نكته درخور توجه اينكه، در آستانه دوره چهاردهم انتخابات مجلس شورای ملی- 6 اسفند 1322 الی اواخر 1324- كه كشور در اشغال متفقين قرار داشت، چهار تن از علمای آذربایجان با موقع شناسي طی فراخوانی ، اهالی آن ایالت را به انتخاب نمایندگان اصلح- همچون اهالي تهران- فرا خواندند. در اين اعلاميه نکاتی چند در خصوص  ويژگي هاي نمايندگان اصلح آمده است.

در آغاز این فراخوان(2)  با اشاره به اهمیت نقش آفرینی اهالی آذربایجان، ضرورت چند تذکر را به اهالی به این شرح خاطر نشان نموده اند:

بيانيه حضرات علماء و مجتهدين تبريز دامت بركاتهم
(راجع به انتخابات)
- اعلام و نشر حقيقت -
واعتصموا بحبل الله جميعاً و لاتفرقوا

با اعتماد و اتكال بر اينكه قاطبه اهالي آذربايجان حساس ترين افراد نقاط ايران مي باشند مسلماً به اهميت موقع در اين دوره ‌چهاردهم انتخابات پي برده اند لهذا محض تذكر افرادمسلمين خطة تبريز و آذربايجان اعلام پاره نكات را لازم ديده يادآوري مي نماييم.

سپس در ادامه طی دو بند، نکاتی را به این شرح تذکر داده اند:

اولاً: چنانچه مسلم است براي وكالت و نمايندگي بايد اشخاصي انتخاب شوند كه صاحب اخلاق حسنه، متدين به دين اسلام، حايز مراتب امانت، عالم به مقتضيات وقت و مستحضر از سياست داخلي و خارجي و بالاخره مرداني لازم است كه به واسطه علم و هوش و استعداد و لياقت از عهدة اين امر خطير برآيند، يار شاطر باشند نه بار خاطر. زيرا كه موقعيت و سياست امروزي دنيا اقتضاء ‌مي¬نمايد نمايندة مبرز و كارآگاه مجلس را اشغال نمايد كه بتواند در وضع قوانين بصيرت و اطلاع كامل داشته و در مورد دفاع از حقوق ملت و مملكت شهامت و شجاعتي را حاوي باشد كه سعادت و رفاهيت ملت منوط به رعايت اين نكته است.

ثانياً: در انتخاب نمايندگان صحيح¬العمل يا شرافت و علاقمند به مملكت مبادرت نموده و غفلت نورزند و سستي و تكاهل را جايز نشمارند و سعي نمايند مقدرات مملكت به دست كسان نالايق نيفتد مملكت و ملت از انتخاب مردان كارآمد و هنرمند و با شرافت استفاده نموده بلكه اين كشتي را به ساحل نجات برسانند و الا سستي و تكاهل و غفلت بالاخره موجب ندامت و ذلت خواهد شد.

من نمي گويم سمندرباش يا پروانه باش  چون به عشق سوختن افتاده‌ای‎مردانه باش

اهالي و افراد آذربايجان تبعيت از برادران اسلامي تهران نماييد و رشد سياسي خود را بر همگان واضح و روشن سازيد در انتخاب مردان لايق و قابل كه فارس اين ميدان و حارس اين لوا باشند بكوشيد تا جامه زنان نپوشيد و در حفظ شرافت و علاقمندي به مملكت قصور نورزيد و حق و حقيقت را تعقيب نماييد.

والسلام علي من اتبع الهدي

در پایان نیز آقایان علما: حاجي ميرزا خليل مجتهد: احقر خليل ، ثقة الاسلام: احقر محمدبن موسي، ميرزا محمود صدر ثقه الاسلام: محمود صدر  ثقةالاسلام، حاجي ميرزا باقر قاضي: الاقل محمد باقر قاضي طباطبايی پایین فراخوان را امضا کرده اند.

