سیدموسی صدر علاوه بر تحصیلات حوزوی به تحصیل در دانشگاه می‏پردازد. در سال 1329 به دانشکده حقوق دانشگاه تهران وارد شده و در رشته اقتصاد ادامه تحصیل می‏دهد. می‏توان گفت وی نخستین روحانی است که تحصیلات دانشگاهی داشته است در واقع حلقه اتصال بین دو قشر عظیم فرهنگی یعنی حوزویان و دانشگاهیان است‏. از جمله ویژگی‏های سید موسی صدرآشنایی با زبان‏های عربی، انگلیسی و فرانسه است‏. پس از اتمام تحصیل دانشگاه در سال 1332 به نجف اشرف هجرت می‏کند و تا سال 1337 از محضر اساتیدی چون آیات عظام، حکیم، خوئی، عبدالهادی شیرازی بهره برده است. وی در این سال به ایران برگشت و سردبیری اولین نشریه حوزه علمیه قم به نام «درسهایی از مکتب اسلام» را به همراهی تعدادی از روحانیون برعهده می‏گیرد. مقالات ایشان در موضوع اقتصاد در این مجله نشان از بینش اقتصادی وی دارد. تأسیس دبیرستان ملی در قم از دیگر فعالیت‏های امام موسی صدر است‏. اواخر سال 1338 به لبنان مهاجرت می‏کند و عمده مبارزات و اقدامات اصلاحی‏اش را در آنجا پایه‏ریزی می‏کند.

اقدامات
شخصیت و شهرت و موقعیت او بیشتر در کشورهای عربی شناخته شده بود. او به اکثر این کشورها مسافرت کرده و سفرهای هم به امریکا و اروپا و شوروی کرده بود و همه تلاش‏های او برای احقاق حق محرومان جوامع اسلامی به ویژه لبنان بود. مهمترین اقدامات امام موسی صدر عبارتند از:

- مؤسسه صنعتی جبل عامل: این مؤسسه در شهر صور بنا شده و در آن محرومان در رشته‏های مختلف فنی آموزش می‏دیدند.
- بازسازی جمعیت خیریه احسان و نیکوکاری
- رسیدگی به وضعت زنان، با مشارکت دادن آنان در کارهای اجتماعی
- تأسیس خانه دختران
- ایجاد آموزشگاه پرستاری
- راه اندازی درمانگاه و مراکز پزشکی
- تأسیس کارگاه‏های قالی بافی
- راه اندازی مرکز بررسی‏های اسلامی
- مجلس اعلای شیعیان

امام موسی‏صدر در خطابه‏ای که روز انتخابش به ریاست مجلس ایراد نمود، مهمترین برنامه‏هایش را در چند موضوع اصلی تبیین کرده است.

1- تنظیم شئون طایفه‏ای شیعه و بهسازی هر چه بیشتر اجتماعی و اقتصادی شیعیان
2- قیام و اقدام به یک موقعیت کامل اسلامی از نظر فکری، عملی و مبارزه و جهاد
3- اقدام اساسی به جهت عدم تفرقه میان مسلمانان (وحدت کامل)
4- همکاری با همه طوایف لبنان و کوشش برای حفظ وحدت
5- صیانت از استقلال کشور
6- مبارزه با جهل، فقر و فساد
7- پشتیبانی از مقاومت فلسطین
۸- ایجاد سازمان نظامی امل

در واقع با بررسی هر یک از اقدامات انجام شده می‏توان چنین نتیجه گرفت. اصلاحات اجتماعی امام موسی صدر با یک شناخت عمیق از جامعه لبنان بوده است. بنابراین با انجام اصلاحاتی که بیشتر تمرکز انقلابی دارد سعی نموده است تا یک جریان انقلابی در آنجا پایه گذاری کند. ويژگي فعاليت امام موسي صدر را می‏توان در چند محور نام برد:

