آیتالله پسندیده و انتخابات دوره هفدهم مجلس
نیروهای مذهبی همچون سایر نیروها و جریانهای سیاسی دهه بیست در انتخابات مجالس آن سالها نقش مهم و پررنگی ایفا کردند. کما اینکه انتخابات نمایندگان نیز در اقصی نقاط و شهرهای کشور با منافع و مصالح گروهها و جریانهای مختلف پیوند داشت و از این رو با عنایت به فضای باز سیاسی آن سالها، رویکرد جدیتری برای مشارکت در انتخابات و حضور در این صحنه به وجود آمد. این نقش آفرینی در اشکال و شیوههای مختلفی نمود مییافت. کما اینکه با توجه به فضای هرج و مرج سیاسی آن دهه و بعضاً به دلیل خلاهای قانونی انتخاباتی، برخی کاندیداها در صدد سوء استفاده از این شرایط برآمده و بیاخلاقیهایی در عرصه رقابتهای انتخاباتی مرتکب میشدند. از این رو نقش برخی رجال برجسته و معتمد و به خصوص علمای آگاه شهرستانها در رتق و فتق امور انتخاباتی تعیینکننده جلوه میکرد.
در این راستا برخی علمای برجسته و بعضا وعاظ برای برگزاری سالم انتخابات به تکاپو افتادند. در این میان نقش و جایگاه آیتالله پسندیده(1375-1274) با عمری طولانی یک قرن، طبق خاطرات و مکاتباتش از اهمیت ویژه ای برخوردار است. رابطه نسبی ایشان با امام خمینی به عنوان بنیانگذار جمهوری اسلامی ایران از یک سو و نقش و جایگاه تاریخی وی در برخی تحولات سیاسی خمین و بعدها در خلال نهضت روحانیت، خاطرات ایشان را واجد اهمیت ساخته است. در خاطرات ایشان نکتههای درخور توجهی همچون تبار کشمیری-هندی خاندان امام، اقتدار خوانین مناطق مرکزی ایران از جمله خمین و محلات و اطراف آن در دوران قاجاریه و حتی دوره پهلوی، برخی وقایع و تحولات دوره رضاشاه، نقش ایشان در برخی وقایع پهلوی دوم از جمله مبارزات ملی شدن نفت و مساله آیتالله کاشانی و به خصوص همدلی ایشان با دکتر مصدق و بالاخره مساله نهضت روحانیت و رهبری امام خمینی به تفصیل مورد بررسی قرار داده است .(1)
یکی از این وقایع مورد بررسی ایشان، مساله انتخابات دهه بیست و دوره نخست وزیری دکتر مصدق است. آیتالله پسندیده –برادر ارشد امام خمینی- که از یک سو طبق نامه ارسالیاش به شورای عالی انتخابات، دارای «تجربیات سالیان متمادی» در امر انتخابات خمین بوده و از سوی دیگر در حمایت از دکتر مصدق و دولت وی شهرت داشت، راهکارهایی برای برگزاری سالم انتخابات از آن جمله: راهکارهای منع اعمال نفوذ، دخالت مدیران و ماموران دولتی، اتخاذ تدابیری- انتخاب عضو علی البدل- جهت جایگزینی احتمالی بازرسان و سایر دستاندکاران متخلف، توزیع تعرفه انتخاباتی متناسب با تعداد رایدهندگان، کنترل محل صدور شناسنامه و شغل رایدهندگان به منظور جلوگیری از انتقال کارگران کارخانجات و یا سایر افراد به محل غیر از منطقه رایگیری خود، هشدارهای لازم از طریق رادیو جهت مجازات افراد تهدید و تطمیعکننده رایدهندگان، کنترل دقیق حجم و مدت و ساعت برگزاری انتخابات در خمین و محلات ارائه داده که به نوعی میتوان با توجه به فضای بیاخلاقیهای انتخاباتی دهه بیست این آسیبشناسی را به تمام کشور نسبت داد. در این راستا آیتالله پسندیده با نکتهبینی و ظرافت خاصی که به خرج داده، بسیاری از سوء استفادههای کاندیداها را برملا کرده و نکتههای درخور توجهی را جهت توجه و پیگیری نهادهای نظارتی روشن ساخته است. ایشان طی نگارش و ارسال دو نامه خطاب به شورای نظارت انتخابات، موارد مذکور را احصاء و مورد بررسی قرار داده که به نظر میرسد، نامه اول جنبه عمومی داشته و میتوان از آن به عنوان آسیب شناسی کلی انتخابات نام برد، ولی نامه دوم با محوریت مسایل و مصائب حوزه انتخاتاتی خمین و محلات نوشته و ارسال شده است.
