«خون تو شرف را سرخگون کرده است.
 شفق آینه دار نجابتت،
و فلق محرابی که تو در آن نماز صبح شهادت گزارده‌ای.»(2) 

شهید و شهادت در ادبیات دفاع مقدس(3) بیانگر دفاع از ارزش‌ها  و آرمان‌ها در مقابل نیروهای متجاوز بعثی است. بخشی از خاطرات رزمندگان و فرماندهان جنگ تحمیلی به نحوه شهادت همرزمانشان اختصاص دارد که تحت عناوینی چون فرهنگ ایثار و شهادت معرفی شده‌اند. اگر فرهنگ جبهه را مجموعه فرآیندهای رفتاری، گفتاری و نوشتاری رزمندگان جبهه‌ها که در طول مدت جنگ در ذهن و ضمیر و عمل آنان به طور طبیعی به وجود آمده و ظهور یافته است (4) بدانیم، با شیوه تاریخ شفاهی (5) هم می‌توان بخشی از فرهنگ دفاع مقدس را ثبت نمود. زیرا مفاهیمی چون دفاع مقدس بیانگر بار ارزشی و مفهومی فرهنگی است که در قالب مفاهیمی چون ایثار و شهادت تبلور یافته است. بررسی واژه شهادت درخاطرات بابانظر نشان می دهد تدوین کنندگان یا مصاحبه کنندگان به طور دقیق نتوانسته‏اند این موضوع را مستند نمایند. گستره موضوعات تاریخ شفاهی موجب شده تا ابعاد جدیدی از این شیوه حتی در فرهنگ و ارزش‌ها ورود پیدا کند. بررسی برخی از خاطرات منتشر شده از فرماندهان جنگ تحمیلی نشان می‌دهد هنوز تاریخ شفاهی به برخی از موضوعات ورود پیدا نکرده است و در واقع خاطرات منتشر شده عجولانه ثبت شده و برخی از مفاهیم از جمله ایثار و شهادت به طور جدی واکاوی و تحلیل نشده اند و در بستر علمی و آکادمیک می‌توان نسل فعلی و آینده را با مفاهیم دفاع مقدس آشنا نمود.

برجسته نمودن مفاهیم ایثار و شهادت
در خاطرات بابا نظر درد دل‌هایی وجود دارد که به طور غیرمستقیم شرایط و وضعیت یک ایثارگر در جامعه نشان می‌دهد:

من، تاریخ زنده بچه‌های سپاه و بسیج خراسان در جبهه و جنگ هستم. با این حال، بعضی وقت‌ها دلم می‌خواهد از غصه بترکد. می‌خواهم منفجر شوم. وقتی می‌خواستند مدال‌های افتخار بدهند، فهمیدم اصلاً از من و شهید شریفی و شهید علیمردانی صحبتی به میان نیاورده‏اند. هرچند که مدال افتخار، یک نشانه، بیشتر نباشد.

پهلوان هشت سال جنگ هر چند مدال افتخار نگرفته است، مجروحیت و عمل‌های جراحی متعدد موجب شده تا مشکلات فراوانی فرا روی این فرمانده باشد:

«خجالت می‌کشم بگویم، اما بدانید که از سال 1362 با زنم هیچ فرقی ندارم، چشمم کور شده، گوشم کر شده، ستون فقراتم شکسته، و قفسه سینه‌ام از دو قسمت متلاشی است. مقداری از ماهیچه دست‌های چپ و راستم از بین رفته است و بیش از 160 تیر و ترکش خورده‌ام که هنوز تعدادی از آن‌ها به یادگار دارم. ترکش روی پرده مغزم، هشدار همیشه من است.»(6)

«احساس می‌کردم در فضایی داغ و محو غوطه ورم... با صورت بر زمین خوردم. صداها، بوها، طعم خاک و خون... همه چیز قاطی شده بود و من در حالی که روی زمین افتاده بودم با همه توانم سعی می‌کردم بدانم چی شده است. سرم را به زحمت از زمین بلند کردم اما هیچ جا را نمی‌دیدم. دستم را به صورتم بردم تا خاک و خون را از چشمانم کنار بزنم اما ناگهان دستم تو صورتم فرو رفت! مایعی گرم و لزج انگشتانم را خیس کرد. دلم ریخت. آیا صورتم له شده است؟»(7)

در اغلب کتاب‌های منتشر شده به موضوع شهادت رزمندگان یا فرماندهان اشاره شده و خواننده بدون تأمل مطالب مرور می‌کند ولی اگر موضوع ایثار و شهادت همراه با بیان خاطرات و نحوه شهادت حس رزمندگان در لحظه شهادت، اخلاق و روحیات شهدا و ایثارگران باشد می‌تواند ادبیات دفاع مقدس غنی و جذاب کند. خاطرات در بردارنده تاریخ و تحولات جنگ و نحوه شهادت رزمندگان است. اگر متن‌هایی تولید و منتشر شده فقط جنبه‌های تبلیغی مورد نظر باشد و به تحقیقات پژوهشگران کمک نکند قطعاً به مرور زمان کارایی خود را از دست می‌دهند.

