برگ زرینی از تاریخ تئاتر مشهد

واکاوی تئاتر مشهد از انقلاب مشروطه تا انقلاب اسلامی

کتاب تاریخ تئاتر مشهد از انقلاب مشروطه تا انقلاب اسلامی تالیف علی نجف زاده(1)  جدیدترین اثر منتشر شده در ارتباط با مشهد است. این کتاب در آبان ماه 1393 توسط انتشارات انصار در 440 صفحه مصور و با قیمت 25000تومان در 1000 نسخه روانه بازار نشر شد. تاریخ تئاتر به سبک جدید در شهر مشهد به اواسط دوره قاجار می‏رسد. علی نجف‏زاده ‏مدرس دانشگاه و پژوهشگر تاریخ مشهد در جدیدترین اثرش ضمن انجام تحقیقی منسجم و مستند در مقدمه این کتاب زمینه‏‏ها‏ی ورود تئاتر نوین به مشهد را چنین توصیف نموده است: «پس از انقلاب مشروطه شرایط اجرای تئاتر در کنار نمایش‏‏ها‏ی مذهبی و سنتی نظیر روحوضی نیز فراهم شد و حضور اتباع روسی در مشهد نقش مهمی در شکل گیری تئاتر نوین داشت. به ویژه مهاجران قفقازی با تشکیل هیات هوسکاران قفقازی نقش فعالی در اجرا و گسترش آن ایفا کردند. پس از سقوط قاجاریه و هم زمان با روی کار آمدن حکومت پهلوی، شرایط سیاسی در اتحاد جماهیر شوروی سوسیالیستی برای ایرانی‏‏ها‏ی مهاجر تغییر کرد و بسیاری از آنها مجبور به بازگشت به ایران و مشهد شدند و اگر چه در دوره رضاشاه زمینه اجرای تئاتر خیلی مساعد نبود ولی این نسل از مهاجران و فرزندانشان نقش مهمی در تئاتر مشهد پس از شهریور 1320ه ش. ایفا کردند. خانواده‏‏ها‏ی اژدری، پیراسته و ابراهیم حلمی و ... از جمله این مهاجران بودند.»(2)
نویسنده ضمن بررسی نقش گروه‏های مختلف در تئاتر مشهد به نقش ارزنده مهاجران آذربایجانی، کنسولگری‏‏ها‏ی روسیه و انگلستان و افتتاح رادیو مشهد(3)  در تقویت تئاتر مشهد پرداخته است و معتقد است:
«از اواخر دهه چهل و با شروع ماموریت محمد علی لطفی مقدم به مشهد برای تشکیل مرکز آموزش تئاتر خراسان، گروه‏های تئاتری منسجم تر به فعالیت پرداختند و دوره رونق تئاتر مشهد شروع شد... مدیریت لطفی مقدم، بازیگری و کارگردانی منصور همایونی، فریدون صلاحی، داریوش ارجمند و داوود کیانیان و نویسندگی رضا صابری دوره ای طلایی برای تئاتر مشهد رقم که تئاتر‏‏ها‏ی بسیار موفقی توسط گروههای تئاتری رودکی، پارت، آپادانا، نیما و آرش بر روی صحنه رفت.»(4)

بررسی منابع
امروزه محققان آکادمیک تاریخ سعی می‏کنند در تحقیقات شان نگاهی کامل به منابع داشته باشند و با بررسی تمام جوانب موضوع به پژوهش و سپس تدوین کتاب بپردازند. اگر نگاهی به منابع استناد شده در کتاب تاریخ تئاتر مشهد داشته باشیم این منابع را می‏تواند در 7 گروه بررسی کرد.

1- منابع عمومی: نویسنده بنا به نیاز پژوهشی و تکمیل تحقیقاتش از کتاب‏‏ها‏ی عمومی بهره برده است. نمونه ای از این کتاب‏‏ها‏ عبارتند از: سرگذشت ما فروغ زندگی نوشته عزیز الملوک آذرخشی(شیبانی)، قیام کلنل محمد تقی خان پسیان تالیف علی آذری، خاطرات عارف قزوینی، انگیزه، خاطراتی از دوران فعالیت حزب توده نگارش غلامحسین بقیعی، جنگ جهانی در ایران اثر سر کلارمونت اسکرین سرکنسول انگلستان در مشهد و ...

