تحلیل منابع
نویسنده با استناد به منابع و مآخذ مختلف، اسناد و مدارک آرشیوی و تاریخ شفاهی اقدام به نگارش تاریخ معاصر مشهد نموده است. کتاب‏هایی همچون مطلع الشمس، منتخب‏التواریخ، فردوس‏التواریخ، عین‏الوقایع، نفوس ارض اقدس، گزارش مکتب شاهپور، موقوفات گوهر شاد، شجره طیبه و تاریخ مشهد از کتاب‏های مهمی هستند که در مقدمه یا کلیات این پژوهش مورد استناد قرار گرفته‏اند. بخشی از آثار مورد استناد در کتاب تاریخ معاصر مشهد تک‏نگاره‏هایی هستند که در ارتباط با موضوع یا شخصیت خاصی به رشته تحریر درآمده‏اند. مهمترین آنها عبارتند از: قیام گوهرشاد، از تبریز تا مشهد، واقعه خراسان، صولت‏السلطنه هزاره و.... در واقع به خاطر گستردگی موضوع و تحولات عدیده‏ای که از انقلاب مشروطه تا انقلاب اسلامی در مشهد به وقوع پیوسته است به فراخور موضوع مستندات نویسنده هم متفاوت هستند. به عنوان مثال در بررسی قیام مسجد گوهر شاد نویسنده از منابعی همچون قیام مسجد گوهر شاد به روایت اسناد تدوین قاسم پور یا قیام گوهر شاد تالیف سینا واحد، خاطرات سیاسی بهلول و خاطرات سیاسی سید محمد علی شوشتری خفيه‌نويس رضاشاه پهلوي بیشترین استناد کرده است.  و یا در ارتباط با قیام کلنل محمد تقی خان پسیان در مشهد کتاب‏هایی چون؛ جنبش کلنل محمد تقی خان پسیان گزارش‏های کنسولگری انگلیس در مشهد، در باره قیام ژاندر مری خراسان تالیف مهرداد بهار، و یا آثار علی آذری، کاوه بیات و حسین مکی در موضوع مورد نظر استفاده شده است.

بخشی از ارجاعات کتاب تاریخ معاصر مشهد اختصاص به روزنامه‏هایی دارد که در مشهد منتشر شده‏اند. در واقع نگاه روزنامه‏نگاران به وقایع از طریق ثبت گزارش‏های روزانه و یا انعکاس اخبار مشهد می‏تواند اطلاعات جامعی به محققان ارائه نماید. مهمترین روزنامه‏های مورد استناد در کتاب تاریخ معاصر مشهد عبارتند از: روزنامه طوس، شهامت، خورشید، ادب، آفتاب شرق، بهار، چمن، خراسان، نوای خراسان، نور ایران، بشارت، آزاد، ایران نما، نوبهار، آتش شرق، اخبار تازه روز، ایران مبارز، دادگستران، هیرمند، ناطق خراسان، سیاه و سفید، سنگر خاور، راستی و...

استناد مؤلف تاریخ معاصر مشهد به اسناد و مدارک آرشیوی از جمله؛ آرشیو اسناد کتابخانه ملی، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، مرکز اسناد آستان قدس رضوی، مرکز اسناد کتابخانه مجلس و اسناد وزارت امورخارجه موجب غنای این پژوهش شده است. اسناد بعنوان موثق‏ترین منابع در تاریخ معاصر به شمار می‏روند. زیرا محتوای آنها مربوط به موضوع اصلی وقایع هستند که در زمان واقعه تولید شده‏اند. با تحلیل اسناد به کار رفته توسط دکتر متولی حقیقی چنین برداشت می‏شود که در تمامی موضوعات نویسنده از اسناد و مدارک آرشیوی استفاده نکرده است. اگر اسناد و مدارک قیام گوهر شاد با کتاب‏های منتشر شده به خصوص خاطراتی که توسط رهبران قیام و یا شاهدان این واقع منتشر شده تحلیل شوند، شاهد تناقض‏های مهمی خواهیم بود. از دیگر منابع مورد استناد نویسنده تاریخ شفاهی است. دکتر متولی حقیقی در مورادی با استناد به مصاحبه‏های که انجام داده است به بیان واقعه ویا تحلیل مسائل پرداخته است که از محاسن کتاب تاریخ معاصر مشهد است. استناد نویسنده به تمام کتاب‏ها، اعم از تحقیقات جدید و قدیم، مقالات و پایان نامه‏ها و طرح‏های پژوهش موجب شده تا خواننده با مطالعه این کتاب به منبع‏شناسی کاملی از مشهد دست یابد.

