به گفته نلیدا فوکاروNelida Fuccaro، محقق تاریخ مدرن در خاورمیانه در مدرسه عالی مطالعات شرق و آفریقا School of Oriental and African Studies دانشگاه لندن: "می‏شود گفت که خلیج فارس از سوی مورخان پادشاهی بریتانیا و خاورمیانه نادیده گرفته شده است."
دکتر فوکارو می‏گوید: "از قدیم‏الایام تا به حال، خلیج فارس به نوعی یک حاشیه مبهم تلقی شده که به نظر نقش چندانی در تاریخ بومی نداشته یا به‏اند‏ازه‏ای ‏بی ارزش بوده که هیچ مطالعه‏ای ‏در آن صورت نگرفته است. در مورد اخیرالذکر... شاید بتوان گفت که تنها این اواخر تاریخ نویسان بریتانیایی از نظر مفهومی و جغرافیایی، مطالعات خلیج فارس را به جهان هند بریتانیایی و اقیانوس هند ارتباط داده‏اند. هر دو مورد برای درک تاریخ خلیج فارس قبل از استقلال هند در سال 1947 اهمیت دارند."
دقیقاً این دو ناحیه هستند که تحقیقات کافی در مورد آنها صورت نگرفته و با استفاده از طرح مهم دیجیتالی‏سازی که توسط کتابخانه بریتانیا و بنیاد آموزشی، علمی و توسعه مدنی قطر دنبال می‏شود و این ماه آغاز می‏گردد، تنویر و احیاء می‏گردند. 
اکثر مطالب از سوابق عمده‏ای ‏برگرفته شده‏اند‏ که در دفاتر هند ثبت شده‏اند‏، معاونت دولتی که مسئولیت اداره قلمرو گسترده‏ای ‏از پادشاهی‏ بریتانیا را از سال 1858 تا انحلال آن در سال 1947 بر عهده داشت. اگر چه، خلیج فارس هرگز به طور رسمی به پادشاهی‏ ملحق نشد، علائق تجاری نسبت به آن رشد فزاینده‏ای ‏داشته و از سال 1763، مجموعه از اقامتگاه‏های سیاسی در آن احداث شدند.
دو اقامتگاهی که قدمت دیرینه دارند یکی در بوشهر است که هم اکنون قلمرو ایران بوده و دیگری، آن سوی خلیج فارس در بحرین قرار دارد. افرادی که مسئولیت طرح دیجیتال‏سازی را بر عهده دارند، به جای اتخاذ معیارهای انتخابی خاص خویش، تصمیم گرفتند تا این مطالب برجسته، منسجم که می‏توان آنها را ‏اسناد‏ کامل دانست – تقریبا 475000 صفحه- در رابطه با این دو اقامتگاه مهم بریتانیایی را در اختیار محققان و عموم قرار دهند.
 

تصویر مکه  توسط ح. ا. میرزا و پسران، 1907

این مطالب اساساً حاوی مطالب ثبت شده از سوی عوامل سیاسی و مقامات دولتی بریتانیا است که در خلیج فارس فعالیت می‏کردند. با استناد بر این مطالب می‏توان مراحل اولیه ورود آنها به منطقه را دنبال کرد یعنی زمانی که آنها امید به ایجاد معافیت‏های تجاری داشته و مشغول مذاکرات با رهبران محلی بوده، در مورد اقلام تجاری موجود و زبان‏های رایج تحقیق می‏کردند. به این ترتیب می‏توان از اواسط قرن نوزدهم، به علاقه بریتانیا، برای پیشروی و تسلط کامل بر منطقه؛ تغییر روابط با رقبایی همچون پادشاهی‏‏ها‏ی اتریش-مجارستانی، عثمانی، ایران و روسیه؛ و گسترش معافیت‏ها‏ی نفتی در اواسط دهه 1930 را دنبال کرد.
با این حال، اسناد ساکنان این اقامتگاه‏ها‏ تنها برای کسانی که در زمینه تجارت بریتانیا و استراتژی سلطنت تحصیل می‏کنند، مهم نیست. این نوشته‏ها‏ پرده از بسیاری از جوانب تاریخ و اجتماع محلی مانند کشاورزی، بهداشت عمومی، صنعت صید مروارید و زیارت مکه بر می‏دارند. با قدم گذاشتن به قرن بیستم، چالش‏ها‏ی روش‏ها‏ی صنعتی جدید، دولت‏ها‏ی نوظهور و تأثیر رویدادهای جهانی بر خلیج فارس نیز مورد توجه قرار می‏گیرند. در برخی ‏اسناد‏ شخصی، نکته‏ای ‏بس جالب به چشم می‏خورد و آن دیدگاه‏ها‏ی غیررسمی است (مانند مسافر بی باک سر لوئیس پلی Sir Lewis Pelly که از سال 1863 تا 1872 در خلیج فارس اقامت داشت) که این ‏اسناد‏ هم در سوابق دفاتر هند بایگانی شده و هم اکنون دیجیتال می‏شوند.
همزمان با مطالب مربوط به خلیج فارس، در همکاری کتابخانه بریتانیا و بنیاد قطر، تقریباً 90 مجموعه بسیار گسترده کتابخانه در رابطه با دست نوشته‏ها‏ی علمی عربی قرون وسطی نیز دیجیتال می‏شوند که بسیاری از آنها به طور شگفت انگیزی زیبا هستند. این مطالب، قرون 10 الی 19 را پوشش داده و متعلق به مراکش و عمان و همچنین مراکز مهم در بغداد، قاهره و دمشق بوده و تقریباً 25000 صفحه هستند. ترجمه کتاب‏ها‏ی نویسندگان یونانی مانند اقلیدس نیز در کنار کارهای علمی اصیل قرار گرفته است.
مشارکت ده ساله کتابخانه بریتانیا با بنیاد قطر که شامل کتابخانه ملی قطر نیز هست، تا سال 2022 ادامه خواهد داشت. اولین مرحله از این مشارکت 8.7 میلیون پوند هزینه به همراه داشته است. تقریباً یک سوم از مطالب یادشده‏ از این ماه در پایگاه الکترونیکی دو زبانه به همراه ‏اسناد‏ متنی قابل دسترسی خواهند بود. دسترسی به بقیه مطالب تا پایان امسال میسر خواهد شد. در صورتی که مرحله اول با موفقیت به پایان برسد، ‏اسناد‏ مربوط به ساکنان بریتانیایی در عدن، مسقط و کویت نیز ممکن است دیجیتال شوند.
 