2- منابع تخصصی: استفاده از منابع تخصصی متعدد نشان از اهتمام و تلاش نویسنده جهت مستند سازی کتاب تاریخ تئاتر مشهد است. از جمله آثاری هم چون؛ گزیده اسناد نمایش در ایران تالیف علی میرانصاری و سید مهرداد ضیایی، گزیده اسناد نمایش در ایران تدوین مسعود کوهستانی نژاد، کتاب هنر نمایش در ایران تاسال 1357 اثر تاجبخش فنائیان، تئاتر کودکان و نوجوانان به قلم داوود کیانیان، بنیاد نمایش در ایران تالیف ابوالقاسم جنتی عطایی، سیری در تاریخ تئاتر ایران نوشته مصطفی اسکویی، صد سال سینما در مشهد تألیف حسین حسین‏پور و... را می‏توان نام برد. در بین آثاری که به تاریخ تئاتر اختصاص دارند کتاب‏‏ها‏ی سرگذشت تئاتر در مشهد به قلم منصور همایونی(5)  و سی سال پشت صحنه تئاتر اثر اصغر میرخدیوی(6)  مختص تاریخ تئاتر مشهد ‏‏هستند‏.

طی یکی دو هفته اخیر کتابی با عنوان صد سال تئاتر مشهد با قلم حمیدرضا سهیلی در دو جلد تدوین شده است که نویسنده از این کتاب در مستندات اثرش بهره برده است. خوشبختانه در ارتباط با تاریخ تئاتر مشهد آثار قابل توجهی منتشر شده‏اند، برخی از کتاب‏‏ها‏ توسط افرادی نوشته شده که خود دست‏اندر کار تئاتر بوده‏اند. نویسنده کتاب تاریخ تئاتر مشهد در این زمینه معتقد است:

«پژوهشگران و نویسندگانی که تا کنون تاریخ تئاتر دست به قلم برده و تاریخ تئاتر مشهد را نوشته اند تجربه تاریخ‏نگاری علمی نداشته و فنون تاریخ‏نویسی و ابزارهای آن را به خوبی اجرا نکرده‏اند. به همین جهت کمتر توانسته‏اند از منابع موجود اطلاع حاصل نموده و آن را در راستا و مرتبط با تاریخ و تحولات اجتماعی مشهد تحلیل کنند. نتیجه این نقصان نادیده گرفتن حداقل نیم قرن از تاریخ تئاتر مشهد بوده است زیرا ضعف در پژوهش باعث مبداء قرار دادن حوادث دوران نزدیک به نویسنده به عنوان قدیمی ترین زمان برای شروع فعالیت تئاتری بوده است. این ضعف در تاریخ‏نگاری بیشتر از فعالیت حرفه‏ای نویسندگان ناشی می‏شود. آنان پیش از این که حرفه تاریخ‏نگاری را بر اساس متد تاریخی دنبال و تجربه کنند. هنرمندان تئاتر بودند و بر اساس تجربه و علاقه دست به قلم برده اند.»(7) 

3- تاریخ شفاهی: یکی از نواقص کتاب تاریخ تئاتر مشهد عدم توجه جدی به تاریخ شفاهی و بهره‏گیری از خاطرات دست‏اندرکاران تئاتر مشهد است. متأسفانه نویسنده از مصاحبه‏‏ها‏ی اندکی بهره گرفته و به این موضوع توجه جدی نکرده است. مصاحبه با چهار نفر از هنرمندان تئاتر همچون محمدعلی لطفی مقدم، حاج حسین عاملی، تیمور قهرمان و آقای شهناز مبشر از جمله منابع تاریخ شفاهی در این کتاب است. طرح تاریخ شفاهی تئاتر مشهد طی سال‏‏ها‏ی اخیر در بخش تاریخ شفاهی مدیریت اسناد آستان قدس رضوی انجام شده است که نویسنده نگاهی تک بعدی در نگارش کتاب داشته است و از منابع موجود استفاده نکرده است.