مؤلف درصدد است تا با تحلیل اسناد و مدارک تاریخی به نقش مردم مشهد در تحولات ایران بپردازد. به اعتقاد نویسنده؛ «خراسان از مناطقی بود که به دلیل فشارهای سرکوب‏کننده ناشی از شورش‏ها و انقلابات پی در پی، دیرتر از سایر نقاط مشروطیت را پذیرفت و این پذیر متفاوت از سایر نقاط بود و این به جو عمومی حاکم بر مشهد بازگشت می‏کرد. جو مذهبی همراه با نظام بسته حکومتی که توسط روحانیون منصوب دولت در تشکیلات آستان قدس حمایت می‏شد از دلایل اصلی این تاخیر بود.»(1) 
موقعیت جغرافیایی مشهد و توجه کشورهای بیگانه به آن سبب شده تا مشهد خاستگاه انقلاب‏ها معرفی شود. مجموعه شورش‏ها و بحران‏های قبل از انقلاب مشروطیت در مشهد، برخی از نویسندگان از آن به عنوان انقلاب مشهد یاد کرده‏اند.(2)  علاوه بر موارد یادشده هر گونه اعتراض در مشهد به نام انقلاب یاد شده است. مواردی چون «انقلاب بیرنگ»(3) ، «انقلاب خراسان»(4)  را می‏توان دلیلی بر این ادعا دانست. در مواردی مؤلف کتاب تاریخ مشهد در مورد شخصیت‏هایی که در شهر مشهد به حکومت رسیده‏اند یک‏جانبه قضاوت نموده است.» رفتارهای نادرست، فزون‏خواهی‏ها و سوء‏تدبیر آصف‏الدوله در اداره خراسان از مهمترین ویژگی‏های سال‏های حکومت او در خراسان بود».(5)  با مطالعه کتاب اسناد میرزا عبدالوهاب خان آصف الدوله که به اهتمام دکتر عبدالحسین نوایی تدوین شده است، خواننده با اسناد و مدارکی روبروست که مغایر با هر آنچه در کتاب تاریخ معاصر مشهد آمده است است. آصف‏الدوله شیرازی با ارائه خدمات اش درخراسان ناخودآگاه خواننده را به روزهای آرام و آباد خراسان سوق می‏دهد. بنابراین تناقض در مطالب نوشته شده توسط نویسندگانی همچون اعتمادالسلطنه درباره آصف‏الدوله و اسناد منتشر شده دیدگاه متفاوتی را ارائه داده است.(6) 

از دیگر موضوعاتی که در کتاب تاریخ معاصر مشهد قابل توجه و مهم است. موضوع نان و ارتباط آن با نارضایتی‏ها و شورش‏ها است. مردم مشهد در سال 1321ق در زمان حکمرانی نیرالدوله نسبت به گرانی و کمبود نان اعتراض نموده و نویسندگان هم با عناوینی چون اغتشاش مشهد یا «آشوب مشهد» یاد کرده‏اند.(7)  کمبود نان و قحطی‏ها چند مرتبه از انقلاب مشروطه تا شهریور 20 جامعه مشهد را تهدید کرده است. چنین به نظر می‏رسد فضای سیاسی باز مشهد در سال 1321ق. موجب این تحریکات شده است. زیرا با بررسی کمبود نان و گرانی حاصل از جنگ جهانی اول تحت عنوان «قحطی بزرگ» و جنگ جهانی دوم هیچ‏گاه اعتراضات مردم فراتر از نوشتن عریضه‏ها فراتر نرفته است. در گزارشی مربوط به 28 نوامبر 1917 در ارتباط با قحطی در مشهد توصیف قابل توجه ای شده است. به طوری که مردم از سختی معیشت اقدام به خوردن گوشت مردار کرده‌اند:

