کتاب سیدحسین موسویان(1) از اعضای اسبق تیم مذاکره‏کننده هسته‌ای ایران با عنوان «ایران و ایالات متحده و یک نگاه درونی به گذشته ناکام و راهی به سوی صلح»(2) در ۳۶۸ صفحه توسط انتشارات بلومزبری انتشار یافت. موسویان سفیر اسبق ایران در آلمان تحلیل عمیقی از آنچه در مذاکرات بین دو کشور رخ داده، با نگاهی حاکمیتی عرضه کرده است. وی که در گذشته رئیس اسبق کمیته روابط خارجی شورای امنیت ملی ایران بوده، سعی دارد روی توسعه روابط ایران و آمریکا با دیدگاهی صلح طلبانه تحلیل خود را به پیش ببرد.

سخنگوی اسبق مذاکرات هسته‌ای ایران با اروپا همچنین معتقد است: «دو کشور ایران و آمریکا برای گام برداشتن در جاده صلح به یکدیگر نیاز دارند. این فصل تازه در زندگیم، فرصتی در اختیارم گذاشت تا با صدها متخصص و روزنامه‌نگار در حوزه سیاست خارجی آمریکا و ایران ملاقات کنم... من با اتاق‌های فکر در آمریکا، اتحاد اروپا، آسیا و خاورمیانه کار کردم. به علاوه در دانشگاه پرینستون این فرصت دست داد که درگیر دیپلماسی خط دو (اصطلاحی در توصیف دیپلماسی غیررسمی) بین ایران و آمریکا شوم».

کتاب شامل هشت فصل «تاریخچه»، «بحران گروگانگیری»، «دهه جنگ و تثبیت انقلاب»، «عملگرایی که رئیس‌جمهور شد (۱۹۹۷-۱۹۸۹)»، «برخاستن جنبش اصلاحی در ایران (۲۰۰۵ – ۱۹۹۷)»، «پایان ۱۶ سال میانه‌روی»، «دو دیدگاه در مناقشه اصلی» و «نقشه راه به سوی صلح» است».
نگاه وی در این کتاب به روابط دو کشور ایران و آمریکا نگاهی دست اول است که با «خاطرات دیپلماتیک» وی در هم آمیخته و با ذکر خطاهای پیش آمده در روابط دو کشور تاکید می‌کند «دو کشور برای نقشه راه صلح به شدت به یکدیگر نیاز دارند».

پیشگفتار کتاب را توماس پیکرینگ، دیپلمات باسابقه آمریکایی نوشته است.(3) وی از نویسنده، به عنوان «دوست خوب» یاد کرده که مجموعه‌ای از دیدگاه‌ها درباره ایران و آمریکا را گرد آورده است: «حتی اگر ما با همه آن توافق کامل نداشته باشیم، ... فرصتی برای ما پیش آمد تا در مورد نزدیکی ایران و آمریکا به بحث با یکدیگر بپردازیم و فکر کنیم و پاسخ‌هایی برای مسائلی که موجب جدایی شده اند، بیابیم».

به نظر «پیکرینگ» این کتاب نشان می‌دهد که چگونه و چرا نویسنده آن، نقش ویژه‌ای را برای فهم بیشتر از ایران بازی کرد. او معتقد است تماس‌های مستقیم بین ایران و آمریکا حیاتی است تا طرفین به یک توافق همه جانبه برسند. «طرفین ظرف سی سال به دلیل بی‌‌اعتمادی، تماس پراکنده و سوء‌ظن به هم، از یکدیگر جدا بودند.» در این شرایط نزدیک کردن دو دیدگاه کار دشواری است. این بی‌اعتمادی از دید ایران تلاش برای تغییر حکومت این کشور تعبیر می‌شود و در جانب دیگر، یعنی آمریکا‌، این سوء‌ظن وجود دارد که ایران به دنبال ساخت بمب اتمی است. هر دو طرف هم «شواهدی» برای این بدگمانی خود دارند.

