مقدمه:
در خزانه فربه و پر و پیمان متدولوژیِ مورد استفاده در پژوهش‌های حوزه تاریخ، مردم‌شناسی و ادبیات عامیانه، مصاحبه‌های تاریخ شفاهی نیز یکی از ابزارهای عرصه تحقیقات است که اطلاعاتی دربارة گذشته را از شاهدان و ناظران و حاضران و بازیگران وقایع گذشته گردآوری می‌نماید. بدین وسیله، داده‌هایی در مورد وقایع، مردم، تصمیمات و فرایندهایی که در اسناد و مدارک مکتوب پیدا نمی‌شوند یا ثبت نشده‌اند گردآوری می‌شود. مصاحبه‌های تاریخ شفاهی اساساً متکی به خاطرات است و خاطره نیز یک ابزار ذهنی برای ضبط گذشته در ذهن و حافظه انسان‌هاست که همواره در برهه زمانی حال و به دست روان انسان شکل می‌گیرد. با تاریخ شفاهی می‌توان فهمید که ارزش‌ها و اَعمال و رفتارهای افراد چگونه وقایع گذشته را شکل داده و گذشته انسان‌ها و جوامع نیز چگونه ارزش‌ها و اَعمال و رفتارهای امروز انسان‌ها را شکل می‌دهند.
هر مصاحبه‌ای از ارزش واحدی برخوردار است و تجربه منحصربه‌فردی محسوب می‌شود؛ درواقع این هم از جذابیت‌های تحقیقات میدانی است. بنابراین، هر چند ضرب‌المثل «کار نیکو کردن از پر کردن است» کلام معتبر و متینی است بدین معنا که با تمرین و تکرار می‌توان به تجربیات غنی‌تری در حوزة مصاحبه دست یافت، اما به هر حال توصیه‌های را در اینجا پیشنهاد می‌کنیم که به کار بستن آنها پیش از مصاحبه، حین مصاحبه و پس از آن باعث می‌شود نتیجة مطلوب‌تری از این کار حاصل شود.
پیش از مصاحبه
ابتدا اهداف پروژه‌تان را مشخص کنید و سپس دست به کار شوید. نخست از خود بپرسید که قرار است چه چیزی بیاموزید و یا چه دستاوردی از این مصاحبه برای‌تان حاصل شود؟ در یکی دو جمله اهداف تحقیق‌تان را خلاصه کنید تا بتوانید انگیزه خود از این تحقیق و هدفی را که دنبالش هستید و همچنین علت اهمیت آن را برای مصاحبه‌شونده به زبانی ساده و قابل فهم توضیح دهید. در مرحله بعدی ببینید قبلاً چه اطلاعاتی دربارة موضوع تحقیق شما موجود است و در چه قالبی می‌باشند. مثلاً چنانچه می‌خواهید زندگی‌نامة یک سیاستمدار را تهیه کنید، لازم است به مدارک و اسناد سیاسی، اقلام و سابقه مبازرات انتخاباتی و زندگی‌نامه‌های دیگری را که از قبل موجودند، نگاهی بیندازید. درواقع باید همه منابعی را که اطلاعات بیشتر و جامع‌تری دربار سیاستمدار مورد نظر شما در اختیارتان می‌گذارند را بررسی نمایید. در صورتی که موضوع مطالعه شما به واقعه و رویدادی مانند اعتصاب کارگران یک کارخانه مربوط می‌شود می‌بایست گزارش‌های روزنامه‌ها، اسناد و سوابق کارخانه، اسناد و سوابق اتحادیه کارگری و حتی داده‌های اقتصادی مقطع زمانی اعتصاب را که تأثیرات این حرکت را نشان می‌دهند، بررسی کنید. چنانچه زندگی‌نامه عضو یک خانواده را تهیه می‌کنید، اطلاعات مفید از سابقه این خانواده را از چیزهای مختلفی می‌توانید استخراج کنید مثلاً آلبوم عکس‌های خانوادگی، یادگاری‌ها، یادداشت‌های