«بیرون یکی از دروازه‌های شهر مشهد لاشه حیوانی را در فضای باز انداخته بودند. به محض این که لاشه بیرون انداخته شد، مردم سوی آن دویدند و شروع کردند به بریدن و بردن پاره‌های گوشت حیوان...»(8)  و یا در جریان جنگ جهانی دوم کمبود کالا و سختی معیشت زندگی موجب شده تا این گونه اعتراضات فقط در مکتوبات و اسناد تجلی پیدا کند و هیچگاه تبدیل به شورش‏های خیابانی نشده است:

ریاست محترم شرکت سهامی برق مشهد، محترماً معروض می‏دارند، امضاء کنندگان پیمان ذیل، تحصیلداران شرکت سهامی برق، نظر به این که با این وضعیت «گرانی ارزاق» و کمی حقوق به هیچ وجه نمی‏توانیم خودمان را اداره نمائیم. فوق‏العاده دست‏تنگ و در مضیقه هستیم. اینک تصدیق خواهند فرمود اکتفاء نمودن حقوق با مخارجات امروزه زیاد باعث منصرف شدن درخواست اینجانبان است. مستدعی است بذل توجهی فرموده به عرایض اینجانب‏ها رسیدگی و حقوقات فعلی ماها را مطابق با مخارج امروزه فرموده در صورتی که مقتضی می‏دانید مقرر فرمایند حقوق‏های اینجانبان اضافه نموده تا اینکه با آسودگی مشغول انجام وظایف خدمت بوده باشیم. با تقدیم احترامات فائقه

این اعتراضات مختص به گروه خاصی نبوده تقریباً تمام اقشار جامعه از این وضعیت در رنج و به سختی امرار معاش می‏کردند.

از دیگر نکات ارزنده در کتاب تاریخ معاصر مشهد ارائه آمارتعداد افراد کشته شده در یک جریان یا قیام است. نویسنده با بررسی جوانب مختلف موضوع آماری خاص تأکید نموده است. در جریان به توپ بستن گنبد مطهر حرم امام رضا(ع) توسط روس‏ها و یا واقعه قیام مسجد گوهرشاد چه تعداد کشتار در شهر مشهد رخ داده است؟ دکتر متولی حقیقی با ثبت تمام آمارها و گزارش‏های منتشر شده در ارتباط با به توپ بستن حرم در 11 ربیع الثانی1330آماری که توسط نویسندگانی چون، مدرس رضوی(سالشمار وقایع مشهد)، اولیاء بافقی(آشوب آخرالزمان)، احتشام کاویانیان(شمس الشموس)، ملا‏هاشم خراسانی(منتخب التواریخ)، محمود فرخ(سرگذشت فرخ)، رابینو(مشروطه گیلان)، سایکس(تاریخ ایران) و ادیب هروی(حدیقه الرضویه) پس از تجزیه و تحلیل محتوای گزارش‏ها معتقد است: «آمار ارائه شده از سوی کسانی چون؛ احتشام کاویانیان، ملا‏هاشم خراسانی، ادیب هروی و محمود فرخ که کشته‏شدگان این واقعه را بین 65 تا 80 نفر ذکر کرده‏اند، مقرون به واقعیت دانست.» (9)

فضای بسته سیاسی در دوران رضا شاه  بخصوص در فاجعه مسجد گوهر شاد هم همراه با تضادهای آماری است. علی محمد نجات، طلبه مدرسه دو در، که در جریان قیام دستگیر و به سمنان تبعید شد، از شاهدان ماجرا بوده است او تعداد 28 نفر کشته را ذکر نموده است، ضمن این که در جائی دیگر این آمار از قول وی چنین آمده، استعداد کشته‏ها در روز اول، حدود هفتاد تا هشتاد نفر است... میان آن مسجد خیلی مشکل بود راه رفتن (که کشته نباشد) صحن مسجد پر از کشته بود، خیلی به زحمت رد می‏شدیم که پا روی کشته یا مجروح نگذاریم...  وقتی که من از دالان شبستان رَد می‏شدم تا دو متری همه مغز و کله‏های مردم که داغان شده بود و به در و دیوار چسبیده بود از نزدیک قابل مشاهده بود، و از همین رو یکی از رانندگان حمل جنازه‏ها، 1670 نفر کشته را اعلام کرده است.(10)

