در میان مشکلات متعددی که پیش روی محققین برای کسب اطلاعات از منابع شفاهی وجود دارد،‏ سئوالات جدیدی نیز در ارتباط با ماهیت مطلعان و شرایطی که گفتمان شفاهی در آن- چه به شکل سنت «کهن» یا شهادت عینی انجام می‏شود- به وجودآمده است. در جریان تحقیقات مربوط به طیف گسترده مشکلات جمع‏آوری و تفسیر منابع شفاهی،‏ یان ونسیناJan Vansina،‏ دیوید هنیج David Henige و سایرین، بر اهمیت لحاظ کردن این ملاحظات افزودند و با ارایه نکات راهگشایی که با تجارب عملی میدانی آمیخته بودند، باعث شدند بسیاری از محققین از این آشکارترین مشکلات دوری کنند. با این وجود،‏ تمایل عمومی برای تأکید بر تفسیر متن به هبای لحاظ نکردن شرایط اجتماعی تاثیرگذار بر شهادت (مصاحبه) صورت گرفت و به این ترتیب یک عامل تعیین‏کننده در تعیین ارزش نسبی منابع نادیده گرفته شد. مردمشناس اجتماعی، الیزابت تونکین، در این مورد همت خوبی نموده و کل این کتاب را به مسائل مربوط به تأثیرات اجتماعی بر محتوای گفتمان شفاهی اختصاص داده است.

هم چنان که از عنوان خود کتاب نیز بر می‏آید اشاره به منطقه جغرافیایی خاصی نگردیده و کتاب برای همگان نوشته شده،‏ اگرچه مثال‏ها از آفریقای غربی آورده شده‏اند. حوزه پژوهشی خود نویسنده،‏ جامعه کوچک قومی کروو Kru زبان در منطقه جلائو Jlao در (a.k.a. Sasstown) در ساحل مرکزی لیبریا بود. برای نمونه‏های دیگر،‏ نویسنده تا حد زیادی از مطالعات کارین باربر Karin Barber در مورد گونه‏های شفاهی یوروبا Yoruba در بنین و جنوب غربی نیجریه استفاده نموده است. کار بازآفرینی متون اصیل منابع آفریقایی در حداقل بوده است یعنی فقط به شش خط در مقدمه مطالعه موردی جلائوJlao و چند پاراگراف‏ چند خطی در بخش مربوط به «نویسندگان و کسب اجازه از دیگران» بسنده شده است (فصلii).

با تأکید بر نقش شخص مطلع در بیان شفاهی گذشته“Pastness”، اصلاحی که او دقیقتر از تاریخ “history” می‏داند، استاد تونکین به بررسی روابط بین ساختارهای روایت و خصوصیات راوی و شنوندگان می‏پردازد. از همان ابتدا معلوم است که نویسنده تفاوتی میان گفتمان حاصل از حافظه زنده living memory و آنچه که بسیاری به پیروی از یان ونسینا، سنت شفاهی می‏اندیشند، نگذاشته است،‏ گرچه او موضع خود در برابر ونسینا را تا فصل پنج ‏توضیح نمی‏دهد. مشکلی که پیوسته در مباحث تونکین در سراسر کتاب وجود دارد، آن است که در مطالعه ای که بنا دارد به مقولات بیان شفاهی به شکل کلی بپردازد، مثال‏های تونکین گزینشی بوده و جهان شمول نیستند، بلکه مربوط به دو فرهنگ آفریقای غربی هستند- که در میان صدها گونه آن‏ها خصوصیات فرهنگی بارز و دامنه گسترده ای از تحولات اجتماعی وجود دارد- و نمی‏توانند به عنوان نماینده این قاره،‏ حتی برای یکی از بخش‏های این قاره بزرگ باشند. در مقدمه به استفاده از منابع اروپایی و آمریکایی نیز وعده داده (صفحه 5)، اما در ادامه مباحث،‏ روشن می‏شود که آنها تنها اشارات مختصری به منابعی چون قلب تاریکی Heart of Darkness اثر کناردConrad،‏ ‏یادداشت‏ها Diaries اثر پپیس Pepys، مورمونیسم‏ Mormonism،‏ برتون لای The Breton lai اثر الیدوک Eliduc ترجمه جان فاولز John Fowles در برج سیاهان Ebony Tower،‏ جنگ و صلح تولستوی و همین طور گزارش تجربیات اف. و. دی. دیکینز F. W. D. Deakin در عملیات پارتیزانی جنگ جهانی دوم در یوگسلاوی را ملاحظه کرد. هر کدام از این منابع،‏ مثال‏های جالبی در مباحث مربوط به مسائلی که ما می‏باید در تلاش‏ خود برای جلوگیری از خودفریبی درباره آنچه که در منابع منابع شفاهی می‏یابیم، در نظر بگیریم،‏ به دست می‏دهند،‏ برای مثال «عبارات خاص چه پاسخ‏هایی در پی دارند؟»

