صندوق قرض الحسنه دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم در سال ۱۳۵۹ با سرمایه اولیه و اهدایی حضرت امام خمینی (قدس سره) افتتاح و در سال ۱۳۶۰ با شماره ۲۱ به ثبت رسید.

این صندوق تاکنون در قالب پرداخت تسهیلات قرض الحسنه بدون کارمزد منشأ خدمات بسیاری برای طلاب، فضلاء، اساتید ، پژوهشگران و مبلغین حوزه های علمیه بوده است.

صندوق قرض الحسنه دفتر تبلیغات اسلامی اولین صندوق قرض الحسنه در کشور است که کلیه خدمات خود را بدون هیچ گونه سود، جریمه تأخیر و کارمزدی به مشتریان ارائه می دهد.

***

حجت الاسلام و المسلمین جناب آقای دکتر سید محمد کاظم رجائی عضو محترم هیأت مدیره صندوق قرضه الحسنه دفتر تبلیغات اسلامی هستند.در گفتگویی که با ایشان داشتیم به نکات جالبی پی بردیم.

هدف از تشکیل صندوق دفتر تبلیغات اسلامی،رفع نیاز های طلاب

دفتر تبلیغات اسلامی به هدف تبلیغ و بسیج کردن روحانیون برای اعزام به مناطق کشور تاسیس شده است.البته این کاری بود که قبل از انقلاب هم انجام می‌گرفت و بعد از انقلاب یک خرده منسجم‌تر و نظام‌مندتر شد. به طور طبیعی طلبه‌هایی که باید برای تبلیغ بسیج می‌شدند، یک سری نیازمندیهایی داشتند. امروز طلبه‌ها در جامعه ما از نظر مالی بسیار آبرومند و هم چنین محروم اند. سطح شهریه مشخص است که حد و حدود آن چقدر است. بر این مبنا که ما حوزه‌ها را دولتی نکنیم، لذا بودجه دولتی به طلبه‌ها و حقوق و شهریه طلبه‌ها تخصیص پیدا نمی‌کند. شهریه طلبه‌ها بر اساس سهم امام پرداخت می‌شود که مردم به عنوان خمس به مراجع می‌دهند. این می‌آید و بین طلبه‌ها توزیع می‌شود. چون حجم در حد وسیع و زیاد نیست و از آن طرف نیازها و به عبارتی کاربردهای خمس بسیار زیاد است لذا طلبه‌ها یک مقدار در تنگنا هستند. بر این اساس آمدند قرض الحسنه را راه انداختند.

صندوق قرض الحسنه دفتر تبلیغات یک الگوی بسیار موفق در امر قرض الحسنه

صندوق قرض الحسنه دفتر تبلیغات اسلامی یک صندوق صنفی است. در واقع مشتریان این صندوق یا بگوییم اعضای این صندوق مجموعه ویژه‌ای از طلاب و روحانیون و کارمندان سازمانهای مربوط به حوزه هستند. مثلاً مدیران مدارس یا مسؤولین مختلفی که به نحوی در مدارس اشتغال دارند. اعم از طلبه و غیر طلبه. بنابراین صندوق یک صندوق صنفی است. جامعه این صندوق و اعضای این صندوق یک صنفی هستند که اولا آبرومند هستند و دوما بسیار جامعه پاکی هستند. لذا شاید نشود ما این صندوق را با این مدل در سطحی وسیع و گسترده سرایت بدهیم. برای تعمیم این صندوق به بخش های دیگر باید جامعه‌اش را هم به همان شکل سرایت بدهیم. یعنی آن درجه صداقت و اعتبار و آبرومندی را بتوانیم در جاهای دیگر هم بالا ببریم.تعبیری که من در یک جمله دارم، این است که یک نمونه و یک الگوی بسیار بسیار موفق در قرض الحسنه است. یعنی در این امر خیر و نیک است که می‌تواند الگوی بسیار موفقی باشد و جا دارد که ما بیاییم و این الگو را توسعه و گسترش بدهیم