انتشارات بلومزبری درباره این کتاب می‌نویسد: «کتاب‌های بسیاری توسط کارشناسان غربی به خصوص آمریکایی‌ها درباره ریشه‌های تقابل بین ایران و آمریکا نوشته شده است ولی هیچ یک نگاهی درونی به روابط پیچیده را از درون سیستم سیاسی، فرهنگی و اجتماعی ایران نشان نداده است. موسویان به عنوان یک مذاکره‌‏کننده سابق ایران در این کتاب یک بینش منحصر به فرد در مورد چشم‌انداز سیاست ایران به همراه نقشه راه معتبری برای بهبود روابط ارائه داده است».

این کتاب با ارایه مستندات، دلایل بی‌اعتمادی ایران به آمریکا را تجزیه و تحلیل کرده و تاثیرات منفی خصومت‌های آمریکا در 35 سال گذشته را برشمرده است. «موسویان» بیش از ۳۰ سال فعالیت‌های دیپلماتیک بین ایران و غرب داشته و با مقامات ارشد دولتی ایران از جمله «حسن روحانی» و «جواد ظریف» در گذشته همکاری داشته است و در نگاهی درونی به روابط ایران و آمریکا پرداخته است، تحلیلی که هرگز با این جزئیات ارائه نشده است. کتاب در فصل پایانی یک نقشه صلح برای روابط دو کشور ارائه داده است.

بررسی تاریخ روابط ایران و آمریکا توسط یک ایرانی با تجربه از درون هر دو کشور، به آمریکایی‌ها و ایرانی‌های علاقه‌مند اجازه می‌دهد درک درست‌تری از عواملی که سبب شده روابط میان دو کشور بهبود پیدا نکنند، به دست آورند. کتاب حسین موسویان به عنوان کتابی همراه با دیدگاه درونی و جذاب به تاریخچه و روابط پرفراز و نشیب ایران و آمریکا توجه بسیاری از تحلیلگران و شخصیت های سیاسی را به خود جلب کرده است چهره‌هایی که معتقدند جزئیات کتاب به عنوان راهکاری برای بهبود و عادی سازی روابط تهران – واشنگتن بسیار مفید است. «ولی‌رضا نصر» رئیس دپارتمان مطالعات بین‌المللی دانشگاه «جان هاپکینز» در رابطه با کتاب موسویان معتقد است: «آینده روابط ایران و آمریکا یکی از عوامل بسیار مهم ثبات جهانی در سال‌های آینده است. این کتاب نگاهی واضح، نافذ و تحریک‏کننده به دید ایران به روابطش با ایالات متحده و چشم‌اندازی است که در بوته آزمایش انقلاب به چگونگی عادی‌سازی روابط می‌پردازد. کتاب نگاهی درونی به تمامی مسائل مورد علاقه روابط ایران و آمریکا و آینده سیاست خارجه آمریکا دارد.»

 «ویلیام گرین میلر» سفیر سابق آمریکا در اوکراین و مشاور ارشد تحقیقات پایه‌ای ایران و آمریکا نیز درباره کتاب می‌نویسد: «تجربه مستقیم سید حسین موسویان در طول ۳۵ سال خشونت تلخ بین ایالات متحده و ایران ارائه دهنده درک ماهرانه از دلایل بی‌اعتمادی، سوء تفاهم و فرصت‌های از دست داده است که باعث مسموم شدن روابط ایران و آمریکا شدند، کشورهایی که می‌توانستند متحدانی نزدیک باشند. موسویان به عنوان یک دیپلمات، دو کشور را خوب می‌شناسد و مهم‌تر این که در زمان حال که توافقات برای پایان دادن به تقابلات ممکن شده است، جزئیات کتاب یک نقشه قابل اجرا برای نشان دادن چگونگی موفقیت در مذاکرات هسته‌ای است که قادر به بازگشت روابط به وضع عادی است.