1- حركت امام موسي صدر، حركتي توده اي و مردمي بود.
2-  اين حركت توده اي به گونه اي تشكيلاتي هدايت مي شد تلاش‏هاي اجتماعي و اقتصادي كه به منظور مبارزه با فقر و حرمان صورت مي گرفت توسط آحاد مردم و با هدايت جمعيت‏هاي خيريه و مجلس اعلاي شيعه انجام مي شد.
3- اين حركت مبتني بر برنامه ريزي بود تمام اقدامات اين بزرگوار بر ارزيابي وضع موجود، آينده نگري و برنامه ريزي دقيق بود مسير حركت او در لبنان بهترين گواه اين مدعا است.
1- ايجاد دگرگوني در بينش و نگرش نسبت به خود و ديگران كه از طريق به كارگيري انديشه روشنفكرانه اسلامي در پيشبرد برنامه‏هاي اسلامي و ملي شيعيان انجام گرفت.
2- ايجاد آشتي و نزديكي ميان جامعه شيعيان و نهادهاي ديني و پايه گذاري انديشه دولت نوين با استفاده از تعريف مباني، مشروع، شفاف و اصلاح طلبانه در حوزه نظام سياسي و نيازهاي اجتماعي.
3- عبور از گفتمان تئوريك و وارد كرن نهضت‏هاي اسلامي در عرصه عمل

اندیشه‏های انقلابی
طبق تعریف فرهنگ‏های سیاسی در ارتباط با انقلاب چنین نوشته‏اند: «سرنگونی یک نظام اجتماعی کهنه و فرسوده و جایگزین کردن آن با نظام اجتماعی و مترقی». انقلاب از دیدگاه اسلام نوعی جهاد داخل است که در آن گروهی برای خدا و فی سبیل الله می‏رزمند و گروه دیگر مانع راه‏اند و به خاطر کفرشان می‏جنگند.

اندیشه‏های انقلابی یکی از مهمترین محور‏های فعالیت‏های امام موسی صدر است‏. این اندیشه‏ها الهام گرفته از خط سیر انبیاء و ائمه است‏ وی ایستادن در مقابل طاغوت چنین می‏پندارد: «ایستادن در برابر طاغوت هزینه دارد، با وجود این می‏دانم که رسالت من، همانا امانت من و مفهوم زندگی من است». همچنین امام موسی صدر با آگهی از مفاهیم انقلاب آن را نوعی دگرگونی دانسته است. دگرگونی و تکامل، نتیجه جدال آدمی با جهان خارج است و به ناچار بسیار چیزها دگرگون می‏شود و پیوسته روش جدیدی جایگزین روش قدیمی می‏گردد. کسانی که در پی تغییر و تحول جامعه خویش هستند، وضع نابسامان پیرامون شان قانعشان نمی‏کند، بیشتر از دیگران در رنج و مشقت قرار دارند و بر طبق میزان آرمان خواهی و پیشتازیشان، از طرف صاحبان منافع در جامعه تحت فشار قرار می‏گیرند.

در یک مفهوم کلی باید گفت: جهاد و مبارزه در راه آرمان‏های انقلابی در اندیشه و تفکر امام موسی صدر به عنوان برجسته‏ترین بخش مورد نظر بوده است. زیرا بررسی سخنرانی‏ها و اقدامات عملی ایشان مستند این مطلب است. وی در مقابل مفاهیمی چون انقلاب از فتح و پیروزی هم سخن گفته است: «فتح انقلابی است اصیل،که وارداتی، اقتباسی و تقلید شده نیست. انقلابی در راه مستقیم است نه در راه مغضوبان الهی و گمراهان».

وجود مفاهیمی چون مبارزه قیام، انقلاب، امید و انتظار در مجموعه بیانات امام موسی صدر نشان از اقدامات انقلابی وی است‏. هر چند این مفاهیم در مرحله نظری می‏شود از سخنان امام موسی صدر به عنوان برنامه‏های انقلابی وی یاد کرد زیرا در مفاهیم انقلابی وی خط مبارزه با مفسدان کاملاً مشخص است. انتظار و امید یکی از مفاهیم انقلابی اندیشه‏های امام موسی صدر است‏ وی انتظار را یک نوع آمادگی می‏داند: «انتظار عبارت است از این که آماده باشیم، شمشیر و تفنگ در دست تمرین کنیم و آموزش نظامی ببینیم، خود را آماده سازیم، مراقب و نگهبان بگماریم.