4- مطبوعات: بخش اعظم اطلاعات کتاب برگرفته از یاداشت‏‏ها‏، آگهی‏‏ها‏، اخبار و تحلیل‏‏ها‏یی است که در روزنامه‏‏ها‏ی شهر مشهد منعکس شده است. نویسنده که چند سالی در حال تدوین روزشمار وقایع برخی از مؤسسات شهر مشهد بر اساس روزنامه‏‏ها‏ بود با بهره گیری مناسب از اطلاعات روزنامه‏‏ها‏ سعی در تدوین کتاب‏‏ها‏ی تاریخی بر اساس گزارش روزنامه‏ای دارد. هر چند منابع مطبوعاتی در ارائه تاریخ‏‏ها‏ و مکان‏‏ها‏ و اسامی می‏توانند کمک ارزنده‏ای به تحقیقات تاریخ معاصر داشته باشند ولی در کنار سایر منابع و اسناد و تاریخ شفاهی می‏توانند تکمیل‏کننده یک پژوهش مستقل باشند. منابع مطبوعاتی نویسنده در کتاب تاریخ تئاتر مشهد عبارتند از: روزنامه‏‏ها‏ی؛ آزادی، آشفته، آژنگ، آفتاب شرق، آتش شرق، آیندگان، اخبار دانشگاه مشهد، اطلاعات، ایران نما، بهار، توس، تماشا، تیاتر، چمن، جام جم، حبل المتین، خراسان فرهنگی، خوشه، خورشید، فرشیدی، دادگستران، راستی، زرین، نامه فرهنگ خراسان، فکر آزاد، سوره، شهامت، شرق، طوس، عصر جدید، کیهان، ناطق خراسان، نبرد ما، نوای خراسان، نوبهار، نور ایران، نور خراسان، هیرمند، رعد و نمایش‏. در مجموع نویسنده از حدود 50 روزنامه در این کتاب به صورت مستقیم استفاده کرده است که نشان‏دهنده تلاش در جهت پژوهش کامل است. عدم تحلیل در کتاب حاضر از دیگر مشکلاتی است که فرا روی خوانندگان است. زیرا کتاب ترکیبی از اطلاعات روزنامه‏‏ها‏ است و نویسنده بدون رویکرد به تحلیل محتوا فقط به ارائه گزارش‏‏ها‏ بسنده نموده است.

5- اسناد: استفاده از تعداد اندکی از اسناد مربوط به تئاتر مشهد از دیگر منابع آقای نجف‏زاده ‏جهت تدوین کتاب است. این اسناد از منابع موجود در آرشیومرکز اسناد آستان قدس رضوی و کتابخانه ملی استفاده شده است.

6- مقالات: استناد به مقالات نویسندگانی همچون علی نصیریان، علی اکبر کوثری، مهدی غروی، نیایش‏پور حسین، شعله پاکروان از دیگر منابع این کتاب محسوب می‏شود. بررسی مقالات استفاده شده در کتاب نشان می‏دهد تنها یک مقاله در ارتباط با مشهد بوده است(8)  و سایر مقالات مورد استناد نویسنده که حدود 17 مقاله ‏‏هستند‏ به کلیات و شخصیت‏‏ها‏ اختصاص دارند.

علاوه بر موارد یاد شده بخشی از اطلاعات نویسنده برگرفته از سایت‏‏ها‏ی اینترنتی بوده که نشان از تلاش نویسنده در جهت استفاده از تمام منابع و ظرفیت‏‏ها‏ی موجود است. چنین به نظر می‏رسد اگر آقای نجف‏زاده ‏از منابع تاریخ شفاهی بهره کامل می‏برد قطعاً این کتاب به عنوان کامل ترین کتاب در زمینه تاریخ تئاتر مشهد از انقلاب مشروطه تا انقلاب اسلامی بود.