 «جیم والش» سفیر سابق آمریکا در آرژانتین کارشناس مسائل امنیت بین‌الملل و پژوهشگر برنامه مطالعات امنیتی وابسته به موسسه علوم و تکنولوژی (ام. آی. تی) در آمریکا درباره کتاب نوشته است: «کتاب موسویان بخشی «خاطرات» و بخشی «تحلیل» است که باید توسط هر کسی که به درک روابط مشکل جمهوری اسلامی ایران و ایالات متحده علاقه دارد خوانده شود. موسویان که در پست‌های ارشد در ایران فعالیت کرده بازیگرانی را که مستقیماً در رویدادهای مختلفی چون مذاکرات هسته‌ای حضور داشتند را می‌شناسد. موسویان همچنین آمریکا را می‌شناسد و سال‌های اخیر در ایالات متحده زندگی کرده است. ناظران کمی قادر به نشان دادن درک دقیق از دو کشور با دیدگاه‌های متفاوت در دنیا هستند.»

 «گری سیک» تحلیلگر امور خاورمیانه و متخصص ایران نیز درباره کتاب چنین نوشته است: «حسین موسویان، مذاکره‏کننده ایران دیدگاهی خاص درباره دیدگاه سیاسی ایران و اهداف مذاکرات ارائه داده است. در کتاب او بعدی مفید به ادبیات روابط ایران و آمریکا را با مرور تاریخ روابط دو قدرت از دید تهران را ارائه می‌دهد. این دید تازه، و پر از اطلاعات و تفسیر است».

«فرانک ون هیپل» استاد روابط بین الملل در دانشگاه پرینستون، «فرانک جی وایزنر» مشاور ارشد روابط بین الملل، «جان لمبرت» استاد مطالعات خاورمیانه در آکادمی نیروهای دریایی آمریکا و «جان تریمن» مدیر ارشد بخش مطالعات بین الملل دانشگاه ام آی تی نیز درباره کتاب موسویان نظرات مثبتی را ارائه دادند و آن را به عنوان دیدگاهی خوب از رویکرد سیاسی درون ایران دانسته‌اند. آنها معتقدند موسویان در طول 35 سال دشمنی تلخ میان آمریکا و ایران، تجربه‌های زیادی را کسب کرده که سبب شده وی درکی درست و دقیقی از دلایل بی‌اعتمادی، سوءتفاهم‌ها و فرصت‌های از دست رفته‌ داشته باشد که توجه به نظارات او می‌تواند موجب بهبود روابط ایران و آمریکا شود.(4)

پایگاه خبری- تحلیلی «المانیتور» نیز در مقاله‌ای با قلم خانم «باربارا اسلواین» خبرنگار این پایگاه خبری درباره این کتاب می‌نویسد: «موسویان از قول حسن روحانی که در آن مقطع دبیر شورای عالی انقلاب فرهنگی بود، درباره همکاری با آمریکا برای سقوط طالبان نوشته است «وقتی که خر آنها از پل گذشت، به مواضع خصمانه قبلی خود باز خواهند گشت».

وی به دیدار خود با ملک عبدالله در دهه 1990 میلادی در شهر کازابلانکا اشاره کرده است که در آن زمان ولیعهد عربستان سعودی بود. بعد از پایان مذاکرات موفقیت‌آمیز درباره توافقنامه امنیتی با ریاض، ملک عبدالله وی را به اسم کوچک (سیدحسین) خطاب می‌کند و می‌گوید: «شما یک هاشمی هستی، شما فرزند پیامبر هستی!» به نوشته موسوی پس از این دیدار، در سال 1996 میلادی حمله به پایگاه نظامیان آمریکایی در شهر «الخبر» عربستان رخ می‌دهد و دولت آمریکا شیعیان مورد حمایت ایران را عامل حمله معرفی می‌کند، اما در حقیقت القاعده در پس این حمله قرار داشته است.(5)

