روایت اهل قلم از خاطره‌نویسی و تاریخ شفاهی

در اولین روز هفته كتاب، تماشاخانه مهر حوزه هنری، میزبان حماسه نگاران، پژوهشگران، سیاست گذاران و علاقه مندان كتاب دفاع مقدس در نشست «روایت قلم» بود.
به گزارش پایگاه خبری حوزه هنری، در این نشست چهره های شاخص ادبیات پایداری و مسئولان مربوطه حضور داشتند. محسن مومنی شریف رئیس حوزه هنری، دكتر عباس صالحی معاون امور فرهنگی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، معصومه آباد عضو شورای شهر و نویسنده، مجتبی رحماندوست نماینده مجلس شورای اسلامی و نویسنده و... حضور داشتند.
 معصومه آباد كه در كتاب «من زنده ام» خاطرات دوران اسارتش را شرح داده است، در این نشست با اشاره به شباهت دفاع مقدس به حادثه كربلا گفت: در یك طرف جوانمردان بی پناه و در طرف دیگر دنیای ناجوانمردان صف كشیده بودند.
آباد كه یكی از چهار زن آزاده جنگ تحمیلی است، تاكید كرد: جنگ ها به هر دلیلی ممكن است شروع شوند اما مسئله مهم این است كه چه می شود كه جنگ ها تمام می شوند؟ دلیل اتمام جنگ ما منظومه و صحیفه ای اثرگذار است و همان طور كه مقام معظم رهبری هم اشاره كردند، جنگ ما گنجی پایان ناپذیر است.
 وی همچنین اظهار كرد: تقدس دفاع ما از بی پناهی و مظلومیت ملت ما كه در عین حال دارای ریشه های والای ایدئولوژیك و باورهای مردمی بوده اند، ریشه می گیرد.
 این زن آزاده در مورد روایت خاطرات و داستان های دفاع مقدس گفت: با توجه به این كه پیش از من كتاب های زیادی درباره دوران اسارت نوشته شده بود، فكر می كردم آخرین نفری هستم كه آخرین برگ های دفاع مقدس را می نویسم و به همین جهت مخاطبی برای شنیدن و خواندن ندارم. به همین دلیل كتاب را با تردید منتشر كردم اما امروز با توجه به استقبال مردم در سراسر ایران و حتی اروپا از این كتاب و بازخوردهایی كه از مردم می بینم، متوجه می شوم كه این كتاب انعكاس خوبی داشته و این مسئله نشان دهنده مظلومیت و حقانیت ایران در جنگ تحمیلی است.
 آباد با بیان این كه اعتراف می كنم نویسنده نیستم، ادامه داد: صرفا احساس و عقیده و خاطره خودم را در كتاب «من زنده ام» مكتوب كردم؛ چرا كه به نظرم می رسید باید این كار را برای آیندگان انجام دهم. به نظر من خاطرات می توانند چراغ راه آیندگان و نسل جوان باشند و باید این وظیفه مان را انجام دهیم.
 این عضو شورای شهر همچنین اظهار كرد: رسالت نویسنده رسالت بزرگی است. ما معجزه نمی كنیم اما با ابزاری سر و كار داریم كه معجزه آفرین است، انبوه عواطف و احساسات وقتی با صداقت و درستی همراه باشد، تاثیرگذاری بسیاری خواهد داشت.
 این نویسنده تاكید كرد: باید حواسمان باشد دچار غفلت نشویم؛ چون بر اثر این غفلت و فراموشی، خاطرات ما ممكن است به افسانه پهلو بزند و باورپذیر نباشد.
 وی با اشاره به این كه اسارت، اولین جبهه جنگ است، گفت: دشمن ما مسلح بود و ما بی سلاح. جنگ ما اولین جنگی است كه مفهوم مفقودالاثر در آن به وجود آمده است؛ چون دشمنان بر خلاف قواعد جنگ عمل كرده و اسرای ما را پنهان می كردند.
