پاتریک مودیانو و شرح خاطرات
آکادمی سلطنتی علوم سوئد 17 مهرماه 1393 صد و هفتمین برنده جایزه نوبل ادبیات سال 2014 را به «پاتریک مودیانو» نویسنده سرشناس فرانسوی اهدا کرد. در متن بیانیه این آکادمی آمده است: «مودیانو بر هنر شرح خاطرات مسلط است و توانسته به وسیله آن سرنوشتهای مافوق تصور انسانی را زنده کند». برنده نوبل ادبیات، جایزه خود را که معادل یک میلیون و صد هزار دلار ارزش دارد روز دهم دسامبر آینده و در مراسم رسمی که همزمان با سالروز درگذشت «آلفرد نوبل»، بنیانگذار شش جایزه بینالمللی نوبل است، از پادشاه سوئد در شهر استکهلم دریافت خواهد کرد.
گویا اعضای آکادمی سوئد، علاقه بسیاری به غافلگیر کردن و تصمیمگیری بر خلافِ تصورات دارند. برای همین جایزه سال جاری را به این نویسنده 69 ساله اهدا کردند. نویسندهای که میتوان آثارش را این طور معرفی کرد: «نوشتههایی که با سماجت توی ذهن خواننده در هم میپیچند و تاریک روشنایشان به وضوح قابل لمس است.» کميته نوبل اين جايزه را «به خاطر هنر نويسنده در بازآفرين خاطره انسانهايی با سرنوشتهای باورنکردنی» به او اهدا کرده است.(1)
آکادمی سوئد مودیانو فرانسوی را ستود و او را شایسته دریافت مهمترین جایزه ادبی جهان دانست «پاتریک مودیانو به دلیل «هنر حافظهای که سرنوشت دست نیافتنی انسانها را به تصویر کشیده و دوره اشغال فرانسه در جنگ دوم جهانی را در معرض دید قرار داده است، به این جایزه دست یافته است». به نظر آکادمی نوبل، نويسنده فرانسوی آثار بسيار فاخری مینويسد که در عين حال خواندنشان دشوار نيست. این آکادمی علاوه براهدای این جایزه، بارها ضمن تقدیر از فعالیتها و توانمندیهای این نویسنده فرانسوی به وی لقب «پروست زمانه» (2) را داده بود.
موديانو در نخستين مصاحبه خود پس از اعلام نام او به عنوان برنده نوبل ادبيات 2014 كه در سايت رسمی نوبل آمده است، اظهار داشت: «خبر جايزه نوبل را هنگامی كه در يكی از پاركهای پاريس مشغول قدمزدن بودم دخترم تلفنی به من گفت.(3) از شنيدن اين خبر يكه خوردم. فكر نمیكردم اين جايزه به من برسد. فقط همانطور راه میرفتم. حس میکردم این اتفاق دارد برای همزادم میافتد. وی در باره جایزهاش تأکید کرده است: «این مبلغ را برای فراخواندن دستنیافتنیترین اهداف بشری و پرده برداشتن از بُعد انسانی زندگی در فرانسه طی دوران سلطه نازیها صرف خواهم کرد».
مودیانو از میان 210 نامزد اعلام شده برای کسب جایزه نوبل سال 2014 و در میان افراد نام آشنایی چون «فیلیپ راس» و «جویس کارول اوتس» که بیش از 10 بار نامشان در فهرست نامزدهای نوبل ادبیات عنوان شده است این جایزه را به خود اختصاص داد. معمولاً این جایزه به نویسندهای خلاق و یا مبدع در طول هر سال اختصاص میگیرد و البته جز در مواردی استثنایی این جایزه به نویسندگان حرفهای (افرادی که تنها از طریق نوشتنن امرار معاش میکنند) اهدا میشود.