به هر حال عین محورهای متن نامه اول- که نسبت به نامه دوم مختصر است-و به تاریخ 25/9/1330خطاب به «هیئت محترم شورای عالی انتخابات» نوشته و ارسال شده، به این شرح است(2) :
1. مقتضي است رؤساي ماليات بردرآمد و روساي بخش هر دائره و اداره مالياتي تبديل[شود] ولي انتقال آنها به نقاط ديگرلازم نيست فقط در داخل اداره آنها را بركنار و ديگري را انتخاب نمايد.
2 . كميسيونهاي ماليات بردرآمد و ماليات صنفي (غير از نماينده اتحاديهها) لازم است براي مدتي به اين سمت پذيرفته نشوند و به جاي آنها با اكثريت اصناف بطور رأي جمعي انتخاب نمايند.
3. اعضا عليالبدلي به قيد قرعه لازم است براي هر شهر و بخش باشد كه بخصوص [در صورت] ملاحظه و اعمال نظر از مأمورين قبلي و لزوم انتقال و تغيير آنها، علي البدل مهيا و به محل مأموريت اعزام شود كه موجب وقفه در كار نباشد ( فرمانداران و بازرسان و بخشداران)
4. مقتضي میدارند بوسيله راديو پخش شود كه توزيع تعرفه نامحدود است و در عين حال مأمورين بايد مراقبت كنند اگر از يك هفتم جمعيت آراء زيادتر شود رسيدگي دقيقه بعمل بياورند اين موضوع در سرنوشت انتخابات نقش مهمي دارد و مراعات آن لازم است.
5 . بعضي در نظر دارند از كارخانجات و كارگاهها، افرادي به ولايات اعزام نمايند لازم است در دفاتر مربوطه ستوني براي تاريخ صدور شناسنامه و محل صدور و شغل رأي دهنده و محل كار آنها باشد كه كنترل به عمل آيد و از اين دسيسه جلوگيري شود.
6 . مأمورين نقاطي كه فعلاً انتخابات آنها در جريان نيست لازم است تحت كنترل باشند كه زياد از حد اعمال نظر ننمايند و وضع انتخابات را تغيير ندهد.
7. در حجم و مدت كار و ساعت كار انجمنها خيلي بايد دقيق بود كه سرنوشت انتخابات به اين نحوه تغيير نشود.
8 . تهديد و تطميع و عواقب و تعقيب آن در راديو گفته شود و نيز تبليغات شود شايد كمتر اين حربه مورد استعمال شود اين مطالب در نتيجه تجربيات ساليان متمادي تهيه شده بعرض میرسد.