در ارتباط با آمار کشته‏شدگان قیام مسجد گوهرشاد، اعداد و ارقام متفاوتی نوشته شده است. در کتاب واقعه گوهرشاد به روایت دیگر که آن هم ارجاع داده است به کتاب حدیقه الرضویه چنین نقلی آمده است: «آنچه مسافرین ما دیده و از مقابل اتاقشان که مشرف به خیابان تهران بوده، برده اند یک کامیون مقتول، یک کامیون مجروح و چهار کامیون اسرا بودند. اما افواه تا هزار نفر مقتول و مجروح می‏گفتند و شماره هزار نفر متواتر بود، ولی آنچه نگارنده بعدها از منبع موثقی شنیدم، تحقیقاً عده مقتولین و مجروحین بالغ بر 85 تن بوده است«.(11)

دکتر متولی حقیقی در تحلیلی نسبت به تعداد کشته‏شدگان قیام مسجد گوهرشاد دیدگاه سه گروه را بررسی کرده است. نخست نهادها و شخصیت‏های دولتی مثل شهربانی، استانداری و نظمیه. گروه دوم معترضین و افرادی که در مسجد حضور داشتند و نهایتاً کسانی که افراط و تفریط کرده‏اند. در مجموع پس از بررسی تمام آمارها نوشته است: «یکی از راه‏های نزدیک شدن به آمار تقریبی کشته‏شدگان این حادثه، شناسایی مکان‏های محل دفن دسته جمعی آنان در مناطق حد فاصل باغ خونی، اراضی گل ختمی، معجونی و عسکریه و گودال خشت مال است. نکته شگفت‏انگیز در این قضیه تا کنون هیچ کوششی برای شناسایی محل دفن این عده به عمل نیامده است.»(12)  

در سال 1389 کتابی با عنوان رضا شاه و بریتانیا؛ به روایت اسناد وزارت خارجه آمریکا منتشر شده است که در آن به آمار این کشتار از نگاه انگلیسی‏ها و کنسولگری افغانستان پرداخته شده است که در تا حدی قابل تامل است.(13)
چنین به نظر می‏رسد هرچه تحولات شهر مشهد به انقلاب اسلامی نزدیک می‏شود، مطالب بیشتر حالت روز شمار پیدا می‏کند. و آن گونه که نویسنده در جلد اول با تحلیل و بررسی جوانب مختلف موضوع را بیان کرده در مباحث مربوط به سال 1357 تحلیل و ریشه‏یابی وقایع، به خصوص اعتصابات و وقایعی که منجر به کشتار مردم در حوادث 9 و10 دی ماه وجود داشته به چشم نمی‏خورد.

نویسنده در یک نتیجه‏گیری مهمترین نتایج این کتاب را در چند مؤلفه اصلی بیان نموده است:

