رونمایی از کتاب «تاریخ شفاهی آموزش‌عالی ایران» در کتابخانه ملی

مراسم رونمایی از جلد اول کتاب «تاریخ شفاهی آموزش‌عالی ایران» به روایت دکتر مصطفی معین وزیر اسبق وزارت فرهنگ و آموزش‌عالی، دیروز باحضور فرهیختگان و استادان دانشگاه در کتابخانه ملی برگزار شد.

در مراسم رونمایی از این کتاب ابتدا دکتر صالحی امیری رئیس کتابخانه ملی در سخنانی با اشاره به ضرورت توجه جدی‌تر به تاریخ شفاهی گفت: کتابخانه ملی ایران در دوره جدید مدیریت خود، هشت اولویت استراتژیک را برای خودش تعریف کرده است، که یکی تأسیس پژوهشکده و اندیشگاه است.

وی با اعلام این‌که از زمان تأسیس اندیشگاه برای ظهور و بروز فرهیختگان تقریباً هر روز بین یک تا سه مراسم در اندیشگاه برگزار می‌شود، گفت: کتابخانه ملی در دوره جدید تلاش می‌کند بین کتابخانه و فرهیختگان آشتی برقرار کند.

صالحی امیری یکی دیگر از اولویت‌های کتابخانه ملی را نگارش تاریخ شفاهی ایران ذکر کرد و گفت: متأسفانه تاریخ‌شناسی در کشور ما درحال انحراف است و برخی‌ها به جای تاریخ‌نویسی، تاریخ‌سازی می‌کنند. وی سپس به رونمایی از کتاب تاریخ شفاهی پهلوی در سه‌شنبه هفته آینده اشاره کرد و گفت: در این مراسم از این کتاب که ۱۰ سال صرف نوشتن آن شده است رونمایی می‌شود. در این کتاب با صدها شخصیت مصاحبه شده است و احتمالاً به ۵۰ جلد خواهد رسید که فعلاً از ۶ جلد آن رونمایی خواهد شد.رئیس کتابخانه ملی افزود: در مورد تاریخ‌شفاهی دانشگاه هم که نوشته شده است و اگر راجع‌ به تاریخ شفاهی جنبش دانشجویی تاریخ‌نگاری شود، ده‌ها مجلد کتاب نوشته می‌شود و همین‌جا اعلام می‌کنم که کتابخانه ملی آمادگی دارد برای نگارش مجموعه تاریخ جنبش دانشجویی با تاریخ‌شناسان و محققان قرارداد منعقد کند.وی افزود: من وقت زیادی برای بررسی جنبش‌های اجتماعی گذاشتم و ۱۵ جنبش اجتماعی را مورد بررسی قرار دادم که دو جنبش آن از تبار مهمی برخوردار است یکی جنبش زنان و دیگری جنبش دانشجویی است که می‌توان از این دو به عنوان حرکت از جنبش کلاسیک به جنبش نوین نام برد.

بنابر همین گزارش سپس دکتر غلامرضا ظریفیان معاون اسبق دانشجویی وزارت فرهنگ وآموزش در سخنانی گفت: تاریخ، یکی از منابع مهم معرفت بشری است که متأسفانه تا قرون جدید چه در جهان اسلام و چه در جهان قدیم و قرون وسطی مورد توجه قرار نگرفته است، اما از اواخر قرن هفدهم تاریخ به عنوان فهم تحولات بشری وارد دانش جهان شد و در ایران هم از مشروطیت تاریخ به عنوان معرفت تاریخی مطرح و آموزش تاریخ در دارالفنون آغاز شد.

وی افزود: بحث تاریخ در دوره جدید با این پرسش شروع شد که دلایل انحطاط جامعه چیست؟

وی سپس به تاریخ شفاهی اشاره کرد و گفت: تاریخ شفاهی یکی از روش های انتقال اخبار و رویدادها و جزء قدیمی‌ترین روش‌های انتقال اخبار است اما در دوره جدید با نگاه نوین و متکی به فناوری‌های نو است و در این رویکرد انجام مصاحبه‌های فنی و هدفمند در جهت روشن‌سازی تاریخ و تبیین آن است.