مکاتبات مربوطه حاکی از ارجاع نامه آیتالله به « دادستان محترم دیوان کشور» است که با عنایب به تفصیل و مکاتبات مربوطه، به نظر میرسد، مورد توجه خاص قرار گرفته است.(3)
اما آیتالله پسندیده در نامه دوم که آن هم خطاب به شوراي عالي انتخابات نوشته شده، با تشریح بیشتر موضوعات مطروحه و در پایان با ذکر مصداقی وضعیت انتخابات خمین و محلات، به آسیب شناسی عینی انتخابات مجلس در دوره نخست وزیری مصدق پرداخته است. عین محورهای اصلی این نامه به شرح است:
1 . موضوعي كه سابق هم عرض شده نامحدود بودن تعرفه است كه تمام افراد دسترسي به تعرفه داشته و در عين حال مراقب كامل شود كه از يك هفتم آمار حقيقي زيادتر نباشد و اگر زيادتر شد بازرسان قضايي علت ازدياد تعرفه را مورد رسيدگي قرار دهند چون تبليغات دامنه داري شده كه تعرفه به تعداد اشخاص واجد صلاحيت داده نمي شود و اختيار با انجمن نظارت مركزي میباشد از آن جهت اين تبليغات تأثير سوء نموده و در سرنوشت انتخابات بسيار مؤثر است لازم میداند در راديو و در جرايد اعلام و تكرار شود كه تعداد تعرفه بهاندازه تمام جمعيت در اختيار انجمنهاي نظار گذاشته میشود و احدي از حق رأي محروم نخواهد بود. (و الا تبليغات مضره موجب ياس مردم و تقليل راي و نفع بعضي و ضرر بعضي خواهد بود.)
2. ادارات نقاطي كه تا كنون تغيير نكرده و تا موقع انتخابات هم نبايد تغيير پيدا كنند رويه سابقه را دنبال و به نفع بعضي كانديدها و ضرر بعضي اعمال نفوذ میكنند بعضي را براي تبليغات و ايجاد رعب وترس و اخافه و ارعاب و قرار بازداشت و توقيف و اشخاص و منع از تبليغات و تبليغات سوء براي خلاف مصالح دولت و بر خلاف آزادي انتخابات تقويت يا تضعيف و وسايل ناراحتي براي جمعي و راحتي براي جمعي و تسهيل وسايل براي بعضي و زحمت براي ديگران فراهم و مردم را از دولت فرار مي‌دهند و حتي سرسفره بعضي كانديدها و در مهمانيهاي گسترده و كلاء و حاشيه نشين و ارائه طريق نموده و نشان میدهند كه مأمورين (يعني دولت) طرفدار بعضي كانديدها میباشد.
مقتضي میداند تأكيد مأمورين را از اين رويه ممنوع و ازمهماني در منازل كانديدها و دسته بندي با كانديدي و نوكران و كلا كانديدها جلوگيري و بي طرفي را توجه فرمائيد زيرا رفت و آمد با كانديدي و اتباع ! در مهماني‌ها و مراوده‌ها وترك آن با ديگران ايجاد ناراحتي در مردم نموده و معلوم مینمايد كه دستورات بي طرفي صوري است اصلي ندارد و به اين نوع تبليغات مردم دهات و ساده نيز باور كرده و ناچار میشوند از يك كانديد صالح غير شياد كناره گرفته و جزء دسته‌ی ادارات که پول و پلو در اختيار دارد قرار گيرند پس اين موضوع لازم است مورد دقت قرار گرفته و ادارات را بر حذر نموده و در راديو منتشر و در روزنامهها درج و موجب آسايش خيال مردم و رفع نگراني آنها را فراهم فرمايند.
3 . كلانتري‌هاي مستقل از قبيل خمين نيز مقتضي است مشمول تعويض قرار گيرند و علاوه بر رئيس شهرباني ، روساي كلانتري مستقل نيز تعويض گردند (توضيحاً اين پيشنهاد دليل شكايت از كلانتري تلقي نشود)
4 . براي رؤساي شهرداريها خصوصاً رؤسایي كه از طرف وزارت كشور تعيين شده و طبق قانون استقلال شهرداري انتخاب نشدهاند آيا چه رويه اتخاذ شده يا خواهد شد.