ویژگی اساسی صندوق حذف کامل ربا و یا همان بهره

یک ویژگی اساسی خود صندوق دارد و یک ویژگی اساسی مشتریان صندوق دارند. ویژگی اساسی صندوق این است که از اساس ربا و بهره و هر چیزی که یک ذره شائبه‌ای از ربا داشته باشد را حذف کرده است و تقریباً خودش هم تأمین می‌کند. درست است که یک بخشهایی با دفتر تبلیغات مراوده دارد ولی در واقع نیازمندهای خودش را خودش تأمین می‌کند. ما امروزه یک درصدی ذخیره قانونی داریم که صندوقهای قرض الحسنه موظف هستند که توی بانک بگذارند. بنابراین خود صندوق آمده بهره یا ربا را که هر دو یکی است و هیچ تفاوتی با هم ندارند،به کلی حذف کرده است. حتی جاهایی که یک ذره شائبه بوده است، به کلی حذف کرده است.

صندوقی با کارمزد صفر

یک ویژگی دیگری که دارد این است که برای تأمین نیازهای اولیه یعنی پول قلم و کاغذ و دفتر و آن چیزی که به عنوان کارمزد مرسوم است، تبدیل به صفر کرده است. یعنی حتی تثبیت کرده که ما کارمزد را هم که بعضی از فقها روی قطعه‌هایی از آن ایراد وارد کرده اند،از صندوق حذف کرده اند

 نکته بعدی این است که صندوق برای قرض دادن حتی روی موجودی حساس نیستند. البته کسی که مانده‌ای داشته باشد، مانده خودش را به خودش قرض می‌دهند. می‌گویند اولویت این است که ما مانده را به خودت بدهیم تا به کس دیگری. در واقه سازکار این است که شخصی اگر هشتاد درصد مانده‌اش را بخواهد به او قرض می دهند. در واقع این امتیاز را به اعضا دادند،افرادی که پولشان می‌ماند و الآن گرفتار شده‌اند، اولویت قرض را برای خودشان بگذارند و به خودشان بدهند.

 صندوقی بدون هیچ شائبه ای از ربا،غرر و بی عدالتی

این خیلی نکته مهمی است،که نه کارمزد بگیرد و نه بگوید مانده باید باشد. صندوق دندان سود و طمع را از بیخ کشیده و دور انداخته است. این امتیاز صندوق است. لذا هیچ شائبه ربا، شائبه غرر حتی شائبه بی‌عدالتی اصلاً وجود ندارد. بعضی اوقات ممکن است یک تعبیری بشود که مثلاً بگویید صندوق ربا نمی‌خورد اما مثلاً بی‌عدالتی می‌کند. با آشنایی‌ای که من از این مجموعه داشتم و  دارم،برداشتم این است که هر چیزی که شائبه ربا، شائبه غرر، شائبه بی‌عدالتی باشد، تلاشش بر این بوده و هست که این مسائل را به کلی حذف کند.

تقریبا صفر بودن معوقات صندوق قرض الحسنه

امتیاز دیگری که در این جا مطرح است امتیاز مشتریهای این صندوق است چون مشتری از صنف ویژه‌ای است بدین معنی که به شدت مسأله را قرض می‌داند، مسأله پرداخت به موقع را می‌داند،مثلا فرض کنید که اگر موعد پرداخت وام من مثلاً ۲۰ هر ماه باشد باشد، حق ندارم به بیست و یک تأخیر بیندازم. صندوق به این دلیل که جامعه‌اش این خصوصیت را داراست، بنابراین پرداختها به خوبی انجام می‌گیرد. حسن نیت بالا است. این طرف هم اگر یک کسی مستأصل بشود به سرعت کمک می کند لذا معوقات میل به صفر است.

