اشاره: جلد نخست تاریخچه مبارزات اسلامی دانشجویان در خارج از کشور «اتحادیه انجمنهای اسلامی دانشجویان در اروپا (1360- 1344)» در 1386 و جلد دوم آن در 1388 با کوشش مجتبی باقرنژاد منتشر شدند و مورد توجه محافل مرتبط با تاریخ انقلاب اسلامی قرار گرفتند. اخیراً با خبر شدیم جلد سوم نیر همراه با اسناد و تصاویر متعددی که بر جذابیت اثر افزوده روانه بازار نشر شده است. انتشار جلد سوم فرصتی فراهم آورد تا بار دیگر با آقای باقرنژاد گفتگو بنشینیم. او صمیمانه ما را در منزل خود پذیرفت و به پرسشهای ما پاسخ گفت. پیشتر با ایشان در مهر 1390 گفتگویی برای انتشار دو جلد نخست این اثر داشتیم که در اینجا میتوانید بخوانید.
***
موسی خان: به عنوان اولین سوال بفرمایید چرا بین انتشار جلد دوم و جلد سوم چند سال فاصله افتاد؟
باقرنژاد: به نام خدا. در ابتدا از شما ممنونم که در این موقعیت، به این کتاب توجه میکنید. من این کتاب را از آن خود نمیدانم. بلکه همان طور که در مقدمه هر سه جلد اشاره کردهام این کتاب متعلق به همه کسانی است که در سالهای 1344 تا 1360 با زحمات و فداکاریهای بی دریغ و مخلصانه خود وقت و زندگی خود را در طبق اخلاص گذاشته و چنین تاریخ و سرگذشتی را در جهت پیروزی انقلاب و اسلام رقم زدند. من هميشه دغدغه این را داشتم که این تلاشها به نحوي مستند شود. اما اين كه چرا بین جلد دوم و سوم فاصله افتاد؟ کار جلد سوم برای انتشار در بهمن 1392 پایان یافت. اما در مورد ذكر نام بعضی از افراد در کتاب مسئلهای پیش آمد که پس از چند ماه بحث و تبادل نظر موضوع حل شد.
موسی خان: نام چه افرادی بود؟
باقرنژاد: بیشتر نام سید مهدیهاشمی مطرح بود. به اين معني كه با توجه به عملکرد مهدیهاشمی بعد از انقلاب، نام وی در كتاب برجسته جلوه داده شده است. سخن من هم آن بود كه هر آنچه در کتاب استفاده شده به ترتيب تاريخي از اسناد اتحاديه بوده و هیچ نظر شخصي نسبت به او بیان نشده است. هرچه هست در اسناد دیده میشود. نظری مطرح شد که حضرت امام(ره) از همان ابتدا نسبت به او نظر خوبی نداشته است و او را قاتل میدانستند. پاسخ من اين بود که به رسم امانت اسناد غيرقابل حذف و دستكارياند. اگر چنین چیزی از حضرت امام(ره) مستند باشد، آن را بدون شك با دیگر اسناد كتاب چاپ میکنم. در نهایت چون نقل قولهایی که از حضرت امام(ره) مطرح شد، مستند نبود، (خودم صحیفه نور را بررسي كردم) و سندی هم ارائه نشد (حتی اگر صدایی از حضرت امام(ره) در اختيار قرار مي گرفت آن را به عنوان سند مي آوردم)، در نهايت صلاح در اين ديده شد كه سندی از روحانیون مبارز خارج از کشور مربوط به زندگینامه سید مهدیهاشمی و بخشی از سربرگ اطلاعيه شماره 5 روحانیون مبارز که رزومه وي بود کنار گذاشته شود. در این رابطه نظرم را هم در صفحه 13 (مقدمه) این جلد بیان کردهام که خوانندگان را به مطالعه آن دعوت میکنم.
اما در پاسخ به سؤال اول شما بايد عرض كنم كه به دو علت از چاپ جلد دوم تا آمادهسازی جلد سوم برای چاپ، تقريبا چهار سال و نیم فاصله افتاد. اول اين كه بروز مسايل شخصي فرصتي براي اتمام جلد سوم برايم باقي نگذاشت و مسئله بعدي هم فضاي سياسي ملتهب سال 1388 بود که بيم آن ميرفت بعضي از اسناد اتحاديه كه در جلد سوم آمده، سوءتفاهمهايي را به دنبال داشته باشد. در نتيجه جلد سوم با چنين فاصلهاي به چاپ رسيد.