ظریفیان افزود: در تاریخ جدید، منظور از تاریخ فهم عالمانه اکنون است و تاریخ شفاهی هم‌گونه‌ای سند است که حوادث را از روزنه‌ای خاص نمی‌بیند بلکه یک تجربه جمعی است و راهی برای دموکراتیک کردن تاریخ است.

وی با انتقاد از ضعف تاریخ‌نگاری در کشور گفت: مسئولیت آموزش تاریخ‌نگاری با دانشگاه‌ها است ولی دانشگاه‌ها واقعاً از این لحاظ عقب هستند. وی افزود: تمامی دانشگاه‌های بزرگ جهان که تاریخ شفاهی را شروع کرده‌اند با تاریخ‌نگاری از علم و فنون دانشگاه خود شروع کرده‌اند و دانشگاه الازهر قسمتی از خرابه‌های دانشگاه خود را نگه داشته‌است ولی از دانشگاه جندی شاپور ما چه چیزی باقی‌مانده‌است.

ظریفیان به کتاب تاریخ شفاهی آموزش عالی اشاره کرد و گفت: دکتر معین تاریخ زنده آموزش عالی بعد از انقلاب است و کمتر شخصیتی را می‌توانیم پیدا کنیم که مانند دکتر معین با فراز و فرودهای این مقوله آشنا باشد. مطالعه این کتاب نشان می‌دهد که نقاط کانون آموزش عالی ما کجاست.

وی افزود: بعد از انقلاب ما نیاز به طراحی نوین آموزش عالی داشتیم که با آقای دکتر معین شروع شد و شما متوجه خواهید شد که در این دوره هیات امناها و تفویض اختیار به دانشگاه و تکریم دانشگاهیان دوباره شکل گرفت. وی افزود: معمولاً تاریخ شفاهی را با مستندات باید تکمیل کرد که دکتر معین این کار را در کتاب کرده‌است ولی کامل نیست. وی در پایان سخنانش با تجلیل از دکتر معین و انتقاد از کسانی که از حلقه دکتر معین به عنوان باند و مافیا یاد می‌کنند، گفت: واقعا دکتر معین آموزش عالی نوین را طراحی و اجرا کرد و ایشان واقعا فردی آکادمیسین، متدین، منضبط و معتقد به ایران و اسلام است و تمامی کسانی هم که همراه ایشان شدند بر اثر مدیریت وی با اخلاص در کنار ایشان باقی ماندند که فقط منحصر به چند نفر نمی‌شود، بلکه تمامی استادانی که عشق به وطن و اسلام دارند جزء حلقه ایشان محسوب می‌شوند.

دکتر جعفر توفیقی وزیر اسبق علوم، دیگر سخنران این مراسم بود. وی گفت: من ۳۰ سال است که مشغول خدمت در نظام آموزش عالی هستم و بدون اغراق شیرین‌ترین و پربارترین دوران مدیریت من، مربوط به سال ۷۶ تا ۸۴ است که مستقیماً در خدمت دکتر معین بودم و دو سالی هم که وزیر بودم در واقع دنباله رو سیاست‌های دکتر معین بودم که از قبل پایه گذاری شده بود.

وی با اعلام این‌که سیاست‌هایی که در این دوره اعمال شد، نقطه عطف محسوب می‌شود، افزود: بسیاری از مفاهیم و دستاوردهای آموزش‌عالی مندرج در قانون برنامه سوم و چهارم توسعه حاصل فعالیت‌های دکتر معین است. دستاوردهای پژوهشی که امروز می‌بینید. پارک‌های فناوری و تجاری‌سازی، تحول در نظام آموزش‌عالی و از همه مهم‌تر بند الف ماده ۴۹ قانون برنامه چهارم که دانشگاه‌ها و مراکز تحقیقاتی را مستثنی از کلیه قوانین می‌کند، همه حاصل برنامه چهارم است.

وی افزود: جایگاهی که دانشگاه و هیأت امناها از نظر تئوری و عملی دارند و همین‌طور استقلال دانشگاه‌ها جزء افتخارات دکتر معین است.