نوبل ادبیات چیست؟
بیش از 146 جایزه نوبل از سال 1901 الی 2013 به برندگان آن اهدا شده است. نخستین جایزه نوبل در ادبیات سال 1901 به «سولی پرودوم» از فرانسه اهدا شد. 4 جایزه نوبل ادبیات بین دو نفر تقسیم شده است. جوانترین نویسنده دریافتکننده «رودیارد کیپلینگ» با 42 سال سن بوده است. اسامی 13 زن در بین برندگان نوبل ادبیات دیده میشود. «دوریش لسینگ» نیز در 88 سالگی، مسنترین نویسنده دریافتکننده جایزه نوبل ادبیات بوده است. متوسط سن دریافتکنندگان جوایز نوبل ادبیات 64 سال است. آکادمی سوئد، مؤسسهای علمی و غیردولتی در سوئد است که وظیفه انتخاب برنده جایزه نوبل در رشته ادبیات را برعهده دارد. جایزه نوبل ادبیات یکی از پنج جایزه نوبل است که همه ساله به نویسندهای اهدا میشود که به گفته «آلفرد نوبل» مؤسس این جایزه برجستهترین اثر با گرایش «آرمانخواهانه» را نوشته باشد. آکادمی سوئدی امسال، صد و یازدهمین دریافت کننده جایزه نوبل ادبیات را اعلام کرد.
پاتریک مودیانو، نخستین نویسنده فرانسوی نیست که نوبل ادبیات میگیرد. چهارده فرانسوی این جایزه را بردهاند. به عنوان مثال در سال 2008 ژان ماری گوستاو لوکلزیو این جایزه را از آن خود کرد. آندره ژید هم نوبل برده، روژه مارتن دوگار و آلبر کامو و ژان پل سارتر که جایزه را نپذیرفت، اما جایزه به نامش ماند. نویسندگان بزرگی هم در فرانسه جایزه نبردند و چشم از جهان فرو بستند. نوبل ادبیات از سال 1901 تاکنون به 106 نویسنده تعلق گرفته است که در این میان بیشترین سهم متعلق به نویسندگان انگلیسیزبان با 26 جایزه بوده است. پس از آن نویسندگان فرانسوی و سپس آلمانی زبان قرار دارند که 14 و 13 بار نوبل ادبیات را تصاحب کردهاند. در سال 2013، آلیس مانرو، نویسنده کانادایی، به خاطر داستانهای کوتاه خود نوبل ادبیات را از آن خود کرد.
پاتریک مودیانو کیست؟
پاتریک مودیانو در سال 1945 در پاریس به دنیا آمد. آثار مودیانو به شدت تحت تاثیر زندگی غمبار کودکیاش است. او فرزند مردی ایتالیایی و یهودی به نام آلبرت مودیانو است که به برکت داد و ستد در بازار سیاه با گشتاپو، از جنگ جان سالم به دربرد، اما او خانوادهاش را رها کرده بود.
پدر موديانو يک بازرگان ايتاليايی يهودیتبار و مادرش بازيگری از منطقه فلامان بود که در دوران اشغال فرانسه با هم آشنا شده بودند. برنده نوبل ادبی 2014 میگويد پيوندی خاص و قوی با يهوديت احساس نمیکند. با اين همه زندگی يهوديان در دوران اشغال فرانسه و وضعيت آنان در دو دهه بعد، از آن «خاطرهها»ای است که او با جديت تمام پيگيری کرده و دستمايه برخی از مهمترين آثارش شدهاند.(4)
مودیانو در دوران دبیرستان با «رمون کنو» نویسنده فرانسوی به واسطه مادرش آشنا شد و این آشنایی موجب شد که او به دنیای ادبیات معرفی شود و اولین رمان خود را با عنوان «میدان اتوال» در سال 1967 منتشر کند. او در سال 1972 جایزه بهترین رمان آکادمی فرانسه را از آن خود کرد. وی سال 1978 جایزه «گنکور» را برای رمان «خیابان بوتیکهای خاموش» به خود اختصاص داد.مودیانو جوایز بسیاری را به دست آورده است که معتبرترین آنها پیش از نوبل جایزه ادبی اروپا بود. در سال2010 جایزه «دل دوکا»ی انستیتو فرانسه برای یک عمر تلاش حرفهای را دریافت کرد و در سال 2012 موفق به کسب جایزه دولتی اتریش برای ادبیات اروپا شد.
