تاریخ شفاهی فقط روایت چهره‌های شاخص نیست

گزارش نشست «آرشیو(یادمان‌ها و فرهنگ)»

آسیب‌شناسی غفلت از آرشیونویسی در کشور

غلامرضا امیرخانی،‌ معاون سازمان اسناد و کتابخانه ملی در نشست «آرشیو(یادمان‌ها و فرهنگ)» گفت: تاریخ شفاهی دارای استانداردهایی است که هر مصاحبه‌کننده‌ای باید آن‌ها را مد نظر قرار دهد اما در ایران تاریخ شفاهی به اندازه کافی علمی نیست و اصولی و تکنیکی انجام نمی‌پذیرد.

نشست «آرشیو(یادمان‌ها و فرهنگ)» با حضور غلامرضا فدایی، ریيس دانشكده كتابداری و اطلاع‌رسانی دانشگاه تهران، سعید رضایی شریف‌آبادی، رییس انجمن کتابداری و اطلاع‌رسانی ایران و دانشیار گروه کتابداری و اطلاع‌رسانی دانشگاه الزهراء و غلامرضا امیرخانی، سرپرست معاونت کتابخانه ملی ایران و فریبا افکاری، عضو گروه نسخه‌شناسي فرهنگستان هنر (دبیر نشست) در سرای کتاب و رسانه، (15 اردیبهشت) در بیست و هفتمین نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران برگزار شد.

غلامرضا امیرخانی،‌ معاون سازمان اسناد و کتابخانه ملی، با بیان این‌که ما متاسفانه به رغم داشتن تمدن غنی در ایران، منابع آرشیوی خوبی به نسبت کشورهای دیگر بر جای نگذاشته‌ایم، گفت: نمونه‌ای مشهود برای صحت این موضوع را می‌توان مثلا در تاریخ اسناد و آرشیو پادشاهان ایلخانی یا هخامنشی در مقایسه با همتایان اروپایی آن‌ها دید و اسنادی که در فرانسه، اسپانیا و یا دیگر کشورهای اروپایی بر جای مانده است، بسیار بیشتر و غنی‌تر از ایرانیان است و این نشان‌دهنده سابقه بیشتر آرشیو اسناد در اروپا نسبت به ایران است.

وی ادامه داد: مساله دیگری که در این باره وجود دارد و تاسف‌انگیز است، این واقعیت است که هر رژیمی که در ایران بر سر کار می‌آید، تعهدی به نگهداری و ضبط اسناد گذشتگان خود ندارند و به سوابق و آرشیو پیشینیان خود هیچ اهمیتی نمی‌دهند و حتی در بعضی از موارد شاهد نابودی آن‌ها نیز هستیم.

سرپرست معاونت کتابخانه ملی ایران در بخش دیگری از سخنان خود درباره تاریخ شفاهی که یکی از وجوه آرشیو و اسناد هر کشوری است، اظهار کرد: تاریخ شفاهی در کشور ما مدعیان زیادی دارد به طوری که سازمان اسناد و کتابخانه ملی، صدا و سیما و سازمان‌های دیگری در عین حال که کارهای خوبی در این زمینه انجام داده‌اند، موازی‌کاری‌های بسیاری هم در حال انجام دادن هستند، که باید برای این مساله نیز برنامه‌ریزی مدونی انجام گیرد.

تاریخ شفاهی در ایران اصولی انجام نمی‌گیرد

وی افزود: نکته دیگری که در رابطه با آرشیو بسیار مهم است و به آن توجه نمی‌شود این است که تصور بر آن است که تاریخ شفاهی یعنی داشتن صرف مصاحبه و پرسش و پاسخی با مصاحبه شونده. در صورتی ‌که، تاریخ شفاهی فراتر از این معناست و دارای استانداردهایی است که هر مصاحبه‌کننده‌ای باید آن‌ها را مد نظر قرار دهد اما در ایران تاریخ شفاهی به اندازه کافی علمی نیست و اصولی و تکنیکی انجام نمی‌پذیرد.

امیرخانی در ادامه سخنان خود درباره تاریخ شفاهی، عنوان کرد: نکته‌ای که باید در مورد تاریخ شفاهی در نظر گرفت، محدودیت‌ها و اعمال نفوذهایی است که ممکن است در آن وجود داشته باشد. بدین معنی که مصاحبه‌شوندگان سهوا و یا عمدا اطلاعات تاریخی اشتباهی را ارایه می‌دهند و این بر عهده یک محقق است که این اطلاعات را به نحو درستی استخراج کند.

وی ضمن بیان این‌که در سازمان اسناد کارهای خوبی در حوزه تاریخ شفاهی انجام شده و در حال انجام گرفتن است، گفت: در نظر داشتن این مساله ضروری است که بدانیم تاریخ شفاهی لزوما تاریخ فرادستان و چهره‌های شاخص نیست. ما باید به تاریخ شفاهی افراد فرودست و کسانی که به طور مستقیم در دستگاه حکومتی و دیپلماسی نبوده‌اند، نیز توجه کرد.