 این آزاده با اشاره به این كه باید در بیان خاطرات به واقعیات اشاره كرد و صداقت داشت، گفت: من در زمان اسارت هم امید داشتم هم ترسیدم، هم گریه كردم و هم خندیدم، اما ایستادم و به پای آرمانم ایستادگی كردم. در این كتاب هم به تمام این واقعیات اشاره كردم و بی هیچ مبالغه احساساتم را بیان كردم.
معاون فرهنگی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی هم كه به عنوان سخنران در نشست «روایت قلم» عصر روز شنبه 24 آبان ماه حوزه هنری حضور داشت، موضوع ادبیات دفاع مقدس را به سه شاخه ادبیات، اسنادنگاری و حوزه كتابخوانی تقسیم و به تشریح وضعیت و ویژگی های آن پرداخت.  سید عباس صالحی گفت: جمله امام را كه فرمود «جنگ یك نعمت است» امروزه می توان در زمینه فرهنگ مكتوب جنگ و ادب پایداری بررسی كرد. امروزه ژانری به نام ادبیات دفاع مقدس در ایران شكل گرفته كه موجب پربار شدن و غنای مقوله كتاب و ادبیات شده است.
معاون فرهنگی وزیر ارشاد  افزود: در بحث خاطره نویسی، خاطره نگاری های جنگ بر ضلع مقابل خود یعنی خاطره نویسی آزاد تاثیر داشته و موجب غنای آن شده است. قوام این نوع كتاب ها موجب استقبال مردم و خوانندگان از خاطرات است.
وی در تشریح شاخه اسنادنگاری دفاع مقدس گفت: اسنادنگاری در دفاع مقدس كه شامل وصیت نامه های شهدا هم می شود موجب اثربخشی بر اسنادنگاری رسمی شده است. این نوع  از اسناد در سطح عمومی جامعه نیز بازخورد قابل توجه و مطلوبی داشته است. امروزه فرهنگ مكتوب جنگ در تعاملی فعال با اضلاع مقابلش توانسته به جایگاه مطلوبی دست یابد و خود را به عنوان یك سبك ادبی مطرح سازد.
دكتر صالحی در ادامه به بیان ابعاد و ویژگی های سومین شاخه از ادبیات پایداری پرداخت و گفت: امروزه با تثبیت ژانر ادبیات دفاع مقدس در میان طیف خوانندگان، حوزه كتابخوانی پربار شده است و عملا مخاطبین كتاب افزایش یافته است.
وی در ادامه در مورد كاركردهای ژانر كتاب دفاع مقدس تصریح كرد: این كاركردها بر سه حوزه شناختی، رفتاری و عاطفی استوار است. حوزه شناختی به جای پرداخت به سطح رویدادها، با لایه های پنهان و پیچیده انسان شناختی سروكار دارد كه موجب شناخت انسان است. كاركرد رفتاری و هنجاری همان همذات پنداری است كه به علت وجود اقشار مختلف در جنگ، موجب یافتن وجه اشتراك تمام مخاطبان از هر قشر می شود.
وی در ادامه افزود: كاركرد سوم این ژانر، عاطفی است كه ویژگی های آن بسیار خاص است. این كتب تركیبی از لذت و اندوه، شادی و غم را پدید می آورد كه به نوعی یك عاطفه است. 
صالحی در پایان گفت: كتب دفاع مقدس می تواند با تكیه بر این كاركردها و تركیبشان همچنان پیشرفت كند. با اتصال تجربیات گذشته و پتانسیل های امروز باید برای جهانی شدن فرهنگ دفاع مقدس ایران اسلامی حركت كرد.
نویسنده و نماینده مجلس شورای اسلامی هم در نشست «روایت قلم» كه به مناسبت هفته كتاب در حوزه هنری برگزار شد، گفت: اگر نخواهیم در برابر رمان كلاسیك سر خم كنیم می‌توانیم تاریخ شفاهی جنگ را به عنوان رمان‌ نوین ایران معرفی كنیم كه چیزی از مدل كلاسیك آن كم ندارد.