مودیانو بدلیل زندگی خانوادگی دشوار، مخصوصاً غیبت مادرش، به نویسندگی روی آورد. اغلب آثار پاتریک مودیانو، حول زندگی آدمهایی میچرخد که در پاریس تحت اشغال آلمان نازی، وزنه حوادثی تراژیک بر زندگی آنان سنگینی میکند. جدیدترین رمان او با نام «برای اینکه در محله گم نشوی» که جدیدا به بازار آمده است دقیقاً داستان پیچیده زندگی یک نویسنده قدیمی را بازگو میکند، نویسندهای که همانند مودیانو از همهکس بریده و به خلوت پناه برده است.(5) مودیانو که با نگارش رمانهای تاریخی در جهان شهره است اغلب فضای کارهای خود را به دوران اشغال فرانسه توسط آلمان نازی معطوف کرده است، هر چند خود این نویسنده درست بعد از پایان جنگ جهانی دوم دیده به جهان گشوده اما بازنگری وی به عقبه تاریخی مردمان کشورش در دوران جنگ و سیر مطالعاتی و پژوهشی دقیق در این مساله باعث شده تا بستر روایت اغلب داستان و رمانهای وی به کشور فرانسه در زمان اشغال در جنگ جهانی دوم معطوف شود.
وی از طریق این دیدگاه نه تنها در فرانسه که در سراسر جهان علاقهمندان خاص به خود را دارد، همین قلم فراگیر، زبان متفاوت و البته مورد توجه منتقدان و مخاطبان و دید جهان شمول وی در ارتباط میان فضای داستانهایش با جهان امروزه انسانها باعث شده است که وی پیش از ربودن جازه نوبل، جوایز متعدد ادبی جهان را کسب کند. برخلاف اغلب نویسندگان برنده جایزه نوبل، وی نویسنده بسیار پرکاری است و تنها طی سال 2014-2013 او رمانهای «میدان اتوال»، «در کافه جوانی گمشده» و «افق» از این نویسنده منتشر شده و دو رمان نخست این لیست نیز به فیلم تبدیل شده و یا در حال ساخته شدن هستند.
مودیانو تاکنون بیش از 40 کتاب به زبان فرانسوی منتشر کرده است. نویسنده در اولین واکنشهای به انتخابش اعلام داشت: «کنجکاوم دلیل کمیته آکادمی را برای انتخابم بدانم. برای یک نویسنده سخت است که دیدی کلی از کارهای خود داشته باشد. مثل نقاشی میماند که روی سقف یک دیوارنگاره میکشد. او خیلی نزدیکتر از آن است که بتواند کل اثر را ببیند. نوشتن را از زمانی كه بسيار جوان بودم آغاز كردم. نوشتن برايم بخشی از زندگیام بود. خواندن كتابهای خاص چندان با شغلم سنخيت نداشت، اماگويی نوشتن يك كتاب را 45 سال است ادامه دادهام. حالا وقفهای در نوشتنم ايجاد شده است.البته دوباره نوشتن همان كتابها را ادامه میدهم».