با به حساب آوردن تخصص تونکین در پایین آوردن فرآیند شهادت شخصی تا درجه عناصر اساسی آن به منظور بررسی ساختار و کارکرد روایت شفاهی،‏ تلاش او در به هم رساندن (تطابق) تفاوت‏های گسترده فرهنگی با منابعی که او انتخاب کرده،‏ ظاهراً چندان عملی به نظر نمی‏رسد. آوردن یافته‏های شخصی او از شهادت شخصی جلائو در آفریقای غربی،‏ و مثال‏هایی از تحلیل‏ها‏ی دقیق کارین باربر از متون یوروبا،‏ دیدگاه گسترده دامنی که پشتوانه محکمی برای برخی از نتایج به دست آمده در این کتاب باشند، به دست نمی‏دهند. حتی از مرتبطترین آثار لیبریایی موجود در این زمینه نیز استفاده‏ای نشده است. نمونه ای از موارد متعارف گفتمان مورد علاقه تونکین بحث او درباره ساختار اجرا و گونه است (فصل 3)، ‏که او این طبقه بندی‏ها‏ را «از طرف شرکت‏کنندگان، و نه محققین، امری طبیعی می‏داند» و بر این باور است که «گونهgenre» را نیز می‏توان «انتظار الگومند» نامید. طبق این نظریه، راوی سر نخ‏ها‏ی مشخصی را به شنونده مطلع می‏دهد تا بر آن مبنا،‏ گفتمان تفسیر گردد. مسلماً باید به این مسئله توجه ویژه‏ای گردد. اما زمانی که تونکین به این مسئله توجه می‏کند که چه آسان می‏توان به یک شنونده کپله Kpelle لیبریایی سرنخ داد تا بداند منتظر چه باشد، جای تعجب است که او در اینجا در در جای دیگری از کتابش اشاره ای به مطالعه جالب و مهم روت استون Ruth stone درباره مشارکت مجری-شنونده کپله درکتاب شکستن ارزن خشک: زمان، واژه‏ها، و ترانه در حماسه ووی کپله Dried millet breaking: time, words and song in the Woi epic of the Kpelle (Bloomington ,1988) نمی‏کند.

اگر به جای تمرکز صرف بر غرب آفریقا، دامنه وسیعتری از تحولات اجرا در نظر گرفته می‏شدند، رازهای بسیاری از روابط قدرت میان مجریان (راویان) و شنوندگان و تأثیرات این عوامل بر عناصر متنی ایفای نقش می‏کردند. برای مثال،‏ چیزهایی نظیر رازداری را می‏توان به عنوان جوهره هر گفتمان دانست که بواسطه آن هر بیگانه‏ای را می‏توان به خاطر ماهیتی که تعمداً تنها برای برخی قابل فهم است، فریفت. یک جنبه فوق العاده جالب در مورد روابط اجتماعی بین راوی و شنونده این است که محققین و مصاحبه شوندگان دخیل را بهم ربط می‏دهد. تونکین بر این باور است که محققین به طور طبیعی مصاحبه را یک «ژانر شفاهی» نمی‏دانند، و در برخی موارد خاص، این امر آنچنان که تونکین مطرح می‏کند بی‏شک منجر به بروز مشکلاتی گردد. اما این فقط یکی از موارد موجود در این کتاب است که مخاطب نمی‏داند آیا تجارب نویسنده از مطلعین جلائو و تاریخ شفاهی زندگی‏شان همواره می‏توانسته مؤید یا بهترین گواه برای صحت دیدگاه بلندپروازانه او باشند. در این مورد،‏ تونکین می‏گوید: «به [محققین] آموخته نشده که بدانند مصاحبه‏ها‏ از ژانرهای شفاهی هستند، بنابراین مسئله در این نیست که آنها می‏توانند مصاحبه‏ها‏ را از ژانری به حساب آورند که در آن گویندگان ممکن است برای سخن گفتن خود را مناسب ندانند، بلکه آنها دستورالعمل‏های ژانرهای دیگر را دارند که می‏توانند در آن به گونه ای متفاوت سخن بگویند.» (صفحه 54). در اینجا معلوم نیست چه کسی می‏باید به محقق «می‏آموخته» که مصاحبه یک ژانر شفاهی است،‏ اما اگر محقق فرضی ما با یک جلی نگارا jeli ngara، استاد نقال (یا قصه‏گو) از منطقه فرهنگی پهناور ماند Mande در جنوب کشور مالی و شمال گینه مصاحبه کند،‏ تقریباً قریب به یقین این فرد مطلع است که بی‏توجه به مقاصد پرسش‏کننده، ‏شیوه بیان خود را بر می‏گزیند. برای مثال،‏ اگر مصاحبه‏کننده یک نکته خاص را بخواهد (برای مثال، «از نسب خود بگو»)،‏ فرد مطلع informant ممکن است تصمیم بگیرد با یک گفتگوی محاوره ای عادی، با یک شجره نامه شعرگونه، با فهرستی بلند از سلسله‏های گوناگون، با یک اسطوره، با یک مدح، با یک ریشه شناسی عامیانه، یا با یک روایت گسترده شامل همه این عناصر، پاسخ دهد. بنابراین،‏ دست کم در حوزه وسیعی از هنر شفاهی آفریقای غربی،‏ توصیه تونکین مبنی بر این که «بسیار مفیدترخواهد بود دانش راوی را بپذیریم و بر تأیید محتوی آن بر اساس ژانر مورد نظر مصاحبه‏کننده، تأکید نکنیم» (صفحه 54)،‏ برخی سئوالات مهم کاربردی در گفتمان آفریقا را در نظر نمی‏گیرد. برای مثال، در مورد متخصصین شفاهی ماند Mande، هر دستورالعملی درباره «ژانر» قطعاً از منبع درستش که جلی jeli است، می‏آید. جائی که اجراکننده، محصول قرنها سنت هنری است، بدون توجه به آنچه که محقق ممکن است بر آن اصرار ورزد، این فرد مطلع است که کار را اداره می‏کند.