روزانه، آلبوم بریده جراید و اقلامی از این دست. در مرحله سوم باید ببینید برای سوژة مورد نظرتان چه کسی به درد مصاحبه می‌خورد. فهرستی از مصاحبه‌شوندگان احتمالی تهیه کنید، با هر کسی که مصاحبه کنید شما را به افراد دیگری نیز ارجاع می‌دهد که فهرست مذکور را جامع‌تر می‌کند. شاید در ابتدا فهرست شما شامل اسامی نشود. مثلاً برای گردآوری تاریخ شفاهی اعتصاب در کارخانه ممکن است در یک تقسیم‌بندی کلی چنین مواردی را ذکر کنید: اعتصابیون، کارفرمایان، نمایندگان اتحادیه کارگری، پلیس، تظاهرکنندگان ضد اعتصاب و سایر موارد. در مرحله پنجم باید روشن کنید که قرار است چه محصولی از تحقیقات شما تولید شود و دستاورد نهایی این کار به چه مخاطبانی برسد؟ پاسخ به این سؤالات در تعیین نوع اطلاعات مورد نیاز و وسیله ثبت و ضبط آنها به شما کمک خواهد کرد. مثلاً، اگر بناست وب‌سایتی را ایجاد نمایید، باید از مصاحبه‌های‌تان فایل‌های صوتی و تصویری دیجیتال تهیه کنید. همچنین باید از اسناد یا عکس‌های تاریخ شفاهی‌تان اسکن بگیرید تا قابلیت بارگذاری روی وب‌سایت را داشته باشند. مصاحبهشوندههایتان باید بدانند که مطالب‌شان روی وب‌سایت قرار می‌گیرد و تمام دنیا می‌توانند با یک کلیک به این اطلاعات دسترسی پیدا کنند و شما نیز به این نکته باید توجه داشته باشید.
پیش از مصاحبه با فردی که قرار است واقعه‌ای را برای شما روایت کند تا جایی که امکان دارد وی را بشناسید و خود را برای مصاحبه با او آماده کنید. هدفی را که از این مصاحبه در نظر دارید یعنی اطلاعاتی را که می‌خواهید از او بگیرید به یاد بسپارید و فهرست سؤالات‌تان را با همین دید تهیه کنید. البته سعه صدر داشته باشید؛ با پیشرفت جریان تحقیقات و انجام مصاحبه‌های متعدد، داده‌هایی به‌دست می‌آورید که می‌تواند شما را به مسیرهای تازه‌ای سوق دهد. چنانچه با فردی می‌خواهید مصاحبه کنید که هیچ سابقه مکتوبی درباره او وجود ندارد یا سابقه بسیار اندکی موجود می‌باشد به شرایط و دوران زندگی او مراجعه کرده و مطالعاتی انجام بدهید. مثلاً، چنانچه می‌خواهید با زنی که در سال‌های جنگ جهانی دوم پرستار بوده است مصاحبه کنید، ابتدا سوابق خدمتش را بررسی کنید، اما لازم است درباره مقطع زمانی جنگ جهانی دوم در تاریخ و نقش پرستاران ارتش مطالعاتی را انجام دهید تا بتوانید سؤالاتی را طراحی کنید که ثبت تاریخ دوره زندگی او با کیفیت و جامعیت بیشتری امکان‌پذیر شود. چنین دانش و اطلاعاتی با ایجاد زمینه دانش مشترک و اثبات علاقه شما به راوی کمک می‌کند تا بین شما و مصاحبه‌شونده‌تان تفاهم شکل بگیرد.
قرار ملاقات برای مصاحبه را بگذارید و چند بار آن را چک کنید و حتماً سرِ وقت جلسه مصاحبه را برگزار نمایید. مصاحبه را در مکان و زمانی که مصاحبه‌شونده از همه نظر راحت و آسوده باشد و البته در جایی دور از سر و صدای مزاحم و عوامل مخل تمرکز انجام دهید.