یکی از مترجمان ایرانی درباره سبک نویسندگی مودیانو معتقد است: «مودیانو همانطور که از آثارش مشخص است، سبک و نثر منحصر بهفردی دارد، موجز و خلاصه مینویسد و با این وجود سرشار از احساس است. توصیفات او احساسات آدم را درگیر میکند و در عمق وجود انسان نفوذ میکند. آثار او بیشتر آثارش به اشغال فرانسه برمیگردد و اکثر شخصیتهای آثارش هم به آدمهایی هستند که در اثر جنگ دچار فشار روحی هستند. دسته دیگری از آدمها هم در آثار او هستند، انسانهایی که در بچگی دچار بیمهری بودهاند و اینها دقیقاً مانند کسانی هستند که جنگ را تجربه کردهاند. او خوب بلد است احساسات خوانندگان را تحت تأثیر خودش قرار بدهد و واقعا نوبل حق او بود».(6)
او با تريلوژی «پاريس» به شهرت رسيد که از سه رمان تشکيل شده: «ميدان اِتوال»، «گشت شبانه» و «بلوارهای کمربندی». موديانو در اين سه رمان به سالهای اشغال فرانسه توسط ارتش نازی و همدستی و تبانی گروهی از فرانسویها با آلمانیهایاشغالگر میپردازد. او در این چنين داستانها تلاش میکند «هويت» واقعی خود را از ميان تباهیها و سياهکاریهای يک دوران به دست آورد با اين اميد که بتواند پدرش را از ورطه همدستي با فاشيسم و تباهی و تحقير نجات دهد. در فاصله بين انتشار دو رمان «جوانی» (1981) و «جواهر کوچولو» (2001)، همچنان تلاش برای پی بردن به سرنوشت حقيقی فرد از مهمترين درونمايههای مورد علاقه موديانوست. در محله گمشده (1984)، يکشنبههای اوت (1986)، تخفيفِ مجازات (1988)، ماه عسل (1990)، گلهای ويرانی (1991)، سگِ بهار (1993)، فراتر از فراموشی (1996)، غريبهها (1999) و دورا برودر (1997) بازآفرينی محلات شهر پاريس هم در مرکز توجه نويسنده قرار میگيرد.
تأکید بر خاطره نویسی
او اعتقاد دارد زندگی چيزی نيست جز سماجت در به ياد آوردن خاطرات و يادمانهای از ياد رفته و به اين جهت به نويسنده «خاطرات انسان» شهرت دارد. در اغلب آثار موديانو آميزهای از خاطره شخصی و خاطرات و يادهای دورهای است که او هنوز به دنيا نيامده بود اما حضور آن را همواره احساس میکرد؛ دوران اشغال فرانسه توسط نازیهای آلمان در جريان جنگ دوم جهانی. این نویسنده فرانسوی در آثارش بیشتر به مضامینی چون حافظه، فراموشی، هویت و گناه میپردازد و شهر پاریس در اغلب رمانهای او حاضر است. داستانهای او اغلب بر اساس زندگینامه و یا حوادثی که در جریان اشغال فرانسه روی داده نوشته شدهاند و تمامی رمانهای او نیز به نوعی با هم مرتبط هستند. خیابان بوتیکهای تاریک»، «محله گمشده»، «سفر ماه عسل»، «تصادف شبانه»، «آه ای سرزمین محبوب من»، «افق» و «تصادف شبانه» از معروفترین آثار مودیانو محسوب میشوند.(7)
او از حافظه خود چنین یاد میکند: «بیست سال بیشتر نداشتم، اما حافظهام زودتر از خودم متولد شده بود. مثلاً مطمئن بودم در دوره اشغال پاریس زندگی کردهام، چون بعضی آدمهای آن دوره را خوب یادم است و حتی جزئیات خصوصی و گاه وحشتناکِ شخصیتشان را به یاد دارم؛ چیزهایی که در هیچ یک از کتابهای تاریخی بهشان اشارهای نمیشود. با وجود این، سعی میکردم با این سنگینی، با این وزن که به عقب هلم میداد، مبارزه کنم، رویایم این بود که از شر این حافظه مسموم خلاص شوم. حاضر بودم همه چیزم را بدهم اما دیگر حافظهای نداشته باشم و بتوانم فراموش کنم.»(8)
واکنشها