کاربرد‏ها‏ی جالب توجه تحلیل تونکین درباره ساختار و کارکرد روایت‏ها درباره گذشته با مباحث او درباره مسائلی چون تأثیر گذرا بودن و زبان بر راویان و شنوندگان («ما با زبان سروکار داریم و زبان با ما»)، و ارتباط بین خاطرات مردم و هویت و نقش اجتماعی‏شان، همراه شده‏اند. به همین نسبت در نظر گرفتن مسائلی چون تحول حافظه از طریق کنش متقابل اجتماعی و کارکرد آن به عنوان وسطه و پیام باید مهم تلقی گردد («حافظه، ما را می‏سازد و ما حافظه را»). مثالی که در مورد موضع نویسنده در مورد کارکرد حافظه می‏توان ذکر کرد، ‏این است که «... از آنجایی که روابط اجتماعی پیوستگی و ناپیوستگی را توامان بر زمان اعمال می‏کنند، هر کس آن را به کار بگیرد «تاریخ» را به کار می‏گیرد، و این کار آنها به حافظه وارد می‏شود که اگر بناست اعمال اجتماعی ماندگار و محفوظ باقی بمانند، حافظه ضروری است.» (صفحه 111). از نکات جالب توجه برای مورخین،‏ بخش پایانی این کتاب است که نویسنده در آنجا به مسائلی در زمینه میزان اعتبار فرد مطلع، ازجمله فریب ناآگاهانه و تغییرات استنباط‏های محلی در ارتباط با اهمیت حوادث گذشته پرداخته است (فصل 7).

در تحلیل شیوه‏ها‏ی بیان، تونکین گاهی ناهماهنگ است. اظهارات صریح و بسیار دقیقی مطرح گشته اند که مشکلات نام‏آشنایی را مشخص می‏کنند: «در جایی که نیاز به ترجمه وجود دارد، فرد لغات و عباراتی می‏یابد که ناسازگارند چراکه در بافت‏هایی به کار رفته اند که در زبان مبدأ کارکردی کاملاً متفاوت برای آنها در نظر گرفته شده، و آنها جهان از دید متفاوتی تقسیم‏بندی و طبقه‏بندی می‏کنند»(صفحه 6). در حالی که در جای دیگر، موضوعی با تناسب کمتر به شکلی سئوال‏برانگیز لنگ می‏زند: «آهن از زمان دور در محل اهمیت زیادی داشته است،‏ اما طلا وجود نداشته و یا یک مسیر تجاری که طلا را به عنوان یک عامل قدرت محلی معرفی کند، از بردگان نیز برونداد کلانی حاصل نمی‏شده است؛ این منطقه از طریق تجارت، ‏با یا بدون اروپاییان، ‏امپراطوری‏‏ها را تأسیس نکرد» (صفحه 21). برای کسی که به الگوهای جنبش‏ها‏ی قدیمی علاقمند است، این بخش مایه دلسردی است: «او توضیح می‏دهد که چگونه گروهی که خود را پان Pahn می‏نامیدند ... برخاسته از مکان‏های نامبرده، که گفته می‏شود در داخل ساحل عاج هستند، با گروهی دیگر موسوم به کویا Kwia ... دیدار می‏کنند...»که در این جا دیگر «مکان‏های نامبرده» معرفی نمی‏شوند» ( صفحه 30). موضوعاتی کاملاً به سبک مربوط هستند، بسیار کم‏اهمیت‏تر هستند، اما 12 بار استفاده از اول شخص(مفرد) در یک صفحه (صفحه 27) و 14 بار در صفحه‏ای دیگر (صفحه 83) زائد به نظر می‏رسد. 3 صفحه نقشه و 4 صفحه عکس در کتاب وجود دارند. کتابشناسی گزینشی و گسترده‏دامن است. یک نمایه عمومی و یک نمایه جداگانه برای نام نویسندگان و افراد مطلع در کتاب آورده شده است.

دیوید سی. کنراد

ترجمه: علی محمد آزاده

منبع:

Language in Society, Volume 28, Issue 01, January 1999, pp 107-110, Published online by Cambridge University Press 08 Sep 2000