«امید، راه آینده و وسیله پیوند آدمی به آینده است. انسانی که از آینده نومید گردد، گویی میان خویش و آینده دیواری کشیده است که عبور از آن ناممکن است. نومیدی جمود است و جمود در حقیقت توقف و مرگ در حالی که زندگی و استمرار آن یعنی بقای انسان در لحظه بعد یعنی حرکت انسان از لحظه‏ای به لحظه بعد. ولی اگر جمود حاکم باشد یعنی حرکتی وجود ندارد و اگر حرکتی نباشد معنایش مرگ است. امید عبارت است راهی گشاده و روشن و نا امیدی تسلیم شدن در برابر وضعیت موجود.»

سخنرانى امام موسى صدر در روز عاشورا تا حدی به افکار انقلابی وی اشاره دارد: «حسين(ع) شوريد ولي براي علا‌قه به شورش نبود، او جنگيد و كشت اما به دليل علا‌قه به قتل و خونريزي نبود، تنها براي پاسداري از اسلا‌م بود.

حسين تا اين اندازه، حقيقت بني‌اميه را آشكار كرد و نقاب از چهره واقعي يزيد برداشت و تأكيد كرد كه اين مرد به رسالت اسلا‌مي‌و ارزش‌هاي انساني و هيچ چيزي پايبند نيست و من براي همين قيام كردم و پنهان را بر شما آشكار ساختم.... اگر حسين نبود، يزيد شناخته نمي‌شد، چرا كه با بسياري از راه‌ها و روش‌ها چهره خود را مي‌پوشاند و مي‌توانست در پس اين نقاب‌ها اسلا‌م را با حكمي پس از حكم و امري پس از امر و موضعي پس از موضع نابود كند. ولي حسين همه اين‏ها را روشن ساخت و يزيد و بني‌اميه را رسواي امت كرد و سپس به آنها گفت: «اي مسلمانان، شما داوری كنيد. اين حكمران شماست كه بر شما چيره است. به چهره او بنگريد. او را چگونه مي‌يابيد؟ آيا قبول مي‌كنيد كه در برابر او كرنش و بيعت کنيد؟ يك تن نزد حسين تنها يك نفر نبود، بلكه يك تن سلاحش بود. يك طفل در پيش اوفقط يك طفل نبود، وسيله‌اي براي سوزاندن نقاب‏ها و روشن كردن حقايق بود. ما در اين وطن حق داريم. ما جماعت حسيني هستيم. ما در كاروان حسين مي‌رويم. ما انقلابي همراه حسين هستيم. ما تاريخ را آن گونه كه حسين مي‌خواهد بنا مي‌كنيم و آرزومنديم حرف ما فهميده و هدف ما شناخته شود.»

امام موسی صدر در سخنرانی چهلمین روز درگذشت دکتر شریعتی در سخنانی مواضع انقلابیش را چنین تشریح کرده است: «آنها که خواستار دگرگونی هستند به این چند گروه تقسیم می‏شوند: گروهی واقعیت موجود را می‏پذیرند و بدین تن در می‏دهند. گروهی دیگر در پی ایجاد تغییرند ولی از سلاح دیگران استفاده می‏کنند و از طریق احزاب دیگر وارد عمل می‏شوند و گروهی نیز نه تسلیم می‏شوند و نه سنگر را خالی می‏کنند، افراد این گروه نماینده دنیای بزرگ هستند. من به این گروه احترام می‏گذارم زیرا آنها نماینده یک انقلاب اصیل هستند نه یک انقلاب وارداتی و دکتر شریعتی از این گروه بود.

«بیشترین چیزی که می‏تواند یک انسان، نهاد یا جنبشی را تضعیف کند، این است که دچار پراکندگی و از هم گسیختگی شود.یکپارچگی صفوف و جبهه‏ها به نظر من تنها را بی بدیل است.»

امام موسی صدر در آخرین سفر خود به فرانسه در روزنامه لوموند مقاله‏ای درباره انقلاب اسلامی با عنوان «ندای پیامبران» نوشته است: «جنبش ملت ایران به رغم گسترش آن و تمام اتهاماتی که قدرت حاکمه بر آن وارد می‏آورده، به دلیل مردمی بودنش، اصول، هدف‏ها و خلاقیتش از اصالت کامل برخوردار است.