توفیقی به سیرتحول آموزش‌عالی کشور بعداز انقلاب اشاره کرد و گفت: در مقطعی توسعه آموزش‌عالی عدالت آموزشی و توسعه تحصیلات تکمیلی جدی گرفته شد و ما این مقطع را پشت‌سر گذاشتیم و سیاست‌های پژوهشی مطرح شد، به‌طوری که هم‌اکنون از نظر تعداد مقالات و رشد علمی، جزء برترین‌ها در دنیا هستیم.

وزیر اسبق وزارت علوم با تأکید براین‌که من احساس می‌کنم نظام آموزش‌عالی باید به تراز بالاتر برسد، گفت: واقعیت این‌ است که با تمامی دستاوردهای علمی و دانشگاه‌های توسعه یافته، چه اتفاقی رخ می‌دهد که این انباشت دانش در کشور رفتارهای اجتماعی و علمی ما را تحت‌تأثیر قرار نمی‌دهد، ما دانش سیاست را در دانشگاه داریم ولی برنامه‌ریزی در کشور نداریم، دانش‌سیاست را در دانشگاه‌ها می‌آموزیم ولی جامعه سیاست‌زده است، ما چه گمشده‌ای داریم که این حجم عظیم از علم را داریم.

اما این‌ها منجر به تغییر جامعه نمی‌شود. توفیقی با تأکید بر این که پاسخ این پرسش را دانشگاه‌ها باید بدهند، افزود: نظام آموزش عالی نیاز به بازنگری جدی دارد، یک نقیصه بزرگ در آموزش عالی این است که ما بیشتر دانشگاهی فکر کرده‌ایم بدون این که به تقاضا و نیاز مردم توجه کنیم.وی افزود: وقت آن رسیده است که دانشگاه بداند چگونه خودش را در بستر جامعه و مردم تعریف کند، انصافاً‌ ما تا حالا فرصت کرده‌ایم از مردم سئوال کنیم که انتظار آن‌ها از دانشگاه چیست؟ ما حتی از دولت هم نپرسیدیم که انتظار آن‌ها از دانشگاه چیست؟

وزیر اسبق علوم تأکید کرد: دانشگاه به رغم فراز و فرودها، کارنامه مثبتی داشته است بحث این است که باید به یک تراز بالاتری در حوزه علم برسیم و یک بازنگری جدی در برنامه‌های خودمان داشته باشیم.

بنابر این گزارش سپس سیدمحمود دعایی مدیرمسئول روزنامه اطلاعات در سخنان کوتاهی به تجلیل از شخصیت‌ دکتر معین پرداخت و با ذکر خاطره‌ای از دکتر معین گفت: در زمان وزارت دکتر معین برخی دوستان مرا مأمور کردند تا مجوز یک واحد آموزشی در شهرستان یزد را از دکتر معین بگیرم ولی او با قاطعیت مخالفت کرد و هر چند که من در مقابل قاطعیت‌ وی شکست خوردم ولی همیشه قاطعیت و اصولگرایی ایشان را تحسین کرده‌ام.

دکتر هادی خانیکی استاد دانشگاه و معاون اسبق فرهنگی وزارت علوم، دیگر سخنران این مراسم بود که با قدردانی از دست‌اندرکاران کتاب شفاهی آموزش عالی به دشواری‌های تألیف این کتاب اشاره کرد و گفت: فقط روایت یک ماهه تاریخ معاصر برای نشان دادن دشواری تألیف این کتاب کافی است، حتماً‌ دوستان در کتابخانه ملی گواهی می‌دهندیک ماه پیش قرار بود این کتاب معرفی شود که مصادف با بررسی وزارت دکتر نیلی در مجلس شورای اسلامی شد و ما برای این که خللی در بررسی صلاحیت دکتر نیلی پیش نیاید کار را عقب انداختیم و قرار شد هفته بعد از این کتاب رونمایی شود که باز بررسی صلاحیت دکتر دانش آشتیانی در مجلس مطرح شد و ما یک هفته دیگر عقب انداختیم تا رسید به امروز که از کتاب رونمایی شد.

وی با طرح این پرسش که چرا این کتاب باید نوشته می‌شد، گفت: برای پاسخ به این پرسش باید به تاریخ فرهنگی و اجتماعی ایران بپردازیم و این که چه ضرورتی دارد وارد تاریخ فرهنگی و اجتماعی ایران بشویم و آموزش‌ عالی چه نسبتی با آن دارد.