5. در موقع توزيع تعرفه سالهاي قبل، ماشينها، اتوبوسها، كاميونها و وسايل نقليه دولتي في خط آهن به اختيار بعضي كانديدها بوده، آيا در امسال ممكن است اين وسايل نقليه در موقع توزيع تعرفه پلمپ شود كه اصلاً كار نكنند يا باز به اختيار بعضي كانديدها خواهد بود؟
6 . در سنوات قبل كارگرهاي راههاي شوسه به نفع بعضي كانديدها يا وسايل نقليه دولت در تمام انجمنهاي نظار برده میشدند و هر يك در چند شعبه رأي میدادند و در شناسنامهها مهر زده نمي شد آيا ممكن است عملههاي راه در موقع توزيع تعرفه از منطقه توزيع به نقطه ديگر اعزام شود مثلاً عملههاي راه شوسه خوار ورامين – شهر ري به قم يا اراك بيايند و در خوار ورامين و شهرري كارگاه تعطيل شود و بعد از اراك يا قم در موقع توزيع تعرفه عملهها به خوار ورامين بروند يا اساساً به سود دولت كارگاه موقتاً تعطيل و بعد از اختتام اخذ آراء مجداً بكار گماشته شوند يا توضيحاً اگر اين شق اخير اجرا شود بدون اينكه كارگر يا سر كارگر مطلع شود پس از شروع به كار مزد روزانه ايام تعطيل نيز به كارگر پرداخت گردد تا ضرر ايام تعطيل را نداشته باشد.
7 . تأكيداً نقاطي كه انتخابات شروع نشده بايد مأمورين از همكاري و مهماني دور و مراوده زايد با بعضي وترك مراوده با بعضي برحذر باشند كه نگراني و عدم رضايت فراهم ننمايد مخصوصاً در قسمت تطميع و تهديد مكرراً ادارات و اهالي را بر حذر ننمايند شايد تا درجه اي در روحيه مردم تأثير داشته باشد.
خمين، سيد مرتضي پسنديده
آیتالله پسندیده، بعد از اشاره به محورهای عمده مورد توجه شورا، در پایان به طور ضمنی درخواست و هدف خود را مبنی بر لزوم هشدار به دستاندرکاران انتخابات و کاندیداهای مجلس در خمین و محلات خاطر نشان کرده است:
«خلاصه آن كه ادارات محلات و خمين باور نكردهاند كه حق دخالت در انتخابات و تقويت يك دسته و تضعيف يك دسته و ايجاد نگراني و تشجيع ندارند از اين رو بعضي را زايد بر تظاهرات مجازه رها كرده كه با انواع تجاوزات به اشخاص و فحاشي ركيك تحت حمايت مأمورين آسايش مردم را سلب نمايند و بالعكس دسته ديگري كه مورد بي مهري ادارات هستند حتي براي عرض پشتيباني به دولت و تحصن در تلگرافخانه آزادي عمل ندارند و مورد ضرب و شتم پليس واقع میشوند.
لابد در ولايات نيز نظاير دارد بنابراين مقتضي ميداند به وضعی که مقتضي میدانيد از اين تبعيضات و هرج و مرجها كه به مرحله اشباع رسيده و نارضايتي فراهم نموده و مؤسس آن ادارات است جلوگيري و اطمينان عمومي را به مراعات آزادي جلب فرمائيد حتي توزيع قند و شكر و شايد عوارضي و قرارهاي توقيف دادگاه را اخذ كفيل و وجه الضمنان و .... داخلي ادارات تمام شائبه طرفداري و تضعيف و تقويت دسته جات مختلفه را دارد و اين رويه در دولتي كه انتخابات آزاد را حقاً تضمين نموده موجب نهايت تأسف است.
براي اعلام بدون ذكر دواير و نام آنها و موارد به خصوص معروض و اقدام عمومي مورد انتظار اهالي است اين نكته را به عرض میرساند كه اين رويه ايجاد اختلال نظم و تمرد عمومي خواهد نمود كه حتماً بر خلاف مصلحت كشور و دولت است.»
والسلام
الاحقر سيد مرتضي پسنديده