نحوه تدوین کتاب
تاریخ تئاتر مشهد از یک مقدمه و پیشگفتار تشکیل شده که در آن نویسنده به وضعیت پژوهش‏‏ها‏ی تئاتری در مشهد و چالش‏‏ها‏ و موانع گسترش تئاتر در دوره قاجار پرداخته است. سپس مطالب کتاب را در پنج بخش تدوین نموده است. در بخش اول با موضوع تئاتر مشهد از انقلاب مشروطه تا شهریور 1320 مطالب در دو موضوع کلی با عناوین تئاتر مشهد در دوره قاجار و تئاتر در دوره رضا شاه همراه با مباحثی تاریخی آمده است. مطابی همچون؛ هیئت هوسکاران قفقازی در مشهد، گروه قمر لینسکی، جایگاه حاجی بکوف در تئاتر مشهد، جایگاه تئاتر تالار اعتبارالسلطنه، سالن ارکان حرب و تئاتر نظامی‏‏ها‏ و تئاتر مشهد در زمان کلنل محمدتقی خان پسیان از عناوین دوره قاجار ‏‏هستند‏. نویسنده ضمن بررسی هر یک از موضوعات مطرح شده تاریخ فعالیت‏‏ها‏ی تئاتری در مشهد واکاوی نموده است. سپس به مسائل مهم دوره پهلوی اول پرداخته و به آن ورود پیدا کرده است. مهمترین عناوین مورد نظر نویسنده در عصر رضا شاه عبارتند از: نقش خانواده اژدری در تئاتر مشهد، کمال الوزاره و اولین تئاتر عمومی برای زنان، سیدعلی آذری و اولین تئاتر عمومی برای زنان و عماد عصار از آشفته تا نمایش‏نویسی، سپس آقای نجف‏زاده ‏به تاریخ سالن‏‏ها‏ی تئاتر مشهد در دوره پهلوی اول پرداخته است. سالن تئاتر شیر و خورشید، تماشاخانه نادری، سالن هتل پارس، سالن‏‏ها‏ی دبیرستانی و کلوپ شوروی مهمترین سالن‏‏ها‏ی مورد نظر نویسنده ‏‏هستند‏.

از جمله مواردی که در تدوین کتاب ملاحظه می‏شود. عدم فصل‏بندی مناسب است. این موضوع دور از دید نویسنده بوده است. به نظر می‏رسد چون موضوع کتاب اختصاص به موضوع خاص و محدوده زمانی مشخص دارد نیازی به بخش بندی نبود و مطالب کتاب فقط با فصل بندی کفایت می‏کرد.

بخش دوم کتاب تاریخ تئاتر مشهد شامل تحولات تئاتر از شهریور 1320 تا سال 1328 است. مطالب این بخش به هفت موضوع مجزا اختصاص دارند. تئاتر مشهد در دوره اشغال شامل؛ انجمن هنرمندان آماتور دراماتیک مشهد، ارتش سرخ و هیات تآترال مشهد و تئاتر لهستانی‏‏ها‏ در مشهد ‏‏هستند‏. سپس به بررسی نقش احزاب و انجمن‏‏ها‏ی خیریه پس از شهریور 1320 پرداخته شده است و مهمترین انجمن‏‏ها‏ی معرفی شده عبارتند از: انجمن پزشکان، انجمن پروین و گروه هنری ایران فیلم و نمایش‏‏ها‏ی حزب دموکرات در مشهد.

در این بخش نویسنده با بررسی تئاتر مشهد محتوای مطالب را از شهریور 1320 تا 1328 قرار داده است. در حالی که برخی از مطالب در محدوده زمانی تعریف شده نمی‏گنجد به عنوان نمونه مطالب گروه تئاتر هنرستان مربوط به سال 36-1335، کلاس آموزشی دویدسون مربوط به سال 1334، تئاتر گروه پیشاهنگان (1337ش.)، گروه تئاتر دانشگاه (1338ش.) ‏‏هستند‏. در حالی که در مقطع زمانی 1320تا 1328 مورد تحلیل قرار گرفته اند.

نویسنده در بخش سوم به تاریخ تأسیس تماشاخانه‏‏ها‏ی مشهد اشاره نموده است و با بررسی تماشاخانه ملی و گلشن مطالب کتاب را تدوین نموده است.