به نظر می رسد انتخابات این دوره مجلس همچون انتخابات مجلس 15 در ایران، ارتباط تنگاتنکی با مساله اشغال ایران داشت. به طوری که پای مرجعیت اعلم در قم را نیز به این چالش کشاند. در همين دوره از انتخابات بود كه شایعه ای مبنی بر تحریم انتخابات از سوی آیت الله بروجردی مطرح شد، اما ایشان با اعلام اینکه در امور سیاسی دخالت نمی کند این شایعه را تکذیب کرد.(3) شرح ماجراي تحريم مذكور از اين قرار بود كه در جلسه 19 مهر 1324 دوره چهاردهم مجلس شوراي ملي، طرح تحريم انتخابات دوره پانزدهم تا زماني كه كشور از نيروي دولتهاي متفق تخليه نشده است، با توافق اكثريت تقديم مجلس شد و به تصويب رسيد. به موجب اين طرح، انتخابات دوره پانزدهم به مدت يك سال و چهار ماه و يك روز با فترت مواجه شد، تا اينكه به دنبال خروج نيروهاي متفقين از ايران و به خصوص شوروي از آذربايجان و گسيل سپاه ايران به آن ايالت در 21 آذر 1325، حكومت خودمختار آذربايجان خاتمه يافت و رقابتهاي انتخاباتي مجلس پانزدهم آغاز و آن مجلس در 25 تير 1326 افتتاح گرديد.اما چنين به نظر مي رسد كه اين طرح براي پشتيباني عمومي از يك سو و تحميل آن به نيروهاي متفقين از سوي ديگر نياز به نوعي توجيه داشت كه اين امر با ترفند اعلام همكاري آيت الله بروجردي- به عنوان بزرگترين رهبر مذهبي ايران- با هيات حاكمه در اين خصوص، مي توانست طراحان اين نقشه را به مقصود خود برساند. زيرا با به تاخير انداختن انتخابات دوره 15 مجلس با اين دعوي كه، مقلدين آيت الله و به طور اعم نيروهاي مذهبي با اعلام تحريم انتخابات  در آن شركت نمي كنند، به دولت هاي متفق به خصوص شوروي كه از جمهوري خود مختار پيشه وري در آذربايجان حمايت مي كرد، القا كردند كه شرط برگزاري انتخابات، خروج بيگانگان و عدم دخالت آنان در امور ايران است. اما آيت الله بروجردي با اعلام عدم دخالت در سياست، اين فراخوان را تكذيب كرد(4) ، که البته به نظر می رسد در هیاهوی سیاسی آن ماه های طوفانی، این تکذیبیه چندان بازتابی نیافت و متولیان امور از ادعای تحریم آیت الله به مقصود خود نایل آمدند. 

به هر حال عنوان متن تکذیبیه که به صورت اعلامیه و به عنوان خبر فوق العاده روزنامه اطلاعات گزارش شده،« تحریم انتخابات صحت ندارد» می باشد. سپس در متن تکذیبیه، با اشاره به خبر مخبر آن روزنامه از قم اضافه آمده است: «از تهران خبر مي¬رسد كه در پايتخت منتشر شده است كه آيت¬الله آقاي حاجي آقا حسين بروجردي انتخابات را تحريم كرده¬اند. اين خبر صحبت ندارد.» در ادامه شرح ماجرا به نقل از خبرنگار مذکور حاکی است: «مسافريني كه از تهران به اینجا- قم- وارد شده اند می گویند در تهران درباره اين موضوع هياهوئي برپا شده و در اجتماعي كه در برابر كاخ سلطنتي صورت گرفته، به مردم گفته¬اند آقاي حاج آقا حسين بروجردي شركت در انتخابات را بر كليه مسلمانان ايران منع كرده¬اند. من امروز تحقيقات جامعي دراين خصوص كردم و دريافته¬ام كه اين خبر صحبت ندارد. آيت¬الله آقاي حاجي آقاي حسين بروجردي در امور سياسي دخالتي نمي¬كنند و خود را از هر ماجراي سياسي بر كنار داشته¬اند حاجي آقاي حسين بروجردي مقام روحاني را بالاتر از آن مي¬دانند كه درامور سياسي دخالت كنند. موضوع انتشار خبر تحريم انتخابات تهران، در قم باعث تعجب شده است و در بعضي محافل گفته مي¬شود تهران نبايد روحانيت را با سياست مخلوط كند.».

حاصل سخن اینکه در شرایط پر چالش و هیاهوی بعد از سقوط رضا شاه و به خصوص دوران اشغال ایران توسط متفقین، بعضا فضای سیاسی آنچنان تار و آلوده می شد، که به سختی می شد، اصالت نقش و عملکرد بازیگران آن را تشخیص داد. کما اینکه آیت الله بروجردی علی رعم اینکه در امور سیاسی به ندرت دخالت می کرد، به اقتضای اوضاع و احوال، جایگاه و شان او مورد بهره برداری و سوء استفاده برخی از این بازیگران قرار می گرفت. که البته گاهی با تدبیر و هوشیاری ایشان برخی از این ترفندها خنثی می شد.

۱- روزنامه اطلاعات، شماره 5331،تاریخ 5آذر1322و 5239، تاریخ 15مرداد1322و شماره5307، تاریخ 7آبان 1322
۲- آرشیو مرکز اسناد نخست وزیری، ش پرونده،183.
۳- آرشیو مرکز اسناد نخست وزيري ، ش پرونده14402،
4-براي اطلاعات بيشتر در خصوص نقش تاريخي و جايگاه آيت الله بروجردي رك به : روحبخش، رحيم، ميراث آيت الله بروجردي، فصلنامه گفتگو، شماره ۲۹

نگارش: رحیم روح بخش
 roohbakhsh1965@yahoo.com