موسویان در کتاب تاکید دارد: «محمود احمدی نژاد (رئیس جمهوری وقت) بارها تلاش کرده است با استفاده از اسنفدیار رحیم مشایی رییس دفتر و مشاور خود رابطه تهران- واشنگتن را برقرار کند اما اظهارات وی درباره حادثه 11 سپتامبر و هولوکاست، شانسی برای این موضوع باقی نگذاشته است». در این کتاب، علاوه بر فرصت از دست رفته آمریکا در بهبود روابط با ایران در نتیجه همکاری دو طرف در افغانستان، به مسائل دیگری در این رابطه و از جمله میانجی‌گری‌های هلموت کهل، صدراعظم وقت آلمان نیز پرداخته شده است. به نوشته موسویان، کهل تلاش داشته‌ به بهبود روابط ایران و آمریکا در دوره‌های ریاست جمهوری کلینتون و بوش پدر در دهه ۱۹۹۰ کمک کند، ولی مخالفت اسرائیل با نزدیک شدن ایران و آمریکا و بروز چند حادثه تروریستی (که ایران به نقش داشتن در آن متهم شد) این تلاش‌ها را به شکست کشاند. اسرائیل که در این زمان و پس از حمله آمریکا به عراق در سال ۱۹۹۱ دیگر از این کشور نگرانی نداشت، توجه خود را بر ایران متمرکز کرد و با همکاری با طرفداران خود در کنگره، مانع گسترش روابط تجاری و سرمایه‌گذاری آمریکا در ایران در سال ۱۹۹۵ شد.

موسویان در کتابش ابراز عقیده کرده است ‌که «مسیر صلح ایران و آمریکا سنگلاخی است، ولی تنش‌زدایی غیرممکن نیست». وی با اطمینان اظهار می‌دارد «نظر غالب در نظام جمهوری اسلامی این است که به شرط احترام متقابل،‌ مداخله نکردن در مسائل داخلی ایران و نیز بر پایه منافع مشترک، امکان پایان دشمنی با آمریکا وجود دارد».

در سال 1393 «ایران و ایالات متحده؛ نگاهی از درون به گذشته‌ای ناکام و در جست‌و‌جوی مسیری به‌سوی صلح»، با ترجمه محمدرضا رضایی‌پور، توسط نشر تیسا‏‫، در تهران در ‏‫۴۲۴ص و قيمت ‭‮‏‫۲۸۰۰۰۰ ریال‎‏‬‬‬ منتشر شد.

2- Iran and the United States; the Failed Past and the Road to Peace

3- توماس پیکرینگ متولد 5 نوامبر 1931 به مدت چهار دهه در دستگاه دیپلماسی ایالات متحده فعالیت داشت. وی سفیر آمریکا در روسیه، هندوستان، اسرائیل، السالوادور، نیجریه، اردن و سازمان ملل بوده است. وی در فاصله سال‌های 1997 تا 2000 نیز عنوان معاون وزیر امور خارجه در امور بین‌الملل را در اختیار داشته و عنوان سفیر حرفه‌ای که عالی رتبه‌ترین مقام در دستگاه دیپلماسی آمریکا به حساب می‌آید را نیز به خود اختصاص داده است.
4- استقبال بی‌سابقه چهره‌های برجسته آمریکا از کتاب حسین موسویان، پایگاه خبری تحلیلی پیام نو، 25/4/1393.
5- این حمله منجر به کشته شدن 19 نظامی آمریکایی و زخمی شدن 400 نفر شد. ویلیام پری وزیر سابق دفاع آمریکا در تابستان سال 1386 فاش ساخت: «امروز به این نتیجه رسیده‌ام كه نه ایران، كه القاعده عامل واقعه بمب‌گذاری سال 1996 در الخبر عربستان سعودی بوده است».

محمود فاضلی