1- شواهد و منابع تاریخی اثبات می‏کند مردم مشهد نه تنها در انقلاب مشروطیت و پیش‏برد آن نقش به سزایی داشته‏اند بلکه در این رابطه از پیشگام‏ترین مردم بوده‏اند.
2- اهمیت و نقش مشهد در تحولات منطقه‏ای که باعث حضور سیاسی و نظامی دو قدرت استعماری روس و انگلیس در این شهر شده بود. مقارن جنگ جهانی اول به اوج خود می‏رسد.
3- مبارزات ضد انگلیسی مردم مشهد در جریان نهضت ملی شدن صنعت نفت به اوج رسید. مردم مشهد نیز در جریان این مبارزه به صف مبارزین پیوستند. مجموعه مبارزات ضد انگلیسی مردم مشهد در این زمان، نقطه قوتی برای دولت ملی دکتر مصدق بود. این دوره شکوفاترین دوران فعالیت احزاب و مطبوعات در تمام تاریخ مشهد تلقی می‏شود.
4- با بازسازی حوزه علمیه مشهد بعد از شهریور20 و حضور علمای مهم این حوزه به یکی از بزرگترین نهادهای اثر گذار در ایران تبدیل شد.
5- تاسیس دانشگاه فردوسی مشهد و توسعه آن در دهه 40 و ظهور چهره‏های روشنفکر مخالف حکومت مثل دکتر علی شریعتی باعث تبدیل دانشگاه مشهد به یکی از قطب‏های علمی- سیاسی ایران گردید.
6- فعالیت‏های گسترده علما و طلاب ساکن مشهد از قبیل آیت‏الله‏ قمی، آیت‏الله‏ میلانی و در اواخر عمر حکومت پهلوی، آیت‏الله‏ سید عبدالله شیرازی، شیخ مجتبی قزوینی، رهبر انقلاب سید علی خامنه‏ای، آیت‏الله‏ واعظ طبسی، سید عبدالکریم‏هاشی نژاد، شیخ علی تهرانی، حسنعلی مروارید و محمد رضا محامی باعث شد تا مشهد در دهه 40 و 50 به یکی از مراکز اصلی هدایت انقلاب تبدیل شود.(14)

به هر حال تاریخ‏نگاری معاصر مشهد با انتشار این کتاب وارد مرحله‏ای آکادمیک و علمی شد. در واقع تا کنون کتابی با این حجم اطلاعات در دسترس پژوهشگران و دانشجویان علاقمند به تاریخ و تحولات تاریخ معاصر مشهد وجود نداشته است. بنابراین کتاب تاریخ معاصر مشهد تلاشی در خور تحسین است که از سوی نویسنده‏ای فرهیخته و محقق به بازار نشر ارائه شده است. قطعاً این کتاب به عنوان یکی از منابع مهم در پژوهش‏های تاریخ محلی مشهد مورد استناد عموم واقع خواهد شد.

1- متولی حقیقی، تاریخ معاصر مشهد، ج1، ص65
2- همان، ج1، ص22
3- آذری، علی. انقلاب بيرنگ، يا قيام کلنل محمد تقي خان پسيان در خراسان. تهران: صفی علیشاه، 1328.
4- بیات، کاوه. انقلاب خراسان: مجموعه اسناد و مدارک سال ‎۱۳۰۰ش. تهران: موسسه پژوهش و مطالعات فرهنگي، 1370.
5- متولی حقیقی، تاریخ معاصر مشهد، ج1، ص23
6- نوائي، عبدالحسين و کسری، نیلوفر. اسناد ميرزا عبدالوهاب خان آصف‌الدوله. ج1. تهران: بنياد مستضعفان و جانبازان موسسه مطالعات تاريخ معاصر ايران، 1377. ص242-253
7- متولی حقیقی، تاریخ معاصر مشهد. ج1، ص52
8- مجد، محمد قلی. قحطی بزرگ(1298-1296ش/1919-1917م)، تهران: موسسه مطالعات و پژوهشهای سیاسی، 1386، ص71
9- متولی حقیقی. تاریخ معاصر مشهد. ج1، ص147
10- واحد، سینا. قیام گوهرشاد. ص90
11- آذری خاکستر، غلامرضا. «یادی از حماسه سازان و شهدای گمنام قیام مسجد گوهرشاد». تاریخ پژوهی، شماره 44 و 45، سال1389، ص161
12- متولی حقیقی، تاریخ معاصر مشهد، ج1 ص304
13- مجد، محمد قلی. رضا شاه و بریتانیا؛ به روایت اسناد وزارت خارجه آمریکا. ترجمه مصطفی رحیمی. تهران: موسسه مطالعات و پژوهشهای سیاسی، 1389. ص186
14- متولی حقیقی. تاریخ معاصر مشهد. ج2. ص559

غلامرضا آذری خاکستر