران چهارم سالار سيف‏الدينی پژوهشگر مسايل قومي بود كه به موضوع «نقش مردم در ظهور و سقوط فرقه دمكرات و ورود ارتش ايران» پرداخت. سيف‏الديني در ابتدا به اين نكته اشاره كرد كه طرفداران فرقه دمكرات و حزب توده از جمله كيانوري ادعا كرده‏اند: «هنگام ورود ارتش ايران پس از سقوط فرقه، بين بيست تا سي هزار نفر در آذربايجان قتل عام شدند.»1 ‏او سپس فرجام رهبران و فداییان فرقه دمکرات که در ایران ماندند را به دو دسته تقسیم کرد: دسته اول، کادر رهبری مانند میرزا علی شبستری و سلام‏الله جاوید که جزو تسلیم شدگان بودند که بعداً با حکومت مرکزی همکاری داشتند. دسته دوم افرادی بودند که به خاطر ارتکاب اعمال خود طی حکومت فرقه دمکرات در آذربایجان اعدام شدند. سیف‏الدینی ادامه داد: «رضا رسولی رئیس مالیه فرقه و یدالله کبیری فرماندار مراغه توسط مردم اعدام شدند. هنگامی که ارتش در سال 1325 وارد آذربایجان شد، جلوی کشتار را گرفت و روند محاکمه اعضای فرقه به دستگاه قضایی سپرده شد. از این نمونه می‏توان به محاکمه فریدون ابراهیمی، دادستان فرقه اشاره کرد که به خاطر صدور احکام سنگین مجازات در دوره حاکمیت فرقه، به اعدام محکوم شد. با نگاه به منابع داخلی و خارجی چنین کشتار عظیم ادعا شده دیده نمی‏شود و می‏توان تعداد 300 تا 500 نفر را نام برد که تعدادی از آن‏ها توسط مردم اعدام شدند.»
 ‏ سپس سخنران نشست به مورد داریوش پیشه‏وری، پسر میرجعفر پیشه‏وری رهبر فرقه دمکرات اشاره کرد که بر خلاف فضای تربیتی کمونیستی، شیفته غرب بود و به واسطه رضا روستا، یکی از رهبران حزب توده به برلین شرقی رفت و از آن جا به غرب پناهنده شد.2 ‏سیف‏الدینی در پایان گفت: «مردم در سقوط فرقه نقش زیادی داشتند و اگر کمک آن‏ها نبود ارتش با مشکلات زیادی روبه رو بود. این حس وطن خواهی سرمایه عظیمی برای ایران است که باید قدر آن دانسته شود.»
 ‏ بعد از این سخنرانی، دکتر داریوش رحمانیان، استاد تاریخ دانشگاه تهران در جمع سخنرانان حاضر شد و ضمن اشاره به این مطلب که در بحران آذربایجان هم عامل خارجی و هم عوامل داخلی نقش داشتند، این نکته را بیان کرد که: «ماهیت این سرزمین، وجود قومیت‏های متعدد در عین وحدت زیر نام ایران است. لذا ساختن لطیفه و جوک و مسخره کردن اقوام مختلف کشور که امروزه زیاد شده است، به طور مستقیم به وحدت ملی ایران ضربه می‏زند. امیدوارم همه ما به خصوصیت‏های قومیت‏های ایرانی احترام بگذاریم و فرصت‏های اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی به طور عادلانه برای همه اقوام سرزمین عزیزمان فراهم شود.»
در پایان سمینار، سخنرانان به پرسش‏های حاضران پاسخ دادند.

‏تنظیم و نگارش: محمدمهدی موسی‏خان