«ملت ایران کاملاً می‏داند و متوجه است رژیمی که شورش را به ارتجاعی بودن متهم می‏کند، خود با شیوه‏های ارتجاعی دولتش و نقض آزادی‏ها، از هر رژیمی ارتجاعی‏تر است. این ملت بدون اسلحه، با خون خود و به خوبی قهرمانانه این حمایت را به ثبوت می‏رساند و نیرویی تشکیل می‏دهند که هیچ چیز نمی‏توان آن را خرد کند. این موج که امروز در ایران گسترش یافته است، ندای پیامبران را قبل از این که این ندا توسط مریدان و سودجویان ننگین شود به یاد می‏آورد.»

سیدحسن نصرالله در ارتباط با فعالیت‏های انقلابی سیدموسی صدر چنین گفته‏اند: «...امام موسی صدر، تنها بنیانگذار مقاومت نبوده، بلکه بنیانگذار اقدامات، طرح‏ها و دستاوردهای بسیاری بود که در صورت عفلت از آنها، از قافله‏ی زمان عقب خواهیم ماند ... امام موسی صدر بنیانگذار مقاومت بود و مایلم یادآور شوم که امام زمانی اندیشه و منطق مقاومت را مطرح نمود که نه جنوب لبنان و نه حتی مزارع شعبا در اشغال رژیم صهیونیستی نبود، ولی او از مقاومت برای آزادسازی فلسطین سخن گفت.

او زمانی لبنانی‏ها را به در دست گرفتن سلاح دعوت نمود که حتی یک وجب از خاک لبنان تحت اشغال دشمن نبود... ما از امام موسی صدر آموختیم که سرزمین غصب شده را نمی‏توان از راه‏های مسالمت‏آمیز باز پس گرفت. آموختیم که سرزمین غصب شده را تنها از راه جهاد، شهادت، فداکاری، سنگ، خون و با جانفشانی شهادت طلبانی چون «احمد قصیر»، «بلال فحص» می‏توان باز پس گرفت.»

عکس العمل ساواک
هر گونه ارتباط سید موسی صدر با داخل کشور دور از دید ماموران ساواک نبوده است. گزارشهای ساواک در برگیرنده چند موضوع اصلی است:

1-ترس از امام موسی صدر بخاطر اقدامات انقلابی وی:
سندی از ارتشبد نصیری، رئیس ساواک پیرامون اقدامات ضد امنیتی صدر «سه جلد کتاب بحران خونین لبنان، روش تاریخی شیعیان و همدردی برادران ایرانی که به ضمیمه نامه بازگشتی ارسال داشته‏اند از انتشارات مخالفان سید موسی صدر علیه وی نیست، بلکه این کتاب به وسیله دستگاه سید موسی صدر تهیه و منتشر شده و به نفع اوست. به علاوه در صفحه 7کتاب به تصریح حاوی مطالبی بر ضد کشور شاهنشاهی ایران و به تلویح مطالبی بر ضد مقامات ایران است».

2- ساواک در صدد تخریب شخصیت وی با انتشار شایعات است‏:
مقرر فرموده‏اند موقعیت موسی صدر شدیداً تضعیف شود. باید در بین روحانیون ایران تبلیغ شود عامل بدبختی شیعیان لبنان موسی صدر بوده است که با کمونیست‏ها و گروه‏های مختلف ارتباط داشته و اکنون اوضاع به اینجا کشیده است.

امام موسی صدر در مقابل تحرکات ساواک ضمن بیان مطالبی چنین پاسخ داده است: «این ساواک ایران است که شیعه را قلع و قمع می‏کند و صفوف شیعیان را از هم می‏پاشد و جمعی از آنان را به زندان می‏افکند. اطلاعات ایران دست خطرناک خود را به اینجا نیز دراز کرده است، تا پیکر شیعه را متلاشی کند و ما را به حال و روزی در آورده که مورد قبول نمی‏باشد.»

یکی از طرح‏های که ساواک بسیار روی آن سرمایه‏گذاری کرد جدا نمودن امام موسی صدر از جامعه روحانیت بود و با روش‏های متعدد سعی می‏نمود به مردم این چنین الغاءکند که وی فردی سیاسی شده و از امور دینی و وظایف روحانی خود خارج شده است. لذا در مطبوعات داخل و خارج مرتباً علیه ایشان تبلیغ کرده، ساواک با تهیه مقاله و چاپ آن در مجله« الاخاء» در جهت تخریب شخصیت امام موسی صدر اقداماتی نموده است.