پیتر انگلوند، دبیر دائمی آکادمی سوئد، در مصاحبه خود پس از اعلام نام پاتریک مودیانو اذعان کرد که آقای مودیانو به رغم معروفیت در فرانسه، در کشورهای دیگر چندان محبوبیت ندارد. مودیانو نویسندهای قابل دسترسی است و کارهای او دشوار نیستند. میشود گفت نگاه او خیلی ساده است، چون سبک شستهرفته، ساده و بیآلایشی دارد. اگر صفحهای از یک کتاب را باز کنید، میشود حدس زد متن آن از مودیانو است؛ خیلی ساده، با جملات کوتاه و بیپیرایه ... اما کارهای او در عین سادگی خیلی خیلی سطح بالا هستند.(9)
یکی از موضوعات محوری کارهای مودیانو مشکلات بازگشت به گذشته است؛ عدم دسترسی به گذشته، درک نکردن و عدم موفقیت در تسلط بر آن. ما براساس نقلقولها کار نمیکنیم. تنها تلاش داریم جایزه را به بهترین نویسنده اعطا کنیم و خیلی خودمان را درگیر مسائلی از این دست که امسال باید جایزه را به نویسندهای از فلان قاره یا جنسیت بدهیم، نمیکنیم. تمام کتابهای او به گونهای با همدیگر در ارتباطند و این از نظر من امری کاملاً بیهمتاست. انگلوند مدعی شد: «کار او با پروژه بزرگی که پروست یک بار برای همیشه انجام داد، بسیار متفاوت است. یکی از موضوع های مرکزی آثار مودیانو پرداختن به مشکلات بازگشت به گذشته است؛ عدم توانایی در بازگشت، درک نکردن آن و کنار نیامدن با آن. ما فقط سعی میکنیم تا جایزه را به جذابیت بدهیم و به خودمان نمیگوییم خوب حالا باید به یک قاره دیگر یا نسل دیگر جایزه بدهیم. این طوری کار ما غیرممکن میشود».(10)
«فرانسوا اولاند» رییسجمهور کشور فرانسه هم در تبریک این افتخار بینالمللی گفت: «جمهوری فرانسه از دریافت این امتیاز بینالمللی که همان اعطای جایزه نوبل به یکی از بزرگترین نویسندگان ماست، به خود افتخار میکند. پاتریک مودیانو پانزدهمین فرانسوی است که چنین افتخار بزرگی را کسب کرد و با این کار، تأثیر بسزای ادبیات ما را تأیید کرده است». «مانوئل والس» نخستوزیر این کشور نیز مودیانو را «نویسنده ادبیات موجز و نافذ» توصیف و تاکید کرد: «مودیانو بیشک یکی از بزرگترین نویسندگان ما طی سالهای اخیر است».(11)
دیدگاه نویسندگان و مترجمان ایرانی
آرش نقیبیان مترجم رمان «بیراه» این نویسنده معتقد است: «مهمترین محور شناخت این نویسنده مسئله روایت است. اگر به نطق آکادمی موقع اعلام جایزه دقت کرده باشید، مودیانو را استاد روایت رمان معاصر خطاب کردهاند. از این نقطه نظر، یعنی بحث روایت، فکر میکنم در رمان نویسی معاصر فرانسه چهرهای در حد و اندازه او وجود ندارد، کسی که این قدر استادانه در رمان چند راوی مختلف را به کار گرفته باشد. مسئله اشغال فرانسه در جنگ جهانی دوم یعنی زمانی که این کشور تحت اشغال نازیها قرار گرفته محور نوشتههای اوست. خود مودیانو با توجه به سنش که متولد 1945 است، زمانی به دنیا آمده که جنگ تمام شده ولی به خاطر علاقه و مطالعات فراوانش نسبت به این موضوع و دوران، دیگر این اتفاق را درونی خودش کرده است، تا جایی که همه یا اغلب داستانهای او در زمان و جغرافیای فرانسهی اشغال شده میگذرد. مودیانو را استاد شهر پاریس نامیدهاند. زمانی میگفتند اگر فرانسه خراب شود میشود با رمانهای «بالزاک»فرانسه را ساخت، امروز من به جرئت به شما میگویم اگر پاریس خراب بشود میشود با رمانهای مودیانو آن را از نو ساخت، برای این که نام تمام خیابانها، کوچهها، مترو، طبقهها و ریز نقشه جغرافیایی پاریس در آثار او به نمایش گذاشته شده است. به نظرم مودیانو رمان نویس شهر پاریس است.(12)