در بخش چهارم گروه‏‏ها‏ی تئاتری مشهد از سال 1328 تا 1348 مورد توجه نویسنده قرار گرفته‏اند. ایشان با جمع‏آوری مطالبی پیرامون تاسیس رادیو به نقش رادیو مشهد در تئاتر، مطالبش را به هنرمندانی چون حسن رضیانی و میرخدیوی اختصاص داده است. سپس به تشکیلات اداری تئاتر در اداره فرهنگ خراسان پرداخته است. در این بخش بررسی گروه‏‏ها‏ی تئاتر خیام، نادر، جوانان، شهزاد، آپادانا، پارت، کانون بانوان و دوشیزگان و گروه تئاتر آرش مورد توجه قرار گرفته‏اند.

بررسی گروه‏‏ها‏ی تئاتر از سال 1348 تا 1357 مطالب آخرین بخش از کتاب است. در این بخش نویسنده به شکل گیری جشنواره‏‏ها‏ و گروه‏‏ها‏ی تئاتر همچون نیما، رودکی، توس، تیاترک پارس و 10 جشنواره استانی تئاتر پرداخته است. اولین جشنواره استانی فرهنگ و هنر در سال 1347ه ش. در مشهد شروع به کار نموده است. در این جشنواره دو نمایشنامه به وسیله هنر جویان مرکز تئاتر اجرا گردید. نمایشنامه پنجه نوشته و کارگردانی منصور همایونی و دست بالای دست نوشته غلامحسین ساعدی با کارگردانی منوچهر خادم‏زاده ‏روی صحنه رفته‏اند.(9)

به نظر می‏رسد چنانچه بخشی از مطالب کتاب به نقش تئاتر مشهد در انقلاب اسلامی اختصاص داشت نگاه و رویکرد نویسنده از حالت شرح وقایع و روزشمار تاریخ تبدیل به جریانی قابل توجه و مهم می‏شد. زیرا سعید تشکری در جدیدترین اثرش با عنوان مفتون و فیروزه حال و هوای سال‏‏ها‏ی پیش از انقلاب اسلامی در مشهد با شرحی داستانی به فعالیت گروه‏‏ها‏ی هنری در مشهد می‏پردازد. وی معتقد است: «شخصیت‌های این رمان در زمره نخستین روشنفکرهای مذهبی در جامعه ایران به شمار می‌رفتند که پیرو تفکر دکتر شریعتی بوده و گروه تئاتر ابوذر نیز که منجر به تولید جریان تئاتر مذهبی در ایران شد، با آنها ارتباط پیدا می‌کند. این جریان روشنفکری مذهبی در دل فعالیت تئاتر شروع به سمپات شدن برای روشنفکری مذهبی می‌کند که من در قالب یک رمان 1500 صفحه‌ای، این مسیر تحول را به تصویر کشیده‌ام. به عبارتی دیگر این رمان سعی دارد نشان دهد که هنر متعهد قبل از انقلاب چه تعریفی داشته است و تئاتر به عنوان سالم‌ترین و ساده‌ترین هنر چگونه آن را اشاعه داده است.»(10) 

نویسنده از منابع آرشیوی تاریخ شفاهی در ارتباط با سعید تشکری، محمد برومند، رضا جوان، و دیگر مصاحبه‏‏ها‏ی بخش تاریخ شفاهی مرکز اسناد آستان قدس رضوی استفاده نکرده که از نواقص این کتاب محسوب می‏شود. در مجموع کتاب تاریخ تئاتر مشهد جدا از کاستی‏‏ها‏یی که دارد. اثر ارزشمند و برگ زرینی در جهت نگارش تاریخ معاصر مشهد است. این کتاب در بردارنده هفتاد سال فراز و نشیب تاریخ تتاتر نوین در مشهد است. انتشار این گونه آثار کمک می‏کند تا محققان در آینده نگاه حرفه‏ای به موضوعات تاریخی جهت نگارش تاریخ معاصر مشهد داشته باشند و تمام جوانب را بررسی و تحلیل نمایند.