وی با اشاره به این که تعریف شناخته شده‌ای از تاریخ فرهنگی و اجتماعی وجود دارد، افزود: نمی‌شود فاصله‌ای بین گذشته و حال ایجاد کرد که نمود این مسأله در فرهنگ دینی خیلی بیشتر است، علی (ع) می‌فرماید: اگر کسی از گذشته عبرت بگیرد، تقوا به او کمک می‌کند تا شبهاتش کمتر شود.

وی با انتقاد از عدم توجه به رویکرد فرهنگی در تاریخ‌نگاری معاصر گفت: وقتی در نظام آموزش این بحث مطرح بود که رشته‌های علوم انسانی و فیلسوفان، در کجای آموزش عالی قرار دارند و چرا پزشکان و مهندسان جمع وزیران را تشکیل می‌دهند، اما وقتی از نظر تاریخ اجتماعی به این موضوع نگاه می‌کنیم، این‌ها در کنار هم قرار می‌گیرند و نهاد دانشگاه را تشکیل می‌دهند.

خانیکی اضافه کرد: یک ویژگی مهم مدیریتی دکتر معین این بود که در جایی که ایشان حضور داشتند یک فضای اخلاقی شکل می‌گرفت و هرکس در آنجا در بحران کار می‌کرد با هم دوست می‌شدند و دوستی آن‌ها با هم پایدار می‌ماند.

وی افزود: ما کسانی بودیم با دیدگاه‌های مختلف و در ساحت‌های علمی مختلف اما هنگامی که در کنار هم قرار گرفتیم به دیدگاه مشترکی می‌رسیدیم. این جمع بعد از ۱۵ سال کار مشترک مشغول بازنگری در افکار خود شدند و از نگاه امروز به دیروز نگریستند.

وی افزود: اگر موضوع آوردن پروفسور جوان به ایران که نابغه فیزیک لیزری در خارج بود برای ارتباط با نوابغ ایران محقق نشد و روز دانشجو که در گفتمان رسمی و غیر رسمی با هم تمایز داشت چطور شد که در شورای عالی انقلاب فرهنگی به یک روز رسمی تبدیل شد، این که هرم استادان دانشگاه‌ها تغییر کرد. یا این که چگونه توسعه دانشگاه‌ها در مناطق محروم باعث تغییر بافت در این مناطق شدند و از منظر تأمین عدالت آموزشی بخش‌های محروم جامعه مورد حمایت قرار گرفتند و ایثارگران جامعه اعتبار علمی پیدا کردند همه این‌ها به این دلیل بود که ما می‌خواستیم شکاف بین سیاست و دانشگاه را کم کنیم.

این‌ها همه زمینه‌ای بود که کار را برای تدوین تاریخ اجتماعی یا فرهنگی آموزش‌عالی فراهم کرد.

وی سپس به بخش‌هایی از این کتاب اشاره کرد و گفت: ما در این کتاب به گذشته ۱۵ ساله خود نگاه کردیم و براساس آن ۱۰ تصویر از چرخش فرهنگی ارایه کردیم. در تصویر اول داشته‌های تاریخی از آموزش‌عالی در ایران از جندی‌شاهپور و دارالحکمه و مدرسه بیهقی نیشابور، بیش از نظامیه الازهر، بیمارستان عضدی، نظامیه و ربع‌رشیدی است. تصویر دوم نهادهای مدرن دارالفنون و آموزش‌علوم و فنون جدید توسط امیرکبیر است که پس از مرگ امیرکبیر از بین رفت و هم‌اکنون فقط در آغاز سال تحصیلی زنگ مدرسه در آن نواخته می‌شود.وی با طرح این پرسش که چه چیزی باعث انقطاع فرهنگی بین تمدن‌اسلامی و تاریخ جدید شده است، گفت: دانشگاه الازهر بخش‌هایی از تاریخ هزارساله را در خودش دارد اما وقتی من از دوستان پرسیدم چه چیزی از دانشگاه جندی‌شاهپور باقی‌مانده، گفتند چون بودجه نداریم چیزی از آن باقی‌نمانده است.

