اهمیت خاطره و تاریخ شفاهی در تاریخ اجتماعی دوره معاصر

در زمینه ارتباط بین خاطره و تاریخ شفاهی و وجوه افتراق و اشتراک ‏آن‏ها در تاریخ جنگ تحمیلی مباحث زیادی مطرح شده، اما به جایگاه آن‏ها در تاریخ اجتماعی معاصر کمتر پرداخته شده است. بررسی پژوهش‏های انجام شده در زمینه تاریخ اجتماعی توسط مورخان نشان می‏دهد که معدود آثار نگاشته شده در زمینه کلیات بوده و کمتر به موضوعات کوچک و اما مهم ‏توجه شده است. آیا منابع کافی در این زمینه وجود ندارند؟ آیا این موضوعات ارزش بررسی ندارند؟ آیا موضوعات پژوهشی دقیق در این زمینه تعریف نشده اند؟ آیا نیروی تحصیل‏کرده کارآمد در این زمینه وجود ندارد؟

خاطرات فردی به عنوان یکی از مهمترین منابع تاریخ اجتماعی دوره معاصر کمتر مورد توجه مورخان قرار گرفته است. این خاطرات از جنبه‏ها‏ی مختلفی تقسیم بندی می شوند: از حیث زمان نگارش: روزنوشت، دیرنوشت، دیگر نوشت؛ از حیث نوع نگارش: رسمی و غیررسمی بر اساس جایگاه فرد؛ و از حیث محتوا: شغلی، خانوادگی، مختلط.

این خاطرات بر اساس ‏سلائق و علائق نویسنده، توانائی او در نگارش، سبک نویسندگی، شرایط سیاسی و اجتماعی و پایگاه اجتماعی از محتوای متفاوتی برخوردار هستند و گاهی صرفاً به بیان خاطرات شخصی افراد می‏پردازند و گاهی هم تقریظی بر وضعیت اجتماعی زمانه او هستند. در زمینه نقاط ضعف و قوت خاطرات دیدگاه‏های متفاوتی وجود دارد. دلائلی مانند تاثیر احساسات شخصی بر بیان واقعیات اجتماعی، تطهیر و بازنویسی حوادث، پراکنده‏نگاری، عدم کارکرد مقایسه‏ای، عدم مستندسازی، نبود چالش در بیان مطالب، دخالت تعصب و پایگاه اجتماعی در بیان حقایق تاریخی، و مونولوگ بودن در بیان وقایع را در زمره نقاط ضعف خاطره نویسی برمی‏شمرند. در کنار این نقاط ضعف، آزادی در نوشتار، خودانتقادی و دیگرانتقادی در بیان مطالب،کانالیزه نبودن اطلاعات، ارائه اطلاعات ریز و دقیق، قابلیت تصویرسازی اجتماعی، بیان زشتی‏ها‏ی اجتماعی و قابلیت ایجاد ارتباط بیشتر با خواننده، روانی در محتوای ارائه شده و سطوح مختلف خوانندگان را می‏توان درزمره نقاط قوت خاطرات نامید.

خاطرات شخصی می‏تواند به عنوان یکی از منابع مهم مورد استفاده پژوهشگران تاریخ اجتماعی قرارگیرد و از ورای تحلیل محتوایی اطلاعات آورده بسیاری از موضوعات مبهم مورد بررسی قرار گیرد. در تاریخ معاصر تعداد زیادی خاطرات شخصی به چاپ رسیده که اغلب اطلاعات سیاسی آن‏ها‏ مورد توجه قرار گرفته و مطالب اجتماعی زیادی که به صورت پنهان در لابلای سطور به آن اشاره شده،کمتر نگاه محققان به آن معطوف شده است. یکی از این کتاب‏ها‏ که سبک نگارش و موضوع یابی آن می‏تواند به عنوان الگویی مورد توجه نویسندگان خاطرات باشد،کتاب شازده حمام است که در سه جلد توسط دکتر پاپلی یزدی در دهه 80 به نگارش درآمده است. مطالب این کتاب آیینه تمام‏نما از موضوعات اجتماعی است که در جامعه ایرانی در گذشته مطرح بوده و کمترمورد توجه مورخان اجتماعی قرار گرفته‏اند. افتتاح سینما، استفاده از بلندگو، تغییر وضعیت حمام‏ها‏، تحول در حمل و نقل، جایگاه زنان در جامعه، ورود کارخانجات جدید و تاثیر آن‏ها‏ بر زندگی مردم، مهاجرت، عزاداری و رسوم خاص آن، مدارس نوین، محلات، برداشت‏ها‏ی جامعه از مسائل سیاسی و تعامل طبقات مختلف اجتماعی همگی نماد گذر از سنت به مدرنیسم در جامعه ایرانی هستند که شاید در هیچ کتاب و یا حتی پژوهشی به این خوبی به تصویر نیامده باشد. از مهمترین ویژگی‏ها‏ی این کتاب که می‏تواند در نگارش خاطرات اجتماعی مورد توجه قرار گیرد می‏توان به ماهیت انتقادی مطالب به صورت خودانتقادی و دیگر انتقادی، توجه نویسنده به نیازهای اطلاعاتی خوانندگان، توجه به کارکرد مقایسه‏ای خاطره در زمان حال و گذشته، عدم قضاوت درباره مسائل و ازخودگذشتگی درباره بیان مطالب زشت و زیبا اشاره نمود. شکی نیست که بررسی خاطرات این چنینی می‏تواند در انجام مصاحبه‏ها‏ی تاریخ شفاهی در زمینه تاریخ اجتماعی مهم باشد. بازشناسی موضوعات تاریخ اجتماعی، توجه به تمامی مولفه‏ها‏ی موثر در حیات اجتماعی، کمک در تصویرسازی اجتماعی از عناصر مطلوبی است که می‏تواند به تاریخ شفاهی در رسیدن به ماهیت مردمی خود کمک نمایند. پاسخگو بودن راوی خاطرات در قالب یک مصاحبه تاریخ شفاهی ‏ضمن تبدیل مونولوگ به یک دیالوگ می‏تواند دریچه نگاه راوی را ازبیان فردی وقایع به سمت جمعی‏نگری سوق دهد و با هدفمند کردن و نه کانالیزه کردن خاطرات زمینه ارائه یک هویت جمعی از زندگی جامعه در یک دوره تاریخی را فراهم نماید.

ابوالفضل حسن‏آبادی