نهمین نشست تاریخ شفاهی و اولین همایش تاریخ شفاهی با محوریت ایثار و شهادت شنبه گذشته در تهران برگزار شد. در این همایش در سه نشست تخصصی مباحث با ارزش و پیشنهادات خوبی مطرح گردید و  در کنار آن چاپ اسناد افتخار (ویژه‏نامه تاریخ شفاهی ایثار و شهادت) برغنای آن افزود. به زعم نگارنده موضوعی که در این میان مورد غفلت واقع شد، وضعیت فعلی تاریخ شفاهی شهدا در کشور و مشکلات حواشی آن است که البته دست اندرکاران بنیاد شهید به خوبی به آن واقف هستند و به نظر می رسد ارائه راه حلی برای آن علی‏رغم همه اهمیتش مورد توجه جدی مسئولان بالادستی قرار نگرفته است. بنا  به گفته آقای شهبازی 25 مرکز در زمینه تاریخ شفاهی شهدا مشغول به کار هستند و به ظن قریب، بسیار بیشتر  از این نیز، در قالب خودجوش و نیمه سازمان یافته در مراکز فرهنگی و نظامی در حال جمع آوری اطلاعات هستند. اهمیت موضوع و سهل بودن آن باعث شده تا ضمن فراهم شدن زمینه‏های حضور فعال مراکز مختلف دولتی و خصوصی، نگرانی‏هایی نیز از بابت نحوه جمع‏آوری، نوع ساماندهی و تدوین و انتشار آن در بین دست اندرکاران به وجود بیاید و سؤالاتی از قبیل این که آیا خط مشی واحدی برای کارکرد آن‌ها در ایران وجود دارد؟ چه ارتباطی میان توقعات و انتظارات با واقعیات در وظایف آن وجود دارد؟ ساختار کارکردی این مراکز براساس فعالیت موقت بنا شده و یا دائمی و چه زیرساخت‌هایی برای ماندگاری فعالیت‌های آن‌ها لازم است‌؟ نقاط قوت و ضعف کارکرد این مراکز چیست و چه نقشی می‌توان در هم‌افزایی توان جامعه در جمع‌آوری و ساماندهی تاریخ شفاهی شهدا داشته باشند؟ آیا زمینه‏های ارتباطی برای اطلاع این مراکز از کارکرد یکدیگر وجود دارد و یا به صورت جزیره‏ای و براساس اهداف و سلایق شخصی خود اقدام به انجام تاریخ شفاهی می‏کنند؟ مرزهای تاریخ شفاهی شهدا بر اساس واقعیات تاریخی هر دوره تنظیم می گردد یا بر خواست‏ها وبرآوردهای سلیقه‏ای از نیازهای حکومتی؟ تا چه میزانی اطلاعات جمع‏آوری شده از مصاحبه‏های تاریخ شفاهی شهدا در اختیار محققان و پژوهشگران در جامعه قرار می‏گیرد؟ میزان همگام بودن این مصاحبه‏های پراکنده با استانداردهای جهانی چیست؟ و ده‏ها سؤال دیگر که می‏توان در این زمینه مطرح نمود و هرکدام از آن‏ها از جمله آسیب‏های تاریخ شفاهی شهدا محسوب می‏گردند.

تصدی‌گری اطلاعاتی و نگاه قیم‌مآبانه به اطلاعاتی که در اختیار مجموعه‌ها وجود دارد از آفت‌های است که خیلی از مراکز آرشیوی در ایران در زمینه تاریخ شفاهی شهدا دچار آن هستند. قائل شدن به حق استفاده از منابع و نگاه گزینشی در ارائه اطلاعات، زمینه‏های پژوهشی در این موضوع را کمرنگ نموده است. بررسی کتاب‏های چاپ شده از مصاحبه‏های صورت گرفته بیانگر آن است که بیشتر مصاحبه‏ها نه به قصدآرشیو بلکه در راستای استفادهای خاص انجام شده است.

نکته مهم دیگر در زمینه انجام مصاحبه‏های تاریخ شفاهی شهدا انگیزه‏های انجام آن است. واقعیت این است که در انجام مصاحبه‏ها متصدیان بیش از آن که  به فکر مستندسازی و تهیه منابع تاریخی برای انتقال حقایق یک دوره تاریخی برای آینده باشند، به فکر رسیدن به خواست‏ها و اهداف فکری بوده‏اند؛ به نحوی که گاهی این ذهنیت ایجاد می شود که در انجام مصاحبه‏ها بیشترآمال و آرزوها مد نظر قرار گرفته تا واقعیت‏ها. چنانچه بخواهیم به یکی از مهمترین کارکردهای تاریخ شفاهی را که انتقال افکار، آرا و تجربیات یک نسل و یا یک دهه است دست یابیم،  قطعاً باید نگاه‏ جدیدی در این زمینه مد نظر قرار گیرد. در همین راستا پیشنهاد می شود تا شورائی برای نظارت بر کار کلیه مراکز و مؤسسات خصوصی و دولتی درگیر در انجام این دست از مصاحبه‏ها تشکیل شود. این شورا می‏تواند ضمن ایجاد هماهنگی و برقراری ارتباط بین این مراکز بر کارکرد آن‏ها به صورت کلی نظارت کرده و در صورت نیاز استانداردهای لازم را تدوین نماید. با توجه به  حجم منابع جمع‏آوری شده و مصاحبه‏های آینده چنانچه بحث سهم‏خواهی مراکز و عدم ارتباط با یکدیگر ادامه پیدا نماید، با حجم انبوهی از مصاحبه‏های سلیقهای و گاه متناقض روبرو خواهیم شد که با توجه به درگذشت تدریجی بستگان شهدا امکان برگشت و راستی‏آزمایی آن نیز وجود نخواهد داشت.

ابوالفضل حسن‏آبادی