تا جایی که از نظر مالی برای‌تان مقدور است بهترین وسایل ضبط صدا و تصویر را بخرید. طرز کار با این وسایل را به دقت بیاموزید و قلق‌های آنها را به دست بیاورید و پیش از رفتن به جلسة مصاحبه حتماً از سلامت دستگاه‌ها و درست کار کردن آنها مطمئن شوید. پیش از شروع مصاحبه نیز صدا و تصویر خود و مصاحبه‌شونده را به طور آزمایشی ضبط کنید تا مطمئن شوید که با کیفیت مطلوبی ضبط می‌شوند. علاوه بر باتری، همراه خودتان آداپتور نیز ببرید لذا لازم است سیم سیار نیز در وسایل‌تان موجود باشد. از دستگاه‌ها و وسایل باکیفیت استفاده کنید و نگران هزینه‌ها نباشید زیرا جبران خواهند شد. از میکروفون مستقل و قادر به ضبط صدا از همه جوانب به جای اتکا به میکروفون دستگاه ضبط‌صوت استفاده کنید. صدا را با بالاترین کیفیت توسط دستگاه دیجیتال‌تان ضبط نموده و از فشرده کردن فایل‌ها در حین ضبط خودداری کنید. پس برای این کار لازم است کاست‌های صوتی و تصویری یا سی‌دی اضافی و یا هر چیزی که دستگاه شما با آن کار می‌کند با خود ببرید. چنانچه دستگاه‌تان دارای هدفونی است که به شما امکان می‌دهد صدا را در حین ضبط بشنوید، آن را در حین مصاحبه به گوش بگذارید و مطمئن شوید که هیچ اشکالی در ضبط صدا یا کار میکروفون پدید نمی‌آید.
فهرستی از سؤالات‌تان پیش از مصاحبه تهیه کنید. البته این بدین معنا نیست که تا آخر مصاحبه بر اساس همین فهرست پیش بروید؛ در حین مصاحبه نیز سؤالات دیگری به ذهن‌تان خطور خواهد کرد، اما وجود این فهرست موجب می‌شود مصاحبه‌تان از چارچوب و انسجام محکمی برخوردار باشد. همچنین چنانچه درباره یک موضوع با افراد مختلف و متعددی مصاحبه می‌نمایید وجود این فهرست به شما کمک می‌کند تا اطلاعات یکسانی را از مصاحبهشوندههایتان بگیرید. ساده‌ترین سؤالات مانند اطلاعات زندگی‌نامه‌ای یا شناسنامه‌ای را در همان ابتدای مصاحبه بپرسید و سؤالات حساس‌تر و پیچیده‌تر را در انتها مطرح نمایید. سؤالات شما باید سیر منطقی داشته باشد تا خود و راوی‌تان بتوانید سیر اندیشه‌ها یا وقایع را در مصاحبه به سادگی دنبال کنید. اگر فکر می‌کنید سؤالی را به خوبی طرح نکرده‌اید از شخص دیگری بپرسید. یک راه خوب دیگر برای اطمینان از مسیر درست یک سؤال این است که از خود بپرسید که قرار است چه چیزی از این سؤال یاد بگیرید و چه اطلاعاتی به دست بیاورید؟
سؤال‌تان را ساده مطرح کنید و هر سؤال را فقط به یک موضوع اختصاص دهید. سؤالات مرکب و چندوجهی که با حرف «و» به هم متصل می‌شوند، تغییر عبارت‌بندی یک سؤال و جابه‌جایی آغاز و پایان سؤالات باعث می‌شود تا مصاحبه‌شونده در پاسخ دادن به آن به زحمت بیفتد و پیاده کردن نوار مصاحبه نیز دشوار شود. به همین دلیل است که می‌گوییم فهرستی از سؤالات‌تان تهیه کنید. نهایت استفاده را از وقت‌تان ببرید. چنانچه می‌خواهید ابعاد مختلف و متعددی از یک موضوع خاص برای‌تان روشن و باز شود، سؤالات تکمیلی را نیز طراحی کنید. در صورتی که در لابه‌لای پاسخ مصاحبه‌شونده نکته‌ای بیان شد که قبلاً به آن فکر نکرده بودید بعداً می‌توانید به سراغ آن نکته بروید. قلمی به همراه داشته باشید تا نکته‌ای را که در پاسخ مصاحبه‌شونده بدان پی برده‌اید یادداشت کنید و در زمان مناسب از وی بپرسید.