موسی خان: شما در این جلد دوره دوازدهم اتحادیه را کار کرده اید که سند زیادی تنظیم شده است. نحوه جمعآوری اسناد نسبت به جلدهای قبل فرقی نکرد؟ آیا بعد از چاپ دو جلد اسناد دیگری به دستتان رسید؟
باقرنژاد: همان روش سابق برای این جلد سوم هم به کار رفت. بخش زیادی از اسناد این جلد همانهایی است که قبلاً جمعآوری شده بود. علت كثرت اسناد، به خاطر موقعیت سیاسی این دوره یعنی سالهای 1355 و 1356 است که حوادث زیادی در این مقطع اتفاق افتاد. در این دوره متأثر از حوادث داخل، فعالیتهای علنی اتحادیه بیشتر شد و طبيعتاً اسناد زیادی از اتحاديه به جا مانده است.
البته در فاصله چاپ جلد دوم و سوم، دو تن از دوستان به نامهای دکتر حمید مهدوی، مسئول وقت فرهنگی انجمن گیسن و دکتر جعفر نیکویی از مسئولين سابق اتحاديه و انجمن مونیخ (هر دو شهر در آلمان غربی آن موقع قرار داشت) در میان وسایل شخصی خود اسنادی مربوط به این دو انجمن را پیدا و در اختیار گذاشتند. لازم به ذکر است که روش ما در تدوين كتاب به این صورت نبوده که اسناد خاص مربوط به یک انجمن در کتاب آورده شود؛ مگر آنكه در ميان آن اسناد، سندي مربوط به کل اتحادیه باشد. در میان اسنادی که این عزیزان در اختیار گذاشتند، بخشنامههایی بود که از مدیریت اتحادیه به انجمنهای وابسته ارسال شده بود. این بخشنامهها برای ما حکم مجموعه اتحادیه را داشت كه برای تکمیل خبرهایی که در این جلد آورده شده به ما کمک زیادی کرد.
مورد دیگر، استفاده از بعضی از اسناد کتاب «اتحادیه انجمنهای اسلامی دانشجویان خارج از کشور به روایت اسناد»[1] بود که برای تکمیل اطلاعات از آنها استفاده شد. مجموع این عوامل کمک کرد که حوادث دوره دوازدهم اتحادیه تقریباً کامل تدوین گشته و در یک کتاب آورده شود. البته در آخر کتاب هم مصاحبهای که سه سال پیش سایت تاریخ شفاهی با من انجام داده بود، گنجانده شد. هدف، اطلاع خوانندگان از چگونگي جمعآوري اسناد و موضوعات مربوط به كتاب بود نه خداي ناكرده مطرح كردن نام و منافع شخصی كه در اين رابطه الحمد لله هيچ گاه بر این عقیده و نظر نبودهام.
موسی خان: خوشبختانه تعداد عکسها در این جلد بیشتر است. نحوه جمعآوری عکسهای این جلد چگونه بود؟
باقرنژاد: اصل عکسهای مربوط به تشییع جنازه دکتر شریعتی در لندن و بعضي از عكسهاي اعتصاب غذا متعلق به آقای مهندس جواد کریمی است که در اختیارم گذاشت. تعدادی از عکسها را از دکتر صادق طباطبایی گرفتم که از خداوند سلامتی ایشان را آرزو میکنم. اصل عکسهای اعتصاب غذای پاریس، صفحات 256 تا 269 را هم در اختیار دارم. چهار عکس صفحات 270 و 271 از قدس ضمیمه شماره 3 [2] آورده شده است. لازم به ذکر است که اصل صفحات روزنامههاي اطلاعات و کیهان که درباره اعتصاب غذا است در ميان اسناد اتحاديه به دست آمد که مورد استفاده قرار گرفت. بقیه یا در نشریات اتحادیه به چاپ رسیده بود و یا به صورت کپی اعضای سابق اتحادیه در اختیارم گذاشتند.