بررسی خاطرات بابا نظر از فرماندهان جنگ در خراسان نشان می‌دهد وقتی محتوای کتاب از لحاظ علمی مورد بررسی قرار می‌گیرد عدم مستند سازی اسامی شهدا قابل تشخیص است.
سراسر خاطرات بابانظر اسامی افرادی است که در جنگ به شهادت رسیدند. در مجموع اسامی 63 نفر از شهدا از متن خاطرات بابا نظر استخراج شده است. تأمل و تحلیل واژه شهادت در این کتاب منتج به موارد ذیل می‌شود:

1- به صورت گذرا به شهادت پرداخته شده است در مواردی حتی نام شهید مورد نظر ذکر نشده است.(8)  26 مورد از اسامی شهدا در خاطرات بابانظر به صورت کامل مشخص نیست و مستند سازی نشده است، بنابراین 41 درصد از اسامی مستند نشده‏اند و اسامی 37 نفریعنی 59 درصد از شهدای بیان شده در محتوای خاطرات بابا نظر اسامی آن‌ها مشخص است. (نمودار شماره 1). در مواردی حتی با شک و تردید به محل شهادت شهدا ثبت شده است.(9)

▼نمودار شماره 1
 

2- از 63 شهید مورد نظر (جدول شماره 3) فقط تعداد 21 نفر خاطراتی از آن‌ها در متن کتاب به صورت مختصر بیان شده است که سهم آن‌ها 33 درصد است و تعداد 42 نفر یعنی 67 درصد فقط به کلمه شهید کفایت شده است. در حالی که برخی از اسامی مندرج از دوستان بابا نظر بوده‌اند و چنین به نظر می‌رسد خاطرات به صورت کامل بیان نشده است.

بررسی موضوع شهادت در خاطرات بابا نظر دو رویکرد ارائه می‌دهد. نخست تدوین کننده حوصله بررسی بیشتر در ارتباط با شهدا نداشته است و این موضوع در تدوین در حاشیه قرار گرفته است. دوم آن که مصاحبه‏کننده فقط خاطرات را ثبت کرده و در واقع مصاحبه فعال تاریخ شفاهی انجام نشده است تا راوی به تمام مفاهیم و ارزش‌های دفاع مقدس بپردازد.

نتیجه گیری
بررسی خاطرات تعدای از فرماندهان جنگ تحمیلی نشان می‌دهد هر چند موضوع شهید و شهادت مورد نظر راویان بوده است و در خاطرات منعکس شده ولی به دلایلی چون عدم مستندسازی اسامی شهدا توسط تدوین کنندگان، عجولانه ثبت کردن خاطرات، عدم مصاحبه‌های فعال شهید و شهادت پنهان است. بنابراین برای برجسته نمودن مفاهیم شهید و شهادت تعریف طرح‌های تاریخ شفاهی در ابعاد و موضوعات مختلف کمک می‌کند تا این موضوع برجسته شده و در تحلیل‌های تاریخی مورد نظر واقع شود.

۱  - معین، محمد، فرهنگ فارسی معین، ج2، تهران: امیرکبیر، 1371، ص2095 و 2100.
۲  - موسوی گرمارودی، سید علی. خط خون. تهران: زوار، 1363، ص139، به نقل از خومحمدی خیرآبادی، سعید. «جلوه هایی از فرهنگ شهادت در شعر انقلاب»، مشکوه، شماره 81، زمستان 1382، ص 87.
۳ - ادبیات دفاع مقدس به ادبیاتی اطلاق می شود که درباره مقاومت و ایستادگی و دفاع مبتنی بر ارزش های دینی و الهی است، این ادبیات، ادبیات ضد جنگ هم هست چون دفاع، «ضد جنگ» است. سنگری، محمدرضا، ادبیات دفاع مقدس(مباحث و شناخت اجمالی گونه های ادبی)، ج1. تهران: خانه کتاب، 1390، ص21.
۴  - کمری، علیرضا. درآمدی بر خاطره نویسی و خاطره نگاشته ها در گستره ادب و مقاومت و فرهنگ جبهه، تهران: حوزه هنری، 1373، ص26.
۵  - جهت اطلاع بیشتر درباره تعاریف تاریخ شفاهی نگاه کنید به: حسن آبادی، ابوالفضل، تاریخ شفاهی در ایران، مشهد: سازمان کتابخانه ها موزه هاو مدیریت اسناد آستان قدس رضوی، 1385.
۶  - رحیمی، مصطفی،  بابانظر: خاطرات شفاهی شهید محمد حسن نظر نژاد، تهران: شرکت انتشارات سوره مهر، 1388، ص471.
۷  - سپهری، معصومه، نورالدین پسر ایران خاطرات سید نورالدین عافی، تهران: شرکت انتشارات سوره مهر، 1390، ص123.
۸  - رحیمی، مصطفی، بابانظر: خاطرات شفاهی شهید محمد حسن نظر نژاد، ص52 و 89  و 379.
۹  - پورولی در عملیات چزابه یا طریق القدس شهید شد. رحیمی، مصطفی، بابانظر: خاطرات شفاهی شهید محمد حسن نظر نژاد، ص121.

غلامرضا آذری خاکستر