از دیدگاه ساواک اقدامات امام موسی صدر بر ضد حکومت پهلوی عبارتند از:

1- امام موسی صدر اعلامیه روحانیون ایران را که به مناسبت وقایع 15 خرداد منتشر شده و بر ضد مقامات ایران بود امضاءکرده است.
2- صادق قطب زاده با امام موسی صدر در ارتباط است و موسی صدر از او حمایت کرده
3- امام موسی صدر مدرسه‏ای که در صور تأسیس کرده را به مصطفی چمران که از مخالفان حکومت است، داده.
4- وی در مراسم ترحیم شریعتی شرکت و سخنرانی کرده.
5- در برخی از مصاحبه‏های مطبوعاتی علیه دولت شاهنشاهی حملات شدید کرده.

نتیجه گیری
سیدموسی صدر با آگاهی کامل از قیام و مبارزه در راه تثبیت اندیشه‏های انقلابی‏اش دست به مبارزاتی می‏زند که این مبارزات در جهان اسلام شروع شده بود. در واقع مبارزات انقلابی در ایران و لبنان نشأت گرفته از افکار مصلحانی بود که تنها راه پیروزی مبارزه با زور، ظلم و نظام‏های خودکامه می‏دانستند. وی در اندیشه‏های انقلابی‏اش مبارزه با زورگویان را در جهاد می‏داند.
ساواک با توجه به شناخت افکار و اندیشه‏های امام موسی صدر احساس خطر می‏کرد. بنابراین کوچکترین اقدامات وی دور از دید ماموران ساواک نبوده است. ترس از اندیشه‏های انقلابی موجب می‏شود تا اقدامات امنیتی علیه رهبران انقلابی به وجود آید.

منابع:
- غیاثی کرمانی، سید محمد رضا، یوسف لبنان امام موسی صدر، قم، دارالکتاب جزائری، 1382.
- حضرت آیت‏الله العظمی سیدشهاب الدین مرعشی نجفی به روایت اسناد ساواک، جلد سوم، تهران: مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات، 1388.
- گزارش پیگیری سرنوشت امام موسی صدر، تهران: مجلس شورای اسلامی، دوره هفتم، 1386.
- -جهت اطلاع بیشتر راجع به این مجله نگاه کنید به جعفریان، رسول، جریان‏ها و سازمان‏های مذهبی–سیاسی ایران(از روی کار آمدن شاه تا پیروزی انقلاب اسلامی)، تهران: خانه کتاب، 1387، چاپ نهم.
- «خسرو شاهی‏هادی: امام موسی صدر استمرار راه سید جمال الدین اسدآبادی»، روزنامه اعتماد ملی، 5/6/1387.
- حجتی کرمانی،علی، لبنان به روایت امام موسی صدر و دکترچمران، قم: قلم، 1364.
- سعيد دادخواه: امام موسي صدر، گوهر جاويد لبنان (بخش دوم و پاياني):
 http://www.magiran.com/npview.asp?ID=1745726
- عمید زنجانی، عباس‏علی، انقلاب اسلامی و ریشه‏های آن، تهران: طوبی، 1384، چاپ پانزدهم.
- دعوتی، میرزا ابوالفضل، مسلمین شیعه در لبنان فعالیتها و مقالاتی از امام موسی صدر، تهران: بعثت، 1351.
- «آینده بهتر و آرمانی» سخنرانی امام موسی صدر به مناسبت ولادت امام عصر(عج)، روزنامه اطلاعات، 21/6/1385.
- سخنرانی امام موسی صدر در کلاس اعضای ارشد جنبش امل به مناسبت عاشورا ترجمه مهدی فرخیان:
http://imamsadr.ir/Andishe/sokhanrani/anso28.htm
- آن سفر کرده آیت‏الله امام موسی صدر، تهران: مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات، 1380، جلد3 .
- عبدالرحیم اباذری، «امام موسی صدر بنیانگذار مقاومت در منطقه»:
http://www.tabnak.ir/fa/pages/?cid=62154
- خسرو شاهی‏هادی، «امام موسی صدر استمرار راه سید جمال الدین اسدآبادی»، روزنامه اعتماد ملی، 5/6/1387.

غلامرضا آذری خاکستر