مجتبی رحماندوست نویسنده و نماینده مجلس شورای اسلامی تاكید كرد: با گذشت بیش از سی سال از جنگ، اگر می خواهیم برای جنگ نشستی بگذاریم، آن نشست باید تخصصی باشد. بیست و یك سال گذشته نخستین سمینار رمان جنگ در ایران و جهان در كرمانشاه برگزار شد. اما حالا كه زمان گذشته و می‌توان به صورت تفصیلی و جزئی به این مسائل پرداخت، گونه‌های متفاوتی از نوشته درباره جنگ مورد بررسی قرار بگیرد و كلی‌گویی نباشد.
وی ادامه داد: آنچه با مسئولیت در حوزه هنری و خواندن كتاب‌های متعدد به نظرم می‌رسد این است كه گاهی دیده می‌شود نویسندگان تصویری صحیح از جانبازان و رزمندگان عرصه مقاومت نشان نمی‌دهند و آن ها را از افراد عادی كمتر جلوه می‌دهند؛ در حالی كه واقعاً این طور نبوده است و قهرمانان جنگ ما انسان‌هایی بودند كه پیروزی آفریدند.
رحماندوست ادامه داد: جنگ‌ ما با پیروزی به پایان رسید؛ به این معنی كه یك وجب از خاك‌مان را از دست ندادیم و هیچ قانونی به نفع دشمن و یا به ضرر خودمان در مجلس به تصویب نرسید و دشمن هم نتوانست قانونی علیه ما تصویب كند و این پیروزی جنگ ما است. جنگی كه برای ما افتخار است در حوزه داستان و شعر نباید یأس‌آفرین باشد و رمان جنگی ما نباید ناامیدكننده باشد كه به نظرم امروز كمی به این سو رفته‌ایم و باید از ادبیات ما پیروزی افتخارآفرین خارج شود و اگر این خارج نشود شكست است.
این نویسنده با بیان این كه در جنگ تلخی‌هایی نیز داشته‌ایم، اظهار كرد: ما نمی‌گوییم جنگ ما این تلخی‌ها را نداشته است. مگر می‌شود كه جنگی كه این همه سال و در این مرزهای طولانی طول می‌كشد انحراف و تخلف نداشته باشد؟ اما با تمام این تلخی‌ها و انحراف‌ها برآیند نهایی این جنگ صداقت، عزت، پیروزی و افتخار بوده است و هر وقت از آن یاد می‌كنیم سینه جلو می‌دهیم و می‌گوییم امام فرمانده كل قوا بوده است. اگر كسی آمد این تخلف‌ها را جمع كرد و در قالب یك رمان منتشر كرد آن رمان شر است و تحریف دفاع مقدس رخ داده است.
 این نماینده مجلس شورای اسلامی تاكید كرد: ما باید پازل نیازهای جنگ را با نگاه علمی بررسی كنیم و به هر كدام از مواضع جنگ به طور مفصل بپردازیم. ما در بررسی رمان‌های خارجی متوجه شدیم كه می‌توانیم از زاویه‌ دیدهای مختلف به جنگ بپردازیم. اكران فیلم «شیار 143» نشان داد كه در حوزه جنگ این زاویه مورد توجه نبوده یا كتاب «من زنده‌ام» كه توانسته روایت متفاوتی از موضوع اسارت را ارائه كند. ما سال‌های سال دنبال تولید رمان جنگ بودیم و بعضی مواقع آثار درستی خارج نشد و حاصل رمان ما آن چیزی است كه می‌بینیم اما در حوزه تاریخ شفاهی كه چند سالی است جدی گرفته شده كتاب‌های بی‌نظیری توانسته‌اند موفق شوند.