مترجم فارسی کتاب «سفر ماه عسل»(13) نیز مودیانو را چنین توصیف میکند: «پاتريك موديانو سبك و نثر منحصر به فردی دارد. شايد كمتر نويسندهای در جهان چنين نثر نافذی داشته باشد. جملات موديانو بسيار كوتاه و موجز هستند ولی در عين كوتاه بودن سرشار از احساس هستند. توصيفات ساده اما عميق موديانو تا عمق جان نفوذ مي كنند. يكی از ويژگیهای خاص موديانو اين است كه به خوبي میداند بايد چه طور خواننده خود را با همان شوق و شور صفحات اول كتاب تا پايان همراه خود نگه دارد و خواننده آثار موديانا به هيچ عنوان تا پايان كتاب دچار رخوت نخواهد شد.(14)
هرچند موديانو پس از پايان جنگ جهانی دوم متولد شده است اما عمده آثارش پيرامون دوره سقوط پاريس در جنگ جهانی دوم است. در اكثر آثار موديانو ما شاهد دردها و فشارهايی هستيم كه انسان ها بر اثر جنگ متحمل میشوند. او به زيبايی در آثارش نشان می دهد كه جنگ تا نسلهای بعد هم میتواند آثار مخربی بر زندگی بشريت داشته باشد. (15)
ترجمه آثار وی در ایران
آثاری که از پاتریک مودیانو در ایران منتشر شدهاند، آنچنان که باید مورد استقبال قرار نگرفتهاند. شاید خواندن خاطرههای یک نویسنده فرانسوی از دوران اشغال فرانسه، دوران قتل عام، جنگ جهانی، نژادپرستیو موضوعاتی از این دست، با سبکِ ساکن، بی سروصدا، تاریک، شخصیتهای بیهویت، بیگذشته و آینده، به تنهایی نتواند شور و اشتیاق خواننده را برانگیزاند. اما وقتی این خاطرهنویسی با عناصر داستانی مخلوط شود و قصه توی قصه بسازد، شخصیت اضافه کند و دست خواننده را بگیرد و تا انتهای داستان پیش ببرد، آن وقت است که میتوانیم متعجب نشویم از اختصاص جایزه نوبل به این نویسنده، آن هم به دلیل استفاده از «هنر حافظه که با آن از باورناپذیرترین سرنوشتهای انسانی و زندگی در دنیای تحت اشغال پرده برمیدارد».(16)کتابهایی همچون «محلهگم شده»، «در کافه جوانی گمشده»، «بیراه»، «افق» و «تصادف شبانه»، «ناشناختهماندگان»، «خيابان بوتيكهای تاريك»، «آه! ای سرزمين محبوب من»، «تصادف شبانه»، «جوانی»، «محله گمشده» و «سفر ماه عسل» موديانو از سوی ناشرین مختلف ایرانی به فارسی ترجمه و منتشر شده است.
پانوشت:
1-نویسندهای که حافظهاش زودتر از خودش متولد شد، ایبنا،20 مهر.
2- مارسل پروست، نویسنده فقید فرانسوی به عنوان یکی از پایه گذاران ادبیات جدید فرانسه در جهان شناخته میشود و توانست با خلق رمان هفت جلدی «در جستجوی زمان از دست رفته» نام خود را برای همیشه در تاریخ ادبیات جهان جاودانه کند.
3-نخستين مصاحبه موديانو پس از اعلام جايزه نوبل، ایبنا، 17 مهر 93.
4- برای چهاردهمین بار نوبل ادبی به یک فرانسوی رسید، دویچله فارسی، 9 اکتبر 2014.
5-پاتریک مودیانو رمان نویس فرانسوی، خبرگزاری فرانسه 11 اکتبر 2014).
6-جایزه نوبل حق پاتریک مودیانو بود، ایسنا، 18 مهر 93.
7-تصمیم مودیانو برای پول جایزه نوبل، ایسنا،18 مهر 93.
8-نویسندهای که حافظهاش زودتر از خودش متولد شد، همان.
9-واکنش سیاسی و ادبی به معرفی برنده نوبل،ایسنا،18 مهر 93
10- واکنش سیاسی و ... همان.
11- همان.
12- مودیانو را استاد شهر پاریس نامیدهاند، ایبنا،18 مهر 93.
13- نسرین اصغرزادهمترجم آثار پاتریک مودیانو.
14- موديانو مهمترين نويسنده زنده ادبيات فرانسه است، ایبنا، 17 مهر 93.
15- همان.
16- نویسندهای که حافظهاش زودتر از خودش متولد شد، همان.