وی تصویر سوم را مشروطه دانست و گفت: در مشروطه اندیشه توسعه منابع انسانی و علوم‌انسانی شکل گرفته، در تصویر چهارم تأسیس دانشگاه تهران و تجدد آمرانه و در تصویر پنجم استقلال دانشگاه، در تصویر ششم وزارت علوم نهاد مستقل دولتی و تصویر هفتم دانشگاه از نوعی دیگر و تصویر هشتم نهاد دانشگاه در بحران و در تصویر نهم دانشگاه در گذر انقلاب و در تصویر دهم دانشگاه در توسعه مدنظر قرار گرفته است.

بنابراین گزارش سپس دکتر مصطفی معین وزیر اسبق وزارت علوم در سخنانی با اشاره به این‌که متأسفانه فرهنگ و تاریخ ما شفاهی بوده و انباشت تجربه در آن صورت نگرفته است، افزود: از طرف دیگر مسئولیت یک فرد، امانت‌ اجتماعی است و وظیفه شخصی نیست.وی در خصوص تألیف این کتاب گفت: اصل تألیف این کتاب، این بود که کار انجام شود و اگر در زمان نگاشتن و بعد از آن احساس نیاز نشد، آیندگان حتما از آن استفاده خواهند کرد.

وی به سرعت تحولات علمی در دنیا اشاره کرد و گفت: باتوجه به رشد سرعت تحولات علمی در جهان اگر کشوری حتی یک دقیقه دچار وقفه شود، حتما دچار رکود خواهد شد.

دکتر معین سپس با اشاره به این‌که از سال ۴۸ تاکنون ارتباط من با وزارت علوم قطع نشده است، گفت: آیا می‌شود این تجربه را نادیده گرفت و از آن گذر کرد. باتوجه به این‌که حافظه تاریخی ملت ضعیف است، حتی حافظه موقت آن هم کم است.

وی افزود: در دوره اول فقط تلاش شبانه‌روزی بود که بتوانیم عدالت را در تمامی وجوه آن گسترش دهیم. دوره دوم از ۷۶ تا ۸۰ بود که هم تحول ساختاری آموزش عالی مدنظر بود و در سال ۸۲ هم به بن بست رسیدیم و تنها موفقیت من انجام این کار بود.وی افزود: این اولین کتاب از ۳ جلدی است که نوشتن آن تمام شد و انشاء‌الله به چاپ می‌رسد.

وی سپس به فصل‌های این کتاب اشاره کرد و گفت: فصل اول شیراز؛ از دانشجویی تا ریاست دانشگاه‌ است فصل دوم: تهران از دانشگاه به مجلس و ستاد انقلاب فرهنگی و فصل سوم چالش‌های آموزش عالی در دهه شصت و ورود به وزارت بود.

وی به نحوه انتخاب همکاران خود اشاره کرد و گفت: در حال حاضر از حلقه دکتر معین یاد می‌کنند، این حلقه که اکتسابی نبود. مبنای این حلقه اخلاقی و الهی است و وقتی افراد با انگیزه پاک وارد یک کار می‌شوند کار الهی می‌شود من متاسفم که برخی‌ها بداخلاقی می‌کنند و در آن به عنوان باند یاد می‌کنند، این نگاه باید تغییر کند و اگر تغییر کرد، کشور هم توسعه می‌یابد. وی فصل چهارم را ورود به وزارت فرهنگ و آموزش عالی و ارتباط با مجلس دانست و گفت: در آن زمان ارتباط مجلس و دولت بسیار خوب بود و مجلس و قوه قضائیه حامی دولت بودند و امام هم تأکید داشتند که مجلس و سایر قوا باید حامی دولت باشند.وی فصل پنجم را شورای انقلاب فرهنگی و مسائل آن ذکر کرد و گفت: از سیاست‌گذاری فرهنگی تا پدر خواندگی آموزش عالی یکی از بخش‌های این فصل است البته من بعد از استعفا از وزارت علوم از شورای عالی انقلاب فرهنگی هم بیرون آمدم. چون چالش‌ بین ما بسیار جدی بود.