تامین درآمد های صندوق از طریق کمک خیّران و سود ذخیره قانونی                            .
مدیرعامل صندوق برای تامین نیاز های صندوق سراغ افراد خیّر می رود و از آنها برای تامین نیاز های صندوق استفاده می کند.البته بخشی از موجودی هایی هم که از طرف دفتر بعضی از مراجع بزرگوار می‌آید،در صندوق می ماند.خود طلبه‌ها هم همین مبلغی که دارند در واقع آنجا می گذارند.لذا برای تامین هزینه‌های جاری یک بحث خیرین هست دوم بحث موجودی های دفتر مراجع و طلاب عزیز و در اخر هم بر اثر الزامی که بانک مرکزی دارد که صندوقهای قرض الحسنه باید تا ده درصد موجودیشان به عنوان ذخیره قانونی در بانک مرکزی نگهداری بشود، سودی که از آنجا می‌آید، می‌تواند هزینه‌های جاری آنها را پوشش بدهد.

طراحی مدلی از الگوی صندوق قرضه الحسنه دفتر تبلیغات

دوستان ما یک مقدار روی موضوع گسترش این مدل فکر کردند و یک مقدار هم گسترش دادند که اگر ما بخواهیم این را گسترش بدهیم، چه کار باید بکنیم و چه جور گسترش بدهیم؟ به یک مجموعه مباحث رسیدند و یک الگویی از بانک معرفی کردند که همزمان تکیه‌اش روی قرض الحسنه باشد ولی در کنار قرض الحسنه کارهای توسعه‌ای را هم بکند. یعنی یک بخش غیرانتفاعی داشته باشد که بر این متمرکز باشد. برای این که بتوانند هزینه‌های این را تأمین بکنند و در واقع بتوانند این حیطه را یک مقدار گسترده‌تر عمل بکنند، از قرض الحسنه به بانک تبدیل کردند منتها بانکی که بنیان و اساسش بر اساس همان کندن دندان طمع و نفع و سود جدی باشد. هدف اش هم این است که بیاید و بر اساس انجام یک کار خیر یعنی انجام یک معروف تقریبا جا مانده در جامعه فعالیت کند.

اقدام بانک ها به پلمب کردن صندوق های قرض الحسنه

متأسفانه الآن سیستم بانکی تقریباً با صراحت بگویم، با کمک بانک مرکزی در صندوقهای قرض الحسنه را به نحوی پلمپ کرده‌اند.به دلیل این که بعضی از اینها می‌روند و وارد عرصه اقتصاد می‌شوند و کارهای اقتصادی می‌کنند و برای اقتصاد مشکل ایجاد می‌کنند. در حالی که به نحو وسیعتر آن را ما مشاهده می‌کنیم. در برنامه پایش بعضی بانکها را معرفی کرد که اینها وارد عرصه اقتصادی می‌شوند و کولاک می‌کنند. به عنوان نمونه یکی دوتایش را آنجا معرفی کرد. آنجا چه طوری است که ما اغماض می‌کنیم.می‌توانستیم این صندوقها را جهت بدهیم، نقایص آنها را رفع بکنیم.

عدم اجازه ی افتتاحه شعب صندوق در سطح شهر قم

همین صندوقی که ما الآن در خدمتش هستیم. متأسفانه نسبت به باجه‌هایش هم ایراد می‌گیرند. یعنی اجازه نمی‌دهند سه‌تا باجه توی قم داشته باشیم.می‌گویند نباید باجه داشته باشد. من واقعا نمی‌دانم چرا. و این به هر دلیلی یعنی بستن باب قرض.مگر توسعه صندوق چقدر است؟ مگر اندازه و قد و قواره‌اش چقدر است که بخواهد وارد اقتصاد بشود و…