موسی خان: در کتاب نام چند گروه و سازمان آمده است که بر خلاف روال معمولِ کتاب توضیحی در پاورقی برای آنها نیامده است. مثلاً آیا برای خواننده امروزی بعد از 36 سال نام «سازمان دانشجویان مسلمان ایرانی» (ص137) و یا نام «روحانیون مبارز ایران» (ص141) آشنا است؟
باقرنژاد: بله، موافقم که باید در پاورقی توضیحی در مورد بعضی گروهها داده میشد. به نظر از چشمم دور مانده است. در جلد چهارم که نام «سازمان دانشجویان مسلمان ایرانی» آمده حتما توضیحی درباره این سازمان خواهد آمد. ولی در این جا خلاصه عرض کنم «سازمان دانشجویان مسلمان ایرانی» معروف به «علی جمالیها» بود. دو برادر به نامهای علی و محمد جمالی در شیکاگو آمریکا جزو افراد مذهبی در کنفدراسیون دانشجویان ایرانی فعالیت داشتند. آنها به شدت طرفدار سازمان مجاهدین خلق بودند و با اعضای انجمن اسلامی دانشجویان در آمریکا و کانادا برخورهایی داشتند. این گروه در اروپا به خصوص در شهر برلین طرفدارانی داشتند. آنها علیه اتحادیه خیلی سمپاشی میکردند که علت آن را در حال حاضر دقیق نمیدانم. اعضای انجمن اسلامي دانشجويان درآمریکا و كانادا خیلی تلاش کردند تا با این گروه اتحادی ایجاد کنند. براي همين منظور چندین جلسه با آنها گذاشته شد، اما نتیجهای به دست نیامد. تا این که در سال 1354 واقعه تغییر ایدئولوژی سازمان مجاهدین اتفاق افتاد. گروه علی جمالی نسبت به این تغییر ایدئولوژی موضع گرفتند و در داخل کنفدراسیون که تفکر حاکم آن مارکسیسم بود، درگیر شدند. اعضای کنفدراسیون هم علناً آنها را حذف کردند. البته این گروه اعلام کرد که خودشان از کنفدراسیون بیرون آمدهاند. بعد از خروج از کنفدراسیون، این گروه با نام «سازمان دانشجویان مسلمان ایرانی» فعالیت کرد. در خرداد 1357 اعتصاب غذایی چهار روزه هم بر پا کردند، ولی بعد از آن خبری از فعاليت آنها نبود. به خصوص بعد از پیروزی انقلاب، بسیاری از اعضای گروههای خارج به کشور بازگشتند و عملاً فعالیت آنها تمام شد. به عنوان نمونه میتوان از شاخه «نهضت آزادی خارج از کشور» نام برد که با آمدن اکثر اعضای آن به ایران پس از پیروزی انقلاب، در عمل این گروه از فعالیت باز ایستاد.
موسی خان: در جلد اول و دوم، تعداد مصاحبه با افراد زیاد بود. اما در این جلد تقریباً از مصاحبه استفادهای نکردهاید. علت آن چه بود؟
باقرنژاد: بنای اولیه ما این نبود که از خاطرات افراد در کتاب استفاده شود. جایی هم که نقل قولی در پاورقی آوردهایم، به این دلیل بود که اظهارات آن افراد تأییدی بر سندهای کتاب بوده است. به علاوه، در جلد اول و دوم سندهای کمتری در دست داشتیم. زمان خیلی عقب بود. بعضی اوقات ایجاد به هم پیوستگی میان اسناد خیلی سخت میشد. مجبور بودیم برای پیوستگی مطلب از این مصاحبهها استفاده کنیم. البته خود افراد نیز بسیاری از خاطرات از ذهنشان پاک شده بود. هر چه جلوتر آمدیم به دلیل در اختیار داشتن سند، لزومی به انجام مصاحبه نبود. خودِ سندها گویای مطلب بودند.
موسی خان: تقریباً بیش از یک ماه از انتشار جلد سوم کتاب میگذرد. آیا بازخوردی در نشریات و سایتها دیدهاید؟
باقرنژاد: ظاهراً رادیو پیام خبر انتشار کتاب را اعلام کرده است. البته دوستان خیلی استقبال کردهاند و با تماسهای خود ابراز خوشحالی نمودند. چون میبینند ثمره فعالیت آنها ثبت میشود. در میان سایتها نیز، سایت بنیاد آثار شهید بهشتی خبر انتشار جلد سوم را داده و هر سه جلد را معرفی کرده است.
موسی خان: در پایان آیا صحبت ناگفتهای دارید؟
باقرنژاد: در پایان باید عرض کنم علت انتشار این کتاب به جز آنچه كه به عنوان اصل در پاسخ به سؤال اول شما مطرح كردم، دو هدف ديگر در نظر بود؛ اول این که بخشی از تاریخ انقلاب مغفول نماند و ثانیاً، به نظر من با این که حضرت امام(ره) روی اتحادیه انجمنهای اسلامی اروپا و آمریکا وکانادا به عنوان یکی از ارکان مبارزه حساب میکرد، اما بعد از انقلاب توجه لازم به تاریخ مبارزات و فعالیتهای این سازمان نشد. به اين منظور دلم میخواست فعالیتهای این عزیزان ضبط و ثبت و برای نسلهای آینده باقی بماند. در آخر هم از همه دوستاني كه با تشويق و كمكهاي خود ما را ياري كرده و مي كنند، تشكر و قدرداني میكنم.
موسی خان: از این که وقتتان را در اختیار ما قرار دادید و مثل مصاحبه قبل با صبر و حوصله به سؤالات پاسخ دادید، بسیار سپاسگزارم.
1. کتاب «اتحادیه انجمنهای اسلامی دانشجویان خارج از کشور به روایت اسناد» توسط آقای اکبر قاسملو تدوین و در سال 1389 توسط مرکز اسناد انقلاب اسلامی به چاپ رسیده است.
2. از نشریات اتحادیه که در آبان ماه 1356 به چاپ رسید.
گفتگو و تنظیم: محمدمهدی موسی خان