به جای سؤالاتی که پاسخ‌شان بله یا خیر است سؤالات تشریحی بپرسید. باید کامل‌ترین پاسخ ممکن را از مصاحبه‌شونده بگیرید. از پرسیدن سؤالات جهت‌دار خودداری کنید زیرا مصاحبه‌شونده باید کاملاً راحت و آزاد باشد تا ماجراهای خود را تعریف و نظراتش را بیان کند. مثلاً در مصاحبه با کارگر یک کارخانه نباید چنین سؤالی مطرح شود:«فکر نمی‌کنید که مدیریت کارخانه با شما و خواسته‌های‌تان دشمنی داشت؟» شکل صحیح سؤال این است که بپرسید:«مدیران کارخانه چه نگرشی به خواسته‌های شما داشتند؟»
سؤالات باید به پاسخ مشخصی ختم شوند. از به کار بردن اصطلاحات نامفهوم و مفاهیم نظری خودداری کنید مگر آنکه بخشی از تجربه مصاحبه‌شونده را شکل داده و در حرفه، دانش یا زندگی او جای گرفته باشند. خاطرات مردم به علایق یا اتفاقات شاخص گره خورده است. وقتی از کسی می‌خواهید تا یک روز شاخص یا یک جمع خانوادگی را تشریح کند، یا موضوعی را به اجزاء تشکیل‌دهنده‌اش تقسیم می‌کنید(مثلاً برای تحقیق درباره یک کارخانه، از همکاران، روند کار، آموزش‌های شغلی و غیره می‌پرسید) مصاحبه‌شونده برای یادآوری خاطرات خود مرجعی خواهد داشت.
معمولاً ارسال فهرست سؤالات یا خلاصه عناوین مورد نظر شما برای مصاحبه‌شونده در بهبود کیفیت مصاحبه موثر خواهد بود. باید خلاصه را طوری بنویسید که مصاحبه‌شونده را نسبت به موضوع مصاحبه دچار تعصب یا پیشداوری نکند. نکته اینجاست که به مصاحبه‌شونده زمان مناسبی پیش از مصاحبه بدهید تا درباره وقایع و افرادی که مدت‌های مدیدی از ذهنش دور بوده است، فکر کند. به او توضیح دهید که سؤالات یا خلاصه عناوین مصاحبه صرفاً یک چارچوب است و امکان دارد نکات دیگری در حین مصاحبه به ذهن هر دو نفرتان برسد و چنانچه وی حاضر نیست به سؤالی پاسخ دهد می‌توان از آن سؤال صرفنظر کرد.
به ظاهرتان پیش از مصاحبه دقت کنید. همان‌طور که طرز حرف زدن و نوع سؤالاتی که مطرح می‌کنید در موفقیت مصاحبه بی‌تأثیر نیست، ظاهر شما نیز بدون آنکه حرفی به زبان آورید یک دنیا حرف می‌زند و در این موفقیت مؤثر است. لباسی که می‌پوشید تلقی شما از مصاحبه‌گر را به زبان بی‌زبانی به او حالی می‌کند. لباس‌های نامرتب بدین معناست که فضای مصاحبه حالت غیر رسمی دارد، اما ممکن است بعضی از مصاحبه‌شوندگان از آن تلقیِ بی‌توجهی یا بی‌احترامی کنند؛ لباس‌های رسمی بدین معناست که مصاحبه در فضایی رسمی و جدی برگزار می‌شود، اما ممکن است مصاحبه‌شونده را نیز مضطرب نماید. باید ظاهرتان طوری باشد که مصاحبه‌شونده کاملاً احساس راحتی کند و در روند مصاحبه نیز خللی ایجاد نشود.
لازم است بدانید که به خاطر برخی موانع در ارتباط شما با مصاحبه‌شونده مانند تفاوت جنسیت، سن و سال، طبقه اجتماعی و مواردی از این دست ممکن است طرح موضوعاتی خاص یا کسب برخی اطلاعات از وی ممکن نباشد. به این عوامل حساس باشید و سعی کنید با احتیاط وارد چنین مقولاتی شوید اما نه به این معنا که به مصاحبه‌شونده فشار بیاورید تا اطلاعاتی را که مایل به بیان آنها نیست به شما بدهد. بهترین و تنها راه‌کار عبور از چنین موانعی این است که نهایت احترام را به مصاحبه‌شونده نشان دهید و فضای حاکم بر مصاحبه را چنان راحت و امن کنید که او احساس کند می‌تواند درددل‌ها یا دیدگاه‌هایش را بگوید و حرفش را به گوش شما و درواقع به مخاطبان‌تان برساند. این فضا در صورتی حاکم می‌شود که اهداف مصاحبه را به مصاحبه‌شونده فهمانده باشید، و او نقش خود را در تحقیقات، مخیر بودن در پاسخ یا عدم پاسخ به یک سؤال و نحوة استفاده نهایی از مصاحبه را بداند. همچنین مصاحبه‌گر نیز خاطرات و نظرات مصاحبه‌شونده را با صمیمیت و علاقه و بدون داوری بشنود.