یک دولفین و ماهی از کتاب «عجایب المخلوقات و غرایب الموجودات» تالیف زكریا بن محمد بن محمود قزوینی که در لندن نگهداری می‏شود

این پایگاه الکترونیک، هم چنین، شامل مطالبی مانند نقشه‏ها‏، تصاویر و توپوگرافی خواهد بود که در تنویر هر چه بیشتر ‏اسناد‏ رسمی موثر خواهند بود. یک کتابدار تمام وقت نیز مشغول جمع‏آوری صداهای ضبط شده، روایت‏ها‏ی تاریخ شفاهی و اطلاعات مربوط به فرهنگ موسیقی خلیج فارس است.
اما مفهوم این منابع وسیع جدید برای محققان کدام است؟
در حال حاضر برخی دانشگاهیان بریتانیایی در جهت توسعه علم عرب فعالیت می‏کنند. در سال 2009، جیم الخلیلی، استاد فیزیک نظری دانشگاه سوری Surrey، یک سریال سه قسمتی تلویزیونی تحت عنوان «علم و اسلام» تهیه نمود. به این ترتیب، دست نوشته‏ها‏ی دیجیتالی جدید، جزئیات بیشتری را در رابطه با سهم مسلمانان در "رونسانس فکری قرون وسطی" که منجر به ایجاد دانشگاه‏ها‏ در پیزا، پاریس، آکسفورد و کمبریج شد و "انقلاب علمی" ارائه می‏نمایند. با وجود فراداده‏ها‏ و تسهیلات جستجو به زبان‏ها‏ی عربی و انگلیسی، محققان منطقه فرصت اکتشاف این عامل کلیدی از تاریخ فکری و قرن‏ها‏ تعامل موثر آن با غرب را خواهند داشت.
از نظر دکتر فوکارو، "پرونده‏ها‏ی دفاتر هند، احتمالاً الهامبخش محققان خلیج فارس و مردمی خواهند بود که علاقه‏ای ‏فزاینده جهت تعمق بیشتر در تاریخ خویش دارند .... مطالب برخط و بلاگ‏ها‏ به علاقه نسبت به مفاهیم کلیدی تاریخ‏شناسی خلیج فارس مانند ماهیت رشد "پادشاهی‏ غیررسمی" بریتانیایی در منطقه و روابط بین مقامات بریتانیایی و خاندان حاکم جان دوباره می‏بخشند."

"شاید مهمتر این است که این مطالب به تمرکز توجه بر موضوعاتی مانند بردگی، توسعه نفت، جوامع فراملیتی، دانش مستعمراتی و تشریفات پادشاهی‏ قدرتی که هنوز به طور برجسته‏ای ‏در تحقیقات منطقه جلوه نیافته‏اند‏، موضوعاتی که مسلماً به تلیق بیشتر مطالعات متمرکز بر خلیج فارس با مطالعات جدید منطقه‏ای، ملی و فراملیتی تاریخ پادشاهی‏ بریتانیا کمک می‏کنند."
شاید با توجه به زمان و پیگیری جنبه‏ها‏ی تحقیقاتی جدید، خلیج فارس به عنوان یک منطقه شاید در مقایسه با مناطق دیگر نادیده گرفته نشود. 

ماتیو ریس
Matthew Reisz
ترجمه: ناتالی حق وردیان

منبع: تایمز‏ها‏یر اجوکیشن