وی با بیان این كه اصلی‌ترین عنصر رمان جاذبه و كشش است و رمانی كه كشش نداشته باشد نمی‌تواند موفق شود، گفت: اگر این عنصر را قبول داشته باشیم، كتاب‌های تاریخ شفاهی جاذبه و كششی بیش از حد دارند و حتماً موفق خواهند بود و اگر نخواهیم در برابر رمان كلاسیك سر خم كنیم می‌توانیم تاریخ شفاهی جنگ را به عنوان رمان‌ نوین ایران معرفی كنیم كه چیزی از مدل كلاسیك آن كم ندارد.
 رحماندوست در پایان گفت:‌ در صورتی كه امام این جنگ را رهبری كرد و به پیروزی رساند، در رمان‌های خلق شده در حوزه جنگ كمتر شخصیت امام خمینی را می‌بینیم ولی در كتاب‌های تاریخ شفاهی امام خمینی حضور مؤثری دارد كه این موضوع قابل توجه است.
معصومه رامهرمزی، نویسنده و پژوهشگر ادبیات دفاع مقدس هم تاكید كرد: كتاب‌های خوبی در عرصه جنگ داریم كه خوش درخشیده‌اند اما آیا تمام تولیدات این عرصه در یك روند روبه رشد بوده‌اند؟ یكی از كارهای جدی بعد از تولید این همه كتاب این است كه ببینیم چرا این روند به صورت صحیح رشد نكرده است و بدون برنامه‌‌ریزی و تنها به خاطر كنگره‌ها كتاب چاپ می‌‌شود؟
 معصومه رامهرمزی با تاكید بر این كه در حوزه ادبیات دفاع مقدس نیازمند یك نگاه عالمانه و پژوهشگرانه هستیم، اظهار كرد: در ژانر خاطره‌نویسی باید مستند بودن در كنار جاذبه با هم حركت كند و اگر به عناصر رمان اشاره می‌شود به معیارهای خاطره دفاع مقدس هم باید پرداخته شود.
این نویسنده ادامه داد: در حوزه دفاع مقدس موضوعاتی داریم كه تاكنون به آنها پرداخته نشده است و حوزه دفاع مقدس به خاطر تعدد موضوع مانند یك باغ است كه تمام اجزای این باغ ارزشمند است و باید به خوبی از تمام زوایای آن بهره بگیریم.
 رامهرمزی در ادامه یادآور شد: یكی از نكات مهمی كه در بخش خاطره‌‌نگاری باید به آن دقت شود این است كه نقش پدیدآورندگان جنگ در كجای ادبیات جنگ قراردارد؟ اگر می‌خواهیم نویسندگان حرفه‌ای به این كار ادامه دهند باید برای آنها انگیزه ایجاد كنیم زیرا خاطره‌نگاری دفاع مقدس توان می‌خواهد و ما امروز كسی را نداریم كه بتواند این كار را ادامه دهد.
 وی با اشاره به این كه اگر امروز ادبیات در جهان در حال رشد كردن است به خاطر این است كه نویسنده آسودگی خاطر داشته و غم نان ندارد، بیان كرد: حقوق پدیدآورنده از موضوعات مهمی است كه امروز دیده نمی‌شود همانطور كه مطلع شدم در ترجمه كتاب «دا» اسمی از سید‌ه اعظم حسینی ذكر نشده است و این مایه تاسف است.
 این پژوهشگر تاكید كرد: راوی و خاطره‌نگار هر كدام نقش خودشان را در پدیدآوردن یك اثر دارند و جای تعجب است كه می‌بینیم در اقتباس و ساختن فیلم و ترجمه آثار، نقش خاطره‌نگار اینقدر كمرنگ دیده می‌شود. در حالی كه این افراد سال‌ها وقت را صرف مصاحبه و نگارش كتاب می‌كنند، یك بار از آنها به عنوان خاطره‌نویس یاد می‌شود و بار دیگر نویسنده و گاهی هم تنها پیش از نام پدیدآورنده عبارت "به كوشش" ذكر می‌شود. اینها مسائلی است كه در خاطره‌نگاری باید مورد توجه قرار گیرد و همت مسئولان را می‌طلبد كه كاری كنند این افراد از نگارش خاطره‌های باارزش دفاع مقدس ناامید نشوند.