هر چه سود بیشتر امتیاز آن شعبه از بانک بیشتر

الآن معیار خوب و بد بودن ما و معیار امتیاز ما برای شعب‌مان در سود خلاصه شده است. شعبه‌ای که سوددهی بالا داشته باشد، آن شعبه خوب است. شعبه‌ای که سوددهی آن پایین باشد، آن شعبه،شعبه درجه پایینتری است. در حالی که معیار پاکی را و شاخص یک صندوق خوب را باید بر اساس معیارهای اسلامی در بیاوریم. آیا این توزیع یک توزیع عادلانه هست یا نه؟ آیا شائبه ربا توی این شعبه وجود دارد یا ندارد؟ هر چه شائبه ربا کمتر، امتیاز این شعبه بیشتر؟ هر چه شائبه بی‌عدالتی کمتر، امتیاز شعبه بیشتر؟ سود  هم مسئله ای نیست. آن هم بر اساس ضابطه و توی چارچوب هیچ مانعی ندارد. وقتی در کنار اینها قرار گرفت، آن وقت به طور طبیعی اعتماد پدید می‌آید. وقتی که شائبه ربا حذف شد، شائبه بی‌عدالتی حذف شد، معیارهای اساسی توی صحنه آمد، آن وقت سود هم به طور طبیعی در بلند مدت می‌آید. ما باید معیارهای اساسی و شاخصهای صحیح یک بانک اسلامی یا یک صندوق قرض الحسنه را دانه دانه شناسایی بکنیم. بیاییم برای سنجش آن شاخصها را معیار قرار بدهیم و بر اساس آنها عمل بکنیم. هم ایجاد کنیم و هم بر اساس آنها عمل بکنیم که الآن جای ورود به این بحثها نیست و دوستان ما در این زمینه یک مقدار کار کرده‌اند.

صندوق خیریه امام محمد باقر،یک نمونه موفق در امر انفاق و قرض دهی

ما علاوه بر این صندوق یک صندوق دیگر هم داریم، تحت عنوان صندوق خیریه امام محمد باقر علیه السلام. این صندوق نه هزینه ساختمان دارد، نه اجاره ساختمان دارد، نه چیز دیگری. یک مجموعه‌ای از مؤمنین همه عامل هستند. یک تعداد هفت هشت نفری هم دست اندر کار توزیع هدایا و کمکهای مردم هستند

حالا سیستم چه جوری عمل می‌کند؟ در ماه حدود فقط یک قلم برای توزیع گوشت، مثلاً حدود سی‌تا گوسفند به اینجا می‌رسد. گوشت این ذبح می‌شود و توزیع می‌شود و اقلام دیگری از برنج و روغن و کالا و جنس و اینها می‌آید. به شکل خیلی زیبا و بدون تک ریال هزینه. یعنی هزینه حسابداری اینجا صفر است. از صدقاتی که اینجا داده می‌شود، حتی صندوق صدقات هم خریداری نشده است. دوستانی که در این مجموعه حضور داشتند، پیشنهادشان این بود. یک نفر را پیدا کردند. ایشان بانی خیر شد و یک تعدادی صندوق خرید و به صندوق داد و آن را توزیع کردند. یعنی از پول صدقات حتی برای صندوق هم استفاده نشد. مبالغی هم به عنوان قرض الحسنه همان افراد خیّر دادند. یا هدیه کردند یا به عنوان قرض الحسنه دادند که به جریان بیفتد. این مجموعه خودش از طریق همین سیستم بسیار ساده و ابتدایی با هزینه  صفر که حتی یک ریالی از صدقات هم استفاده نکرده است. فقط افرادی هستند که داوطلبانه وارد گود شدند و وقتهای خاصی می‌گذارند و سیستم خیلی اتوماتیک‌وار و خودکار و دقیق دارد کار می‌کند. صدها خانواده را تحت پوشش قرار داده و دارد ماهانه مرتب تغذیه می‌کند. با چهار معیار: یک:خانواده درآمد نداشته باشد، دو:نان‌آور نداشته باشد، سه:معتاد نداشته باشد و نکته آخر این که تکدی نکند. این طرف و آن طرف رو نزند. این خانواده‌ها را تحت پوشش قرار می‌دهد و تلاشش را برای توانمندسازی می کند.

منبع: مدرسه اقتصاد