تاریخ، با خاطرات افراد شروع می‌شود

غلامرضا فدایی از دیگر سخنرانان‌ این جلسه،‌ با بیان این‌که آرشیو و فرهنگ پیوند بسیار تنگاتنگی با هم دارند و تاثیر و تاثر این دو را نمی‌توان از هم تفکیک کرد، در تعریف آرشیو گفت: آرشیو یا اسناد عبارتند از کلیه خاطرات و سوابق اجتماعی انسان‌ها در زندگی فردی و اجتماعی که ضبط شده‌اند.

وی اهمیت ضبط و آرشیو را چنان مهم دانست که بیان کرد: فرهنگ که مجموعه‌ای است از بینش‌ها و روش‌هایی که انسان‌ها در زندگی خود دارند، چنان‌چه ضبط سوابق و آرشیوی هم نداشته باشیم، فرهنگی هم بر جای نمی‌ماند.

فدایی ادامه داد: برخی تصور می‌کنند که تاریخ شفاهی اصطلاحی است برای پرکردن خلاءها. در صورتی‌که این تصوری نادرست از تاریخ شفاهی است. اصل تاریخ با تاریخ شفاهی شروع می‌شود چراکه اغراض و تحریف‌های تاریخی، هم در نوشته‌ها (تاریخ مکتوب) و هم در خاطرات افراد(تاریخ شفاهی) همیشه هست و نباید با این تصور که برخی از افراد از گفتن همه حرف‌های خود ابا دارند، تاریخ شفاهی را مکملی برای تاریخ مکتوب بدانیم.

ریيس دانشكده كتابداری و اطلاع‌رسانی دانشگاه تهران افزود: تفاوتی بین تاریخ مکتوب و تاریخ شفاهی وجود ندارد و این بستگی به خود مورخ دارد که بدون غرض‌ورزی و وابستگی بنویسد، ثبت کند و احساسات، تفاسیر و افکار شخصی خود را در نوشتن تاریخ دخالت ندهد.

دلایل غفلت آرشیو نویسی در کشور

رضایی شریف‌آبادی، در ادامه این نشست درباره آسیب‌شناسی غفلت از آرشیونویسی در کشور گفت: یکی از مهم‌ترین دلایلی که فرهنگ آرشیونویسی در کشور ما جا نیفتاده است، سازمان‌های دولتی هستند که همیشه آرشیوهای دولتی را با نگاه دبیرخانه‌ای دیده‌اند و حمایت شایسته و لازم را در نگهداری و حفاظت آرشیو و اسناد نکرده‌اند.

وی افزود: دلیل دیگری که باید در دلیل غفلت این آثار در نظر داشت، این است که ما آرشیو را بسیار دیر وارد حوزه‌های دانشگاهی خود کرده‌ایم. این در حالی‌ است که کشوری مانند ‌امریکا که تنها سابقه‌ای 300 ساله دارد، این رشته را در حدود 50 سال راه‌اندازی و تدریس کرده است. در حالی‌که‌ایران با سابقه سه هزار ساله خود، به تازگی در سال گذشته (1392) این رشته را به عنوان یک رشته دانشگاهی آغاز کرده‌ است.

تاریخ شفاهی و اهمیت آن نیز یکی دیگر از محورهای این سخنران بود که وی درباره آن گفت: ما باید در نظر بگیریم که تاریخ شفاهی در حقیقت تاریخ نیست، بلکه مکمل تاریخ است و دلیل آن این است که مورخانی عمدا یا سهوا حقایقی را از گفته‌های خود حذف می‌کنند که نمونه تاریخی آن را می‌توان در خاطرات فردوست دید. فردوست خاطراتی در کتاب خود به نگارش در آورده است که با سندها و مدارکی که در آرشیو و اسناد وجود دارد، منطبق نیست و تناقضاتی در این موارد پیدا می‌شود.

وی در ادامه درباره اولویت‌‌های تاریخ شفاهی در حال حاضر، گفت: تمام وقایعی که در 50 و 60 سال گذشته، اتفاق افتاده است و ما ثبت و ضبط نکردیم، از مهم‌ترین اولویت‌های تاریخ شفاهی ما هستند. بدین معنا که خاطرات افراد بسیاری در خارج و داخل کشور وجود دارد که در رژیم پهلوی نقش داشتند و در حال از بین رفتن هستند اما روایتی از آن‌ها در دست نیست.

وی افزود: ما باید بپذیریم که تاریخ، چه خوب و چه زشت باید ثبت و ضبط شود. باید بپذیریم که رضا شاه در این کشور وجود داشته و خوب و بد کارهای او را در اسناد جمع‌آوری کنیم. بنابراین نباید تاریخ شفاهی را محدود به افرادی خاص و معدود کنیم.

خبرنگار : حمیده میرحسینی

منبع: خبرگزاری کتاب ايران (IBNA)