دکتر معین «دانشگاه آزاد، زمینه و پیامدها» را فصل ششم این کتاب ذکر کرد و گفت: وضعیت دانشگاه آزاد در آن زمان بسیار نابسامان بود و خوشبختانه به تدریج این دانشگاه قانونمند شد.

دکتر معین فصل هفتم را «منزلت گمشده دانشگاه و چارچوبی برای آن» دانست و گفت: وقتی دکتر فرجی دانا استیضاح شد من یادداشتی در اینستاگرام خودم گذاشتم که آموزش‌عالی واقعا یتیم است و دلیل آن هم این بود که پیوند واقعی علم و اجتماع باید از دانشگاه شروع شود. رسالت مهم دانشگاه رسالت اجتماعی است و رسالت دانشگاه فقط تربیتی و علمی نیست، رسالت دانشگاه اجتماعی هم هست.

وی فصل هشتم این کتاب را «هیأت‌های امنا، گامی برای استقلال دانشگاه‌ها» معرفی کرد و گفت: دانشگاه‌ها باید مختار و امین نظام باشند از دیدگاه بنده در آینده تمامی وظایف شورای‌عالی انقلاب فرهنگی می‌تواند به هیأت‌های امنای دانشگاه‌ها واگذار شود، در کشورهای پیشرفته هم اینگونه است. هیأت‌های امنا تمامی کارها را انجام می‌دهند متأسفانه در دولت قبل هیأت‌های امنا صوری شدند و تمامی اختیارات به وزارت‌خانه برگشت که باید این اختیارات به تدریج به هیأت‌های امنا بازگردد.

دکتر معین فصل نهم را تأسیس دانشگاه‌ها، فرهنگستان‌ها و مراکز پژوهشی جدید و فصل دهم با نخبگان و مفاخر علمی و فصل یازدهم را روزنه‌هایی برای همکاری علمی با جهان دانست و گفت: استادان در تمامی دنیا به دلیل مناعت طبع مورد ظلم یا کم‌توجهی قرار می‌گیرند، انتظار این است در کشورهایی که می‌خواهند آینده داشته باشند به استادان و فرهیختگان خود توجه کنند. در مجلس سوم حقوق استادان به صورت جهشی افزایش یافت اگر این کار نمی‌شد، امروز ما استاد نداشتیم.

وی افزود: تجلیل از فرهیختگان یکی از کارهای دیگر ما بود متأسفانه در دولت دهم بسیاری از استادان برجسته و ممتاز مانند آیت‌الله آشتیانی بازنشسته شدند که سلامتی برخی از آنها در معرض خطر قرار گرفت. وی افزود: در دوره ما از استادانی مانند غلامحسین یوسفی و سید جعفر شهیدی تجلیل شد و سعی کردیم در هیأت‌های امنا و فرهنگستان‌ها از این افراد استفاده کنیم.

وی فصل یازدهم را روزنه‌هایی برای همکاری علمی با جهان و فصل دوازدهم را آموزش عالی در کمند مسایل سیاسی، اجرایی و دانشجویی دانست و گفت: چون کار ما بعد از جنگ شروع شده بود هنوز مسایل خطی و جناحی آغاز نشده بود و وقت ما صرف این بحران‌ها نمی‌شد و وزارت علوم موفق شد خیلی از سیاست‌های خودش را اجرایی کند.

وی افزود: ماهواره‌ای که دو سال قبل به فضا پرتاب شد در زمان ما کار روی آن شروع شد و ۲۰ سال طول کشید تا به مرحله اجرا برسد. اصولا جهش علمی که این قدر از آن سوء استفاده شد یک شبه پیش نمی‌آید.وی فصل سیزدهم را از زمان معاونت‌ها و فصل چهاردهم را کارهای آخر و آخر کار ذکر کرد و گفت: در فصل آخر چالش‌های وزیر علوم شدن مطرح شده است.

وی در پایان گفت: ما با یک افت اخلاقی مواجه شده‌ایم. گفتمان اصلاحات گفتمان اخلاقی و عزت انسان بود که جای خودش را به وضعی داده است که با عزیزترین شخصیت‌های کشور این گونه برخورد می‌کنند.

منبع: ettelaat