میزان آشنایی شما با مصاحبه‌شونده نیز می‌تواند موانع غیر قابل انتظاری در برابر بیان تمام و کمال خاطرات راوی به وجود بیاورد. چنانچه بین مصاحبه‌گر و مصاحبه‌شونده اشتراکات زیادی از نظر خاطرات یا گذشته وجود داشته باشد همان چالشی بروز می‌کند که در نخستین مصاحبه با یک فرد نیز عموماً پدید می‌آید. این چالش در مصاحبه با اعضای خانواده مصاحبه‌گر شکل ویژه‌ای می‌یابد. چیزهایی که مصاحبه‌گر و مصاحبه‌شونده هر دو از قبل می‌دانند خاطراتی بدیهی فرض می‌شوند و عموماً در مورد آنها سؤال و جوابی نیز صورت نمی‌گیرد. مواظب باشید تا از این نوع اطلاعات چشم‌پوشی نکنید و نسبت به بیان یا پرسیدن چیزهایی که هم شما و هم راوی می‌دانید به اعتنا نباشید و به یاد داشته باشید که شما برای شخص ثالثی سخن می‌گویید یعنی مخاطبی که هیچ‌یک از شما دو نفر را نمی‌شناسد.
با مسئولیت‌های اخلاقی یک مصاحبه‌گر آشنا شوید. باید آماده باشید تا هر سؤالی را که مصاحبه‌شونده درباره مصاحبه یا پروژه تحقیقاتی از شما می‌پرسد پاسخ بدهید. مرکز ما برای این منظور یک فرم «رضایت‌نامه آگاهانه» (1) تهیه کرده است که روند مصاحبه و حقوق و مسئولیت‌های طرفین را توضیح می‌دهد. شما و راوی باید این رضایت‌نامه را پیش از آغاز مصاحبه امضا نمایید و نسخه‌ای از آن را نیز به مصاحبه‌شونده بدهید. می‌بایست «هبه‌نامه»-اجازه‌نامه-ای نیز آماده کرده باشید. در این فرم اهداف شما از مصاحبه و محصول نهایی آن به طور خلاصه بیان شده و اجازه استفاده از مصاحبه طبق اهداف مذکور را از مصاحبه‌شونده برای خود یا تشکیلاتی که برایش کار می‌کنید گرفته‌اید و قسمتی را نیز برای مصاحبه‌شونده گذاشته‌اید تا شروط و قیود مورد نظر خود را برای استفاده از مصاحبه اضافه نماید. این فرم باید در پایان مصاحبه به امضای هر دو نفر شما برسد. مصاحبه‌شونده این حق را دارد تا هبه‌نامه را بعد از مرور نوار مصاحبه یا بازخوانی متن نهایی آن امضا کند. اجازه‌نامه‌هایی که مرکز مطالعه تاریخ و خاطرات تهیه کرده است نمونه‌هایی از اطلاعاتی را که مبادله می‌شود در اختیار شما قرار می‌دهد. شما بسته به برنامه و نقشه‌ای که برای مصاحبه‌های‌تان پیش‌بینی یا طراحی کرده‌اید می‌توانید فرم‌ها را جرح و تعدیل کنید. برای دستیابی به نمونه فرم‌های مرکز ما می‌توانید به نشانی اینترتی http://www.indian.edu/~cshm/forms.html مراجعه نمایید. مصاحبه‌شونده باید همه فرم‌ها را پیش از مصاحبه بخواند و با محتوای آنها موافقت نماید.
چنانچه از رضایت‌نامه مکتوب استفاده نمی‌کنید، باز هم توصیه می‌شود برگه‌ای حاوی شماره تماس و نشانی خود، یا کلیات اطلاعات مربوط به پروژه‌تان پیش از مصاحبه به راوی بدهید تا با مرور آن بتواند با روند مصاحبه، اهداف تحقیق، و حقوق خود در